«بوی نامطبوع» توسعه ناپایدار و مرکزگرا در تهران

آلودگی هوا در استان تهران در روزهای ابتدای دی ماه باعث تعطیلی تمام مدرسه‌های نوبت صبح و عصر تا پایان هفته جاری (پنجم دی) به جز در دماوند و فیروزکوه شده است. اما یک چیز این آلودگی را از همیشه تحمل‌ناپذیرتر کرده؛ آنچه رسانه‌ها و مسئولان ایرانی «بوی نامطبوع» می‌خوانند.

سال گذشته نیز این بوی گند پایتخت ایران را فراگرفت. همان زمان شایعاتی در مورد دلیل آن به راه افتاد که پربسامدترین‌شان فاضلاب پلاسکو یا خطر زلزله بود. اما بنا به یافته‌های کارشناسان در تهران، دلیل این بوی گند می‌تواند خطرناک‌تر از شایعه باشد: افزایش غلظت سولفات‌ها (اکسیدهای گوگرد) در هوا به دلیل آلایندگی بالای صنایع در اطراف تهران که ناشی از نگاهی مرکزگرا و ناپایدار به توسعه است.

انوشیروان محسنی بندپی، استاندار تهران دوشنبه دوم دی اعلام کرد که دلیل انتشار بوی نامطبوع در تهران افزایش غلظت دی‌اکسید گوگرد (SO2) در هوا است.

سخنان او تأییدی بر یافته‌های سازمان محیط زیست بود. مسعود تجریشی، معاون محیط زیست انسانی سازمان حفاظت محیط زیست، یکشنبه یکم دی در گفت‌و‌گو با خبرگزاری دولتی دانشجویان ایران (ایسنا) گفت که بوی گند تهران ناشی از «افزایش غیراستاندارد میزان گوگرد است».

به گفته تجریشی، منشاء بو جنوب تهران، شهرری است و دلیل آن، استفاده از مازوت یا گازوئیل غیراستاندارد در صنایع مستقر در این محدوده. معاون سازمان حافظت محیط زیست اما اعلام کرد که هنوز نمی‌دانند کدام صنایع مستقر در شهرری از مازوت استفاده می‌کنند.

استاندار تهران یک مقصر را مشخص‌تر کرد: به گفته محسنی بندپی یکی از علت‌ها استفاده کارخانه سیمان تهران از سوخت مازوت است.

محسن هاشمی، رئیس شورای شهر تهران هم یکشنبه یکم دی پیش از نشست شورا گفت که کارخانه سیمان تهران در ۱۵۰ روز اخیر از سوخت مازوت استفاده کرده است.

مازوت یا نفت کوره ارزان‌ترین سوخت برای کوره‌ها و نیروگاه‌ها است اما یکی از آلاینده‌ترین‌ سوخت‌ها است و بنا به مقررات بین‌المللی در عرصه‌های مختلف، استفاده از آن ممنوع شده است. در اتحادیه اروپا و ایالات متحده، مازوت پیش از مصرف به گازوئیل تبدیل می‌شود.

مازوت به طور خاص در افزایش دی اکسید گوگرد در جو نقش موثری دارد. سازمان بین‌المللی دریانوردی در طرح موسوم به «گوگرد ۲۰۲۰» برای کاهش انتشار اکسیدهای گوگرد (سولفات‌ها) طرح‌هایی برای جایگزین کردن سوخت‌های بدیل ارائه داده است.

اما نه فقط صنایع سنگین، که دود اگزوز خودروها هم در افزایش گوگرد هوا تأثیر دارند.

مسأله بوی نامطبوع تهران برای دومین بار در یک سال اخیر رخ می‌دهد. ۱۱ دی سال گذشته بوی بدی که به بوی گوگرد یا آمونیاک شباهت داشت همه مناطق شهر تهران را در برگرفت. پس از آن قرار بود تجهیزات لازم برای «پایش بو» خریداری شود اما به گفته نمایندگان معترض شورای شهر چنین اتفاقی رخ نداد.

چرا دی اکسید گوگرد خطرناک است؟

دی اکسید گوگرد گازی بی‌رنگ است اما بویی تند و نامطبوع دارد. در ادبیات کلاسیک، بوی گوگرد نشانه حضور ابلیس است.

اما دی اکسید گوگرد یک ترکیب فعال است که به آسانی با دیگر عنصرها ترکیب‌های شیمیایی مضر می‌آفریند: اسید سولفوریک، اسید سولفورو و نیز ذرات سولفات.

وقتی انسان دی اکسید گوگرد را استنشاق کند، بینی، گلو و مجراهای تنفسی‌اش ملتهب می‌شوند، به سرفه می‌افتد، دچار تنگی نفس می‌شود، و یا احساس فشار در ناحیه قفسه سینه می‌کند. سمپتوم‌های استنشاق گوگرد در همان ۱۰، ۱۵ دقیقه ابتدایی رخ می‌دهند.

اگر کسانی آسم داشته باشند، به طور خاص با تنفس دی اکسید گوگرد در معرض خطر قرار دارند.

۹۹ درصد دی اکسید گوگرد موجود در جو ناشی از فعالیت‌های بشری است. مهم‌ترین منبع آن نیز صنایع سنگین همچون ساخت سیمان، نیروگاه‌های تولید برق، پالایشگاه‌ها، و کوره‌های ذوب.

فقط مازوت دی اکسید گوگرد تولید نمی‌کند. استفاده از گاز و ذغال و گازوئیل حاوی گوگرد ــ در صورت پالایش ناکافی ــ نیز چنین تأثیری دارد.

اکنون یکی از مهم‌ترین منابع تولید دی اکسید گوگرد اگزوز خودروها است. سازمان حفاظت محیط زیست استرالیا مهم‌ترین منبع دی اکسید گوگرد را اکنون همین مسأله عنوان می‌کند.

چرا دی اکسید گوگرد به مشکلی در تهران بدل شده است؟

اگر بوی نامطبوع تهران از شهر ری شروع شده باشد، تعجب‌برانگیز نیست.

علاوه بر کارخانه سیمان، دو پالایشگاه نفت تهران در این منطقه است. دو نیروگاه تولید برق نیز در این منطقه قرار دارد.

حسن خلیل‌آبادی، رئیس شورای شهر ری دوشنبه دوم دی گفت که دو نیروگاه برق شهرری از مازوت استفاده می‌کنند. او در مورد کارخانه سیمان اطلاع دقیقی نداشت و دو پالایشگاه شهر ری را هم آلاینده دانست.

خلیل‌آبادی تخلیه غیراستاندارد هزاران تن زباله در آرادکوه را نیز عامل دیگری عنوان کرد و گفت که شهرداری تهران و دیگر مسئولان همگی از تمام این مشکلات مطلع بوده اند.

از سخنان رئیس شورای شهر ری می‌توان دلیل اصلی را چنین برداشت کرد: نگاهی مرکزگرایانه به توسعه‌ای ناپایدار. سخنان خلیل‌آبادی در گفت‌و‌گو با خبرگزاری دولتی کار ایران (ایلنا) این نکته مهم را چنین صورت‌بندی کرد:

«شهرداری و دولت صنایع آلاینده را از تهران به این منطقه منتقل کرده‌اند، در حالی که در برنامه سوم توسعه تصویب شد، صنایع شن و ماسه [کارخانه سیمان تهران] تعطیل شوند... ما مدعی هستیم که شهرری هویت و تاریخ تهران است و وقتی تهران نبود شهرری وجود داشت و در عین حال تمامی صنایع و زباله‌ها و نخاله‌های خود را به اینجا روانه می‌کنیم... متاسفانه شهرداری هیچ همراهی برای بهبود شرایط زندگی مردم شهرری نکرده است، چرا که اگر این اقدام صورت می‌گرفت، اکنون حداقل وضعیت آلایندگی و کیفیت هوای تهران با سایر نقاط شهر در شرایط برابری قرار داشت ‌نه اینکه ۵۰ واحد بالاتر از متوسط سطح شهر باشد.... آلاینده‌ها شهرری را محاصره کرده‌اند و نه تنها برای مردم آن بلکه برای کل پایتخت خطرناک هستند.»

افزایش دی اکسید گوگرد به دود اگزوز خودروها نیز مربوط است. اما این بار نیز مسئولان دولتی به بهانه تحریم‌ها و برای حمایت از صنایع خودروسازی تصمیم گرفته اند که مقررات هوای پاک را رعایت نکنند.

شماری از فعالان و روزنامه‌نگاران ایرانی تصویر حکمی به تاریخ ۲۰ شهریور را منتشر کردند که در آن اسحاق جهانگیری، معاون اول رئیس‌جمهوری با درخواست شرکت ایران خودرو دیزل برای «حذف الزام نصب فیلتر جذب ذرات معلق در خودروهای دیزلی» موافقت، و آن را به عیسی کلانتری، رئیس سازمان حفاظت محیط زیست ابلاغ کرده است.

بر اساس این حکم، قرار است لغو مقررات مربوط به فیلتر دوده «تا زمان رفع تحریم‌های ظالمانه و تضمین سوخت با کیفیت مناسب» ادامه داشته باشد.

در واقع خودروسازان در سال جاری راه‌های مختلفی را برای دور زدن استانداردهای هوای پاک آزمودند، از جمله؛ درخواست برای تولید سواری دیزلی، عدم استفاده از فیلتر جذب دوده برای خودروهای دیزلی، و عدم رعایت استاندارد آلایندگی یورو ۵.

توسعه به هر قیمتی در سایه تحریم‌ها در دستور کار مسئولان جمهوری اسلامی است. اما بوی گند تهران که از توسعه مرکزگرا و ناپایدار نشأت گرفته، تنها مشام مردم را آزار نخواهد داد. دی اکسید گوگرد در هوا نفس‌ها را تنگ خواهد کرد، بافت‌های حساس چشم و ریه و نای را خواهد آزرد، گروه‌های حساس را در معرض حمله‌های تنفسی و قلبی قرار خواهد داد، و باران‌ها را اسیدی خواهد کرد.

در همین زمینه: