عامل شلیک به هواپیمای اوکراینی: خطای فردی یا ساختار از هم گسسته؟

با آشکار شدن واقعیت هدف قرار گرفتن هواپیمای اوکراینی با ۱۷۶ سرنشین از سوی پدافند موشکی نیروهای مسلح در ایران، مقامات ارشد جمهوری اسلامی به ویژه سپاه پاسداران در دو سخنرانی جداگانه علاوه بر قبول مسئولیت ساقط کردن این هواپیما، آن را صرفا «خطایی انسانی» به واسطه «تصمیم عجولانه یک فرد» دانسته و هر گونه قصد و عمدی را در این زمینه انکار کرده‌اند. ادعایی که با توجه به سه روز پنهان‌کاری همه جانبه و گسترده این مقامات در مورد علت سقوط هواپیما، باور پذیری آن را تقریبا محال کرده است.

در همین زمینه ابوالفضل موسوی بیوکی، نماینده مجلس و نایب رییس کمیسیون عمران مجلس شورای اسلامی، روز دوشنبه ۲۳ دی ماه به نقل از مدیران سازمان هواپیمایی کشوری در ایران گفت:

«برج مراقبت برای هر هواپیمایی که از زمین بلند می‌شود، در سه مرحله از پدافند هوایی اجازه می‌گیرد و در رابطه با هواپیمای اوکراینی نیز مراحل سه‌گانه مجوز انجام شده بود.»

حسین نقوی حسینی دیگر نماینده مجلس و عضو کمیسیون امنیت ملی و سیاست خارجی هم روز شنبه ۲۱ دی ماه با مقایسه ادعای مطرح شده از سوی فرمانده هوا فضای سپاه مبنی بر اشتباه گرفتن هواپیمای اوکراینی با موشک کروز از سوی اپراتور پدافند با «کفتربازی»، گفته بود:

«اساسا معنی ندارد چنین چیزی. هواپیمایی که از فرودگاه بلند می‌شود و همچنان در محوطه فرودگاه است با چشم غیرمسلح هم دیده می‌شود؛ یعنی چه که ناگهان حس کردند یک چیزی آمده و باید بزنیمش؟»

در این میان اما با وجود تلاش فرماندهان سپاه برای توضیح آن‌چه اتفاق افتاده، هنوز سوالات بسیاری باقی‌ست که به آنها پاسخ داده نشده است. سوالاتی که یافتن پاسخ آنها، نشان از اشتباهاتی ساختاری و اساسی از سوی نهادهای پرقدرت نظامی و حکومتی در این حادثه دارد. از جمله: کدام نهاد مسئول بستن حریم هوایی بوده است؟

آن شب آماده‌باش

- آن شب شرایط کاملا جنگی بود و ما در بالاترین حد آماده‌باش بودیم.

این توصیفی است که حسین سلامی، فرمانده سپاه پاسداران روز یک‌شنبه ۲۲ دی در مجلس شورای اسلامی از شب ساقط شدن هواپیمای اوکراینی توسط پدافند نیروهای سپاه کرد.

پیش از او، امیر امیرعلی حاجی‌زاده، فرمانده نیروی هوا فضای سپاه نیز در همین مورد گفته بود:

«در آن شب احتمال درگیری خیلی بالا بود؛ هم آمریکایی‌ها در آماده‌باش ۱۰۰ درصد بودند و هم نیروهای مسلح ایران. سامانه یکپارچه پدافند هم در حالت جنگی بود.»

این گفته‌های فرماندهان ارشد سپاه پاسداران نشان از آگاهی کامل ستاد کل نیروهای مسلح ایران، به علاوه شورای عالی امنیت ملی، دولت و رهبر جمهوری اسلامی به عنوان فرمانده کل قوا از شرایطی‌ست که به تعبیر آنها «کاملا جنگی» توصیف شده است، چرا که اساسا باور پذیر نیست در شرایطی کاملا جنگی، شورای عالی امنیت ملی و فرمانده کل قوا از وجود چنین شرایطی بی‌خبر باشند.

در این میان سوال اصلی اینجاست: چرا در شرایطی که کشور در وضعیت جنگی قرار دارد و سامانه‌های پدافند هوایی آماده شلیک هستند، از تردد هواپیماهای مسافربری و تجاری جلوگیری نشده و آسمان ایران خالی نشده است؟

امیرعلی حاجی‌زاده خود در پاسخ به این سوال گفته است:

«ما چندین بار درخواست کردیم فضای کشور از پروازها خالی شود ولی بنا به شرایطی این درخواست پیگیری نشد و توامان با شرایط جنگی، پروازها [مسافری و تجاری] ادامه پیدا می‌کند.»

این اظهار نظر فرمانده هوافضای سپاه در حالی است که او هیچ اشاره‌ای به مرجع مسئول در این زمینه نکرده و اساسا روشن نیست چه ارگان یا نهادی مسئول پیگیری این درخواست بوده و چرا از پیگیری آن منصرف شده است.

حاجی‌زاده همچنین در صحبت‌هایش گفته بود:

«پروازها باید متوقف می‌شد، اما از نهادهای هوانوردی خواسته نشده بود که این کار را انجام دهند. هر مشکلی که بوده به نیروهای مسلح بر می‌گردد. مسئول این کار ما نبودیم، کسان دیگری بودند، آنها باید این کار را مدیریت و فرماندهی می‌کردند.»

هدف ارجاعات این فرمانده سپاه مشخص نیست. کدام نهاد باید درخواست بسته شدن حریم هوایی ایران را مطرح می‌کرده و آن را پیگیری می‌کرده است؟ شرایطی که بنا بر آن این درخواست پیگیری نشده چه بوده است؟ مسئولیت مدیریت و فرماندهی این اقدام در دستان کدام ارگان بوده است؟

در این زمینه ماده ۱۰ قانون سازمان هواپیمایی کشوری مصوب سال ۱۳۲۸ وظیفه ممنوع یا محدود کردن پرواز هواپیماها بر فراز آسمان ایران را به دلایل «امنیت عمومی یا علل نظامی» با سازمان هواپیمایی کشوری دانسته و آن را منوط به تصویب هیات وزیران کرده است. در عین حال از آنجا که سازمان هواپیمایی کشوری اساسا نهادی غیرنظامی است، اطلاعات در مورد «علل نظامی» که لازمه بستن فرودگاه است، از دو ارگان و مجموعه دیگر به دستش می‌رسد: شورای عالی امنیت ملی، ستاد کل نیروهای مسلح.

به نظر می‌رسد همین دو نهاد هم مرجع صحبت‌های فرمانده نیروی هوا فضای سپاه هستند، به ویژه اینکه او در صحبت‌هایش در مورد دلیل عدم بسته شدن حریم هوایی ایران، مشکل را به نیروهای مسلح مربوط دانسته است.

در همین زمینه احمدرضا بیاتی، مدیرکل ساماندهی و برنامه‌ریزی شهر فرودگاهی امام، روز یک‌شنبه ۲۲ دی ماه با اشاره به مسئولیت نیروهای مسلح در آگاه‌سازی سازمان هواپیمایی کشوری از شرایط جنگی گفته است:

«در آن شرایط هیچ اعلامی از سوی نیروهای مسلح مبنی بر وضع اضطراری به سازمان هواپیمایی ‏کشوری و شرکت فرودگاه‌ها نشده است.»

این موضوع از سوی فرامرز سروی، معاون سابق استاندارد پرواز سازمان هواپیمایی نیز مورد تاکید قرار گرفته است.

او گفته است:

«ستاد کل نیروهای مسلح باید به صورت دقیق به سازمان هواپیمایی کشوری ‏و شرکت فرودگاه‌ها اعلام می‌کرد که آیا محدودیت پروازی وجود دارد یا نه.»

روشن است که مسئولیت مستقیم گزارش شرایط جنگی با ستاد کل نیروهای مسلح و تصمیم‌گیری در مورد آن با شورای عالی امنیت ملی بوده است. اما آن‌چه هنوز مشخص نیست این است که چرا این دو نهاد وضعیت جنگی کشور را به سازمان هواپیمایی گزارش نکرده و در واقع در چنین شرایطی حریم هوایی ایران را همچنان به روی هواپیماهای مسافری و تجاری باز نگه داشته‌اند؟

موشک کروز به جای بوئینگ

بر اساس قوانین هوانوردی بین‌المللی به ویژه ماده سه معاهده ۱۹۴۴ شیکاگو در مورد هوانوردی بین‌المللی، استفاده از سلاح علیه هواپیماهای غیرنظامی ممنوع بوده و هیچ کشوری حتی در زمان جنگ و در جریان آن نیز اجازه استفاده از سلاح را علیه هواپیماهای غیرنظامی ندارد.

در چنین مواردی (جنگ) بر اساس ماده ۹ این معاهده کشورها حق دارند که فضای هوایی خود را بر روی هر گونه هواپیمایی بسته و از تردد آنها در حریم هوایی خود جلوگیری کنند.

نکته مهم این است که در این شرایط کشورها باید به سرعت مشخصات مناطق ممنوعه را به دیگر کشورها و پروازهای عبوری اطلاع دهند.

همین ممنوعیت بود که نماینده جمهوری اسلامی را در جلسه فوق‌العاده ایکائو برای رسیدگی به ساقط شدن ایرباس ایرانی توسط آمریکا در تیر ماه سال ۶۷ بر آن داشت تا درخواست کند این اقدام آمریکا به عنوان «یک جنایت بین‌المللی» مورد شناسایی قرار گیرد، چرا که به اعتقاد مقامات جمهوری اسلامی احتمال و امکان اشتباه گرفته شدن ایرباس یا یک جنگنده اف ۱۴ کاملا صفر بود.

از طرفی نماینده آمریکا در آن جلسه ادعا کرده بود به دلیل شرایط منطقه و حمله مستمر به کشتی‌های تجاری و غیرتجاری از سوی ایران، منطقه خلیج فارس بسیار ناامن بوده و ناو شلیک کننده موشک به ایرباس برای دفاع از خود این اقدام را انجام داده است. ادعایی که مشابه‌ آن امروز از سوی فرماندهان سپاه پاسداران در مورد ساقط کردن بوئینگ اوکراینی تکرار می‌شود.

فرمانده هوا فضای سپاه پاسداران دلیل شلیک موشک به هواپیمای اوکراینی را اشتباه گرفتن آن با موشک کروز اعلام کرده و گفته است:

«به سامانه‌های پدافندی اعلام شده بود موشک‌های کروز به سمت کشور شلیک شده و در مسیر بودن این موشک‌ها هم توسط سامانه تایید شده بود.

جدای از اینکه اساسا آیا از نظر نظامی امکان اشتباه گرفته شدن موشک کروز با یک هواپیمای بزرگ مسافربر وجود دارد یا نه، سوال اصلی اینجاست که چه نهادی گزارش شلیک موشک کروز به سمت ایران را به سامانه‌های پدافندی اعلام کرده است؟ از طرف دیگر با توجه به مجاورت پدافند مورد نظر با فرودگاه، آیا نباید اولین احتمال اپراتور وجود هواپیمای مسافری می‌بود؟

از سوی دیگر با توجه به گفته‌های فرمانده هوا فضای سپاه مبنی بر اینکه هواپیمای اوکراینی هیچ خطایی نداشته و کاملا در مسیر درست قرار داشته است، چرا اپراتور پدافندی که در نزدیکی فرودگاه قرار دارد باید هواپیمایی را که در کریدر پروازی صحیح در حرکت است با موشک کروز اشتباه بگیرد؟

نکته دیگری که در صحبت‌های فرمانده سپاه به آن اشاره شده این است که او دلیل اصلی ساقط شدن هواپیمای اوکراینی توسط پدافند خودی را «اقدامات، شیطنت‌ها و التهاب‌آفرینی‌های آمریکا در منطقه» دانسته است. ادعایی که مشابه آن سال‌ها پیش نیز از سوی جرج بوش، معاون وقت رییس جمهوری آمریکا در زمان ساقط کردن ایرباس ایرانی عنوان شده بود. بوش در شورای امنیت سازمان ملل گفته بود:

«اگر ایران به جنگ خود با عراق خاتمه داده بود قطعاً این حادثه اتفاق نمی‌افتاد.»

خطای انسانیِ فردی

- اتفاقی است که افتاده. سهوی بوده، عمدی که نبوده.

این گزاره‌ای است که رسانه‌های حکومتی در ایران به ویژه صدا و سیمای جمهوری اسلامی در طول سه روز گذشته به شدت روی آن تمرکز کرده و جدای از نقل آن از زبان مردم در گزارش‌هایی که از سطح شهر گرفته شده، در گفت‌وگو با کارشناسان مختلف حکومتی بر آن تاکید می‌شود.

هدف از القای این گزاره روشن است: هیچ خطایی از سوی مسئولان و نهادهای حکومتی به ویژه نیروهای مسلح اتفاق نیفتاده، مگر همان «خطای انسانیِ فردی» که آن هم اپراتور پدافند مرتکب شده است. بر این اساس نتیجه‌ای که قاعدتا از این گزاره می‌توان گرفت این است که دیگر نیازی برای پاسخ دادن به دیگر سوال‌ها نیست چون اساسا دیگر سوالی باقی نمی‌ماند. موضوع ساده است: یک اپراتور پدافندی، هواپیمای بوئینگ را با موشک کروز اشتباه می‌گیرد و برای دفاع از وطن و مردم به آن شلیک می‌کند.

ادعای غیرعمدی بودن شلیک موشک به هواپیمای اوکراینی در حالی است که تشخیص عمدی یا غیرعمدی بودن یک اقدام که نتایج مجرمانه دارد (به این معنی که به جنایت منجر شود) به هیچ وجه کار سهل و راحتی نیست چون از منظر حقوق کیفری، اگرچه قصد ارتکاب جنایت نقش مهمی در عمدی بودن یا نبودن آن دارد، اما عوامل دیگری نیز در این مساله موثر هستند.

در حقوق کیفری جنایت به سه نوع عمدی، شبه عمد و خطای محض تقسیم‌بندی شده است. آن‌چه از این تعاریف بر می‌آید این است که اگرچه اپراتور مذکور با تصور موشک کروز (اگر این روایت را صحیح بدانیم) به سوی آن شلیک کرده، اما وضعیت قرار‌گیری او و محلی که اقدام به انجام این عمل کرده جایی بوده که عرفا محل عبور هواپیماهای غیرنظامی است و او با علم به این موضوع اقدام به شلیک کرده است.

مانند اینکه فردی در کنار مدرسه‌ای در هنگامی که مدرسه تعطیل می‌شود و کودکان از آن بیرون می‌آیند به تصور اینکه قرار است به یک تروریست شلیک کند، گلوله‌ای را به سمت مدرسه شلیک کند. مسلم است در چنین شرایطی عمل ضارب در هدف قرار دادن یک کودک دانش‌آموز عمدی نبوده؛ اما اقدام او جدای از آنکه عرفا کشنده است، در جایی صورت گرفته که امکان وقوع جنایت بسیار بالا بوده است. از این رو به موجب بند پ ماده ۲۹۰ قانون مجازات، جنایت انجام شده عمدی محسوب می‌شود.

از سوی دیگر ادعای «فردی» بودن (به این معنی که حادثه تنها نتیجه اشتباه یک فرد است) این حادثه نیز به هیچ وجه قابل پذیرش نیست. در شرایطی که به اعتراف فرماندهان سپاه، نیروهای مسلح کشور در شرایط جنگی ۱۰۰ درصد قرار داشتند و هر لحظه احتمال درگیری نظامی متصور بوده است؛ بر چه اساسی حریم هوایی کشور بسته نشده؟ چرا ستاد کل نیروهای مسلح موضوع جنگی بودن شرایط کشور را به شورای عالی امنیت ملی گزارش نداده است؟ چه نهاد یا افرادی با پیگیری این مساله مخالفت کرده‌اند؟ گزارش دروغ شلیک موشک کروز چگونه و از کجا به سامانه پدافندی اعلام شده است؟

با توجه به مجموعه این سوالات، روشن است که ساقط کردن هواپیمای اوکراینی نه یک خطای فردی بلکه مجموعه‌ای از اشتباهات ساختاری است که از ستاد کل نیروهای مسلح تا دولت، ریاست جمهوری و به ویژه رهبر جمهوری اسلامی به عنوان فرمانده کل قوا باید در برابر آن پاسخگو باشند.