بر مزار پیر شالیار؛ روایت دگرگونی یک آیین

مراسم پیرشالیار از حالت یک کارناوال محلی با محدودیت‌های خاص خود، دارد به یک «کالای فرهنگی» بدل می‌شود که کارکرد آن جذب توریست و سودآوری است.

مراسم پیرشالیار هورامان کردستان در روز چهارشنبه، نهم بهمن ۱۳۹۸ در حالی به روال چندصد ساله خود برگزار شد که در تقویم رسمی جمهوری اسلامی، این روز مصادف با ایام «فاطمیه» و روز عزای عمومی است. اما مردم هورامان و مهمانان آن‌ها همچون سال‌های گذشته در این جشن به رقص و پایکوبی به شیوه مرسم پرداختند.

طبق روایات محلی، پیرشالیار از مریدان شیخ عبدالقادر گیلانی، شاعر، عارف، طبیب و به تعبیری، «پیر» اسطوره‌ای منطقه هورامان (اورامان)، یکی از ۹۹ «پیر» هورامان بوده است که سالگرد عروسی او با شاه‌بهار خاتون، دختر پادشاه بخارا، به بهانه‌ای برای برگزاری هر ساله جشن و شعائر مذهبی مرتبط با آن در هورامان تبدیل شده است. پیرشالیار در سال ۵۶۱ هجری قمری طبق روایات کتب تاریخ باستانی هورامان، با مداوای کرو لالی دختر شاه بخارا، او را به عقد خود در می‌آورد و سالگرد ازدواج آن‌ها، هر ساله در هفته دوم ماه بهمن به مدت سه روز از چهارشنبه تا جمعه در هورامان تخت برگزار می‌شود.

بنابر روایاتی «پیر» در آئین «میترائیسم» به کسانی گفته می‌شود که توانسته‌اند هفت مرحله «طریقت» در این آئین را پشت سر بگذارند. پیرشالیار و آموزه‌های او ریشه در دین زرتشت دارد. اما این مراسم در طول تاریخ خود به تناسب تغییر زندگی سیاسی و اجتماعی مردم هورامان تغییر کرده و اکنون رنگ و بویی اسلامی به خود گرفته است.

این مراسم، قبلأ به شیوه‌ای سنتی و به صورت جشنی در بطن زندگی روزمره مردم هورامان و در فصل سرد و بیکاری سال با قربانی کردن حیوانات، پخت و پز و پخش کردن همگانی غذا میان اهالی روستا، ذکر، رقص و پایکوبی دراویش، شعر و سرودخوانی بر مزار پیرشالیار و دف‌نوازی، برگزار می‌شد. مراسم را مردان سالخورده برگزار می‌کردند. دراویش هورامان و اطراف در این مراسم گرد هم می‌آمدند و در قالب حلقه‌های پایکوبی و ذکر، موهای بلند و پریشانشان را به نمایش می‌گذاشتند. داستان، برگزاری یک جشن بود که در آن کودکان، خوراک‌های متنوعی از بزرگ‌سالان هدیه می‌گرفتند و در زندگی روزمره مردم به مدت یک هفته جوش و خروش ایجاد می‌شد.

بسیاری از رسوم و شعائر این جشن، هنوز هم به روال سابق در جای خود باقی است. مثلأ همچون گذشته، مراسم هنوز عمدتأ «مردانه» است و زنان کمتر می‌توانند در آن حضور یابند. قبلأ و در زمانهایی که مراسم، محدود به خود مردم هورامان و روستاهای اطراف بود، حضور زنان در روز رقص دراویش قدغن بود. هیچ زنی نباید در محل جشن دیده می‌شد، چرا که اعتقاد بر این بود که حضور آن‌ها مردان درویش را از حس و حال عرفانی دور می‌کند. اکنون اما پس از گسترش راه‌های ارتباطی منطقه کوهستانی هورامان به شهرهای اطراف و تغییر بنیان‌های اقتصادی و اجتماعی این منطقه، جشن «پیرشالیار» هم تغییراتی را به خود دیده و به نوعی با بستر تاریخی و اجتماعی‌اش سازگار شده است.

در جشن روز چهارشنبه، ۹ بهمن امسال، آن‌چه که بیش از هر چیز دیگر جلب توجه می‌کرد، حضور پرشمار عکاسان و گردشگرانی بود که از شهرهای مختلف ایران برای تماشای این مراسم در هورامان حضور داشتند. در چند سال اخیر، مهمانان و خبرنگاران خارجی فراوانی هم در این مراسم حضور می‌یافتند. اما امسال در سایه گسترش ویروس «کرونا» در چین و ساقط شدن هواپیمای مسافربری اکرانی توسط سپاه قدس، هیچ مهمان خارجی در مراسم دیده نمی‌شد.

به طور کلی هورامان اکنون در حال تبدیل شدن به یک قطب گردشگری است و رفت و آمدهای فراوان مهمانان مختلف به این دیار و ادغام هر چه بیشتر آن در مناسبات پولی، آن را از یک مرکز زیستی ـ فرهنگی دست‌نخورده به یک فضای توریستی ـ تفریحی تبدیل کرده است. همین امر باعث شده است که مراسم پیرشالیار هم از حالت یک کارناوال با محدودیت‌های خاص خود، به یک «کالای فرهنگی» بدل شود که گویی کارکرد آن اکنون، جذب توریست بیشتر برای مصرف بیشتر و سودآوری بیشتر است. اکنون به سختی بتوان سراغی از «معنویت» یا چیزی شبیه آن در این مراسم گرفت. همچنین در سایه حضور پرشمار زنان عکاس و خبرنگار در این مراسم، امروزه زنان و دختران بومی هم جرأت بیشتری برای حضور در مراسم یافته‌اند و در گوشه و کنار مراسم دیده می‌شوند. آن‌ها هم‌اکنون همچون مردان، در این روز لباس‌های محلی نو بر تن می‌کنند و با آراستگی خاصی در اطراف هسته اصلی تجمع، حاضر می‌شوند. هر چند هنوز هم، هم آن‌ها و هم زنان عکاس، به محض تشکیل حلقه دراویش باید محوطه اطراف آن‌ها را ترک کنند. آن‌ها بر پشت بام‌های اطراف از گوشه و کنار نگاه‌های مردان، به نظاره مراسم می‌پردازند.

مطابق یک رسم دیرینه، محل تجمع مردان و دراویش علاقه‌مند برای تشکیل حلقه رقص آئینی و دف‌نوازی، بام خانه‌ای است که چندصدمتری پایین‌تر از مسجد مشهور «هورامان تخت» است و از دیرباز، محل برگزاری این مراسم بوده است. هر چند برای محکمتر کردن آن و جلوگیری از تخریب، نوسازی‌هایی در آن انجام شده است. روال کار بر این قرار بود که هرکسی از پیر و جوان و با هر مسلک و لباسی در روز مراسم، در این بام حاضر می‌شد و دست در دست دراویش، به رقصی آئینی با دف‌نوازی می‌پرداخت. اما اکنون چندین سال است که حضور در این بام، گزینشی شده و فقط مردان از قبل انتخاب شده، با قیافه و تیپ‌های استاندارد «هورامی» می‌توانند بر بام حاضر شوند. بقیه باید صحنه را ترک کنند تا «نمایشی آبرومندانه» به روی صحنه برود. همچنین برخلاف روال قبلی مراسم که کاملأ کارناوالی و مردمی بود، اکنون، نظارت و مدیریت نهادهای مدرنی همچون نیروی انتظامی، هلال احمر و اورژانس، در برگزاری سالم مراسم، امری حیاتی است.

دراویش حاضر در جشن پیرشالیار، هنوز هم حس و حال خاص خود را دارند و حالت‌های هیجانی خاصی را تجربه می‌کنند. آن‌ها جذابیت‌های سمعی و بصری خاصی را در این روز می‌آفرینند که بسیاری از دور و نزدیک، حاضرند برای تماشای آن از اوایل صبح روز جشن، در یکی از بام‌های خانه‌های اطراف محل مراسم جا بگیرند و در هوای سرد زمستان هورامان، تا عصر منتظر شروع «نمایش» بمانند. اما تفاوت اساسی آن با روال قبل، در این است که نمی‌توان به تعبیر امیل دورکهایم، آن را به مثابه جشن، رویدادی جمعی توصیف کرد که جمع ضمن آن، دوباره «همبستگی» خود را تأیید و تقویت می‌کند. اکنون این مراسم بیشتر شبیه به یک «نمایش» کالایی‌ و شی‌واره شده است که می‌توان سیطره «بازار» را بر آن تشخیص داد.