زنان در انقلاب بلاروس

روز یکشنبه ۲۳ اوت، باشکوه‌ترین راهپیمایی مخالفان دولت لوکاشنکو در میدان اتقلاب مینسک با شعار استعفا و آزادی برگزار شد. بلاروس دو هفته پر التهاب را از شامگاه روز یکشنبه ۹ اوت (۱۹ مرداد ماه)، که تلویزیون دولتی این کشور اعلام کرد الکساندر لوکاشنکو برای بیست و ششمین سال و ششمین دورۀ متوالی با اخذ حدود هشتاد درصد آرا، به عنوان ریاست جمهوری معرفی شده است، پشت سرگذاشته است. پس از برگزاری انتخابات خانم سوتلانا تیخانووسکایا رهبر مخالفان و نامزد رقیب در مصاحبه مطبوعاتی از لوکاشنکو درخواست کرد تا کناره‌گیری کند و در روز دوشنبه ۱۰ اوت با رد نتایج اعلام شده گفت: «من به چشمان خودم ایمان دارم. اکثریت با ما بوده است». این آغاز یک ماجراجویی سیاسی و اجتماعی بود که به اعتراض‌های سراسری مردم بلاروس موسوم به «انقلاب دمپایی» یا «انقلاب ضدسوسک» انجامید. اعتراض‌ها با درخواست برگزاری مجدد انتخابات شکل گرفت و سپس معترضان خواستار رفتن خود الکساندر لوکاشنکو،‌ رییس‌جمهوری این کشور، شدند. لوکاشنکو ابتدا برگزاری انتخابات مجدد را رد کرده بود، اما با ادامه اعتراض‌ها با عقب نشینی وعده داد «پس از تصویب یک قانون اساسی جدید» برای این کشور انتخابات ریاست‌جمهوری دیگری برگزار شود. این تحولات را شاید بتوان مهمترین بخش از جنبش دمکراسی خواهی بلاروس بعد از فروپاشی شوروی به‌شمار آورد، تنها نکته ای که شاید بتوان آن را متمایز از سایر جنبشهای مدنی در اروپای شرقی، قفقاز و آسیای مرکزی دانست، نقش پررنگ رهبری و حضور زنان در آن است. در این نوشتار تلاش می کنم که نگاهی گذرا به این تحولات در دو هفته اخیر و چگونگی نقش زنان در آن بپردازم. 

تظاهرات مخالفان حکومت الکساندر لوکاشنکو در مینسک پایتخت بلاروس – ۲۶ مرداد / ۱۶ اوت – عکس از شاتراستاک

دو هفته پر التهاب

بعد از اعلام رسمی نتیجه انتخابات ریاست جمهوری در بلاروس توسط کمیسیون مرکزی انتخابات، مخالفان دولت و هواداران نامزد رقیب از همان شامگاه یکشنبه به خیابان‌های میسنک و شهرهای بزرگ کشور سرازیر و با پلیس و نیروهای امنیتی درگیر شدند. در درگیریهای خیابانی تاکنون بیش از هفت هزار نفر بازداشت شده و بنابر اعلام سازمان حقوق بشری ویاسنا در بلاروس، دو نفر نیز جان خود را از دست داده اند. درگیری های نیروهای دولتی با مخالفین، یکی از خشونت آمیزترین تصاویر ارسالی از اروپا در یک دهه اخیر بوده است.

در روز برگزاری انتخابات، در مینسک پایتخت بلاروس، تدابیر امنیتی شدیدی اتخاذ شد و کنترل‌های پلیس افزایش یافت. همچنین رفت‌وآمدها محدود شد و خودروهای زره‌پوش و نظامی در شهر مستقر شدند. همزمان دسترسی به اینترنت محدود شد و دسترسی به برخی از شبکه‌های اجتماعی، نرم‌افزارهای پیام‌رسان و سایت‌های خبری وابسته به مخالفان، غیرممکن گشت. پیشتر در فاصله یک شب مانده به برگزاری انتخابات، مقامات امنیتی بلاروس مدیر کمپین تبلیغاتی خانم تیخانووسکایا را نیز دستگیر کرده بودند.

در همین حال، خانم سوتلانا تیخانووسکایا رقیب لوکاشنکو که روز یکشنبه ۹ اوت در روز انتخابات اعلام پیروزی کرده بود، با دخالت نیروهای امنیتی مجبور به ترک کشور به سوی لیتوانی شده است. شایان ذکر است که لیتوانی، عضو اتحادیه اروپا و پیمان دفاعی ناتو به شمار می‌رود و عموما به چهره‌های اپوزسیون کشورهای بلاروس و روسیه پناهندگی اعطا می‌کند. خانم تیخانوفسکایا قبل از برگزاری انتخابات، فرزندانش را برای امنیت بیشتر به لیتوانی فرستاده بود. وی در پیام ویدیویی با لحنی پراحساس خطاب به هوادارانش گفت که درباره قدرتش اشتباه کرده و گفت: «من فکر کردم که این کارزار واقعاً من را قوی کرد و به من قدرت زیادی داد که بتوانم با هر مشکلی کنار بیایم، اما فکر می‌کنم که همچنان همان زن ضعیفی هستم که قبلا بودم». او گفت که تصمیم به ترک بلاروس را به تنهایی گرفته و تحت تاثیر هیچکس نبوده است و فکر می‌کند که مردم او را سرزنش خواهند کرد و حتی از او متنفر خواهند شد. وی از هوادارانش خواست که مراقب جان خود باشند و افزود که زندگی هر کسی با ارزش‌تر از اتفاقاتی است که می‌افتد و بچه ها مهمترین چیز در زندگی ما هستند. خانم تسیخانوسکایا، ۳۷ ساله و معلم سابق زبان انگلیسی است. او که هیچ تجربه سیاسی ندارد در پی بازداشت همسرش در انتخابات نامزد شد.

با این حال یک کانال اینترنتی وابسته به دولت بلاروس نیز ویدئویی از خانم تیخانوفسکایا منتشر کرده که او را در حال خواندن متنی نشان می‌دهد. در این ویدئو که قبل از ترک بلاروس و احتمالا با زور در کمیسیون مرکزی انتخابات ضبط شده، وی شکست در انتخابات را می پذیرد. او در بخش دیگری از پیام ویدئویی خود و در حالی که بدون بلند کردن سرش از روی یک متن می خواند ضمن تشکر از هوادارانش گفت: «مردم بلاروس انتخاب خود را انجام داده‌اند». او افزود: «مردم بلاروس، از شما می خواهم که به قانون احترام بگذارید. من خواستار خونریزی و خشونت نیستم. از شما می خواهم که به خیابان نیایید، با پلیس درگیر نشوید و جان خود را به خاطر نیاندازید. از خود و خانواده‌هایتان مراقبت کنید». ساعاتی قبل از انتشار این پیام ویدیویی خانم تسیخانوسکایا برای شکایت رسمی علیه نتایج رای گیری به کمیسیون مرکزی انتخابات رفته بود و احتمالا همانجا بازداشت و مجبور به اعتراف تلویزیونی شده است.

با این حال بعد از چند روز مقاومت مدنی بدون خشونت در سراسر کشور، خانم اسوتلانا تیخانوفسکایا در ویدیو دیگری به عنوان رهبر مخالفان دولت، از شورای اتحادیه اروپا خواست انتخابات ریاست‌جمهوری این کشور را به دلیل «تقلبی» بودن به رسمیت نشناسد. وی همچنین از نیروهای امنیتی خواست تا از حمایت از دولت الکساندر لوکاشنکو دست بکشند و وعده داد که در این صورت مشمول عفو قرار می‌گیرند. در این ویدئو این سیاستمدار اپوزیسیون می گوید: «من آماده‌ام که مسئولیت را برعهده بگیرم و در این دوره به‌عنوان رهبری ملی عمل کنم.» وی ادامه داد: تا به حال هیچ تصوری مربوط به حرفه سیاسی‌ام نداشته‌ام. هیچ‌وقت نمی‌خواستم سیاست‌مدار بشوم. با این وجود، سرنوشت برنامه‌های دیگری داشته است و حالا خودم را در خط مقدم مبارزه علیه نابرابری و بی‌عدالتی می‌بینم… شما به من اعتماد داشتید و به من نیرو دادید… من آماده قبول مسئولیت و فعالیت به عنوان یک رهبر ملی در این زمان سخت هستم، تا به کشور کمک کنم آرام باشد و وارد یک دوره عادی شود. ما باید تمام زندانیان سیاسی را آزاد کرده و فوراً یک چارچوب قانونی و شرایطی برای انتخابات ریاست جمهوری تازه، که عادلانه و شفاف باشد و بدون هیچ تردیدی از سوی جامعه جهانی به رسمیت شناخته شود، فراهم کنیم. وی از طرفدارانش تشکر و شجاعت و همبستگی آن‌ها را تحسین کرد و نیز وعده داد نام آن‌هایی که در اعتراضات کشته شدند، هرگز فراموش نخواهد شد. وی از ایجاد شورای هماهنگی برای اطمینان از انتقال قدرت خبر داد و از دولت‌های خارجی خواست تا به مخالفان «در سازماندهی گفت‌وگو با مقامات بلاروس کمک کنند». او با معرفی دو نماینده‌اش در مینسک از فعالان سیاسی و مدنی خواسته است تا برای مشارکت در شورای مشورتی اپوزیسیون دولت مشارکت کنند.

واکنش اروپا

صدراعظم آلمان پس از نشست ویژه سران اتحادیه اروپا درباره بررسی اوضاع بلاروس در ۱۹ اوت گفت که انتخابات اخیر این کشور «نه منصفانه بود و نه آزاد» و اتحادیه اروپا آن را به رسمیت نمی شناسد. نقش اروپا همواره در روندهای اجتماعی و سیاسی در کشورهای شرق اروپا بسیار پر اهمیت بوده است. بسیاری از خبرنگاران، ژورنالیستها و جوانان این کشورها از بورسها و دوره های آموزشی در اتحادیه اروپا استفاده کرده و به کشورهای خود بازگشته اند. بلاروس یکی از این کشورهاست که سالهاست سطح روابط اجتماعی و علمی مناسبی با اروپا دارد. شاید از نظر سیاسی اختلاف نظرات فراوانی وجود داشته باشد ولی بسیاری از روشنفکران سیاسی و اجتماعی معاصر بلاروسی در اتحادیه اروپا از جمله لهستان و لیتوانی ساکن شده اند. اتحادیه اروپا که پیش‌تر بارها نسبت به نحوه برگزاری و توجه به صیانت از آراء کلیه شهروندان به مقامات بلاروس هشدار داده و نسبت به هرگونه تخلف ابراز نگرانی کرده بود پس از منتشر شدن نتایج انتخابات ریاست جمهوری در این کشور بلافاصله واکنش نشان داد. جوزپ بورل، مسئول سیاست خارجی و اولیور وارلی، مسئول سیاست همجواری و کمیسر اتحادیه اروپا در بخش توسعه با بیان موضعی مشترک نحوه مقابله نیروهای دولتی با معترضان را مورد انتقاد قرار دادند و خواهان شفافیت بیشتر درباره نتیجه انتخابات شدند. همچنین اورزولا فون در لاین، رئيس کمیسیون اروپا اعلام کرد، اتحادیه اروپا از جنبش دمکراسی‌‌خواهی بلاروس حمایت مالی خواهد کرد. او بعد از نشست فوق‌العاده سران اتحادیه اروپا در بروکسل گفت، کمیسیون اروپا دو میلیون یورو برای کمک به قربانیان سرکوب غیر قابل قبول نیروهای دولتی بلاروس اختصاص خواهد داد. یک میلیون یورو نیز به حمایت از جامعه مدنی و رسانه‌های مستقل این کشور تعلق خواهد گرفت. کمیسیون اروپا همچنین صرفنظر از نتایج انتخابات مناقشه‌برانگیز ریاست جمهوری بلاروس، برای کمک به این کشور در مبارزه با کرونا ۵۰ میلیون دیگر به عنوان کمک اضطراری در نظر گرفته است. در آخرین اظهار نظر، جوزپ بورل، مسئول سیاست خارجی اتحادیه اروپا معتقد است که تحولات جاری در بلاروس نباید این کشور را به «اوکراین دوم» تبدیل کند. بورل همچنین ضمن مقایسه موقعیت و جایگاه رئیس جمهوری منتخب بلاروس با نیکلاس مادورو، همتای ونزوئلایی‌اش که وی نیز مجبور به سرکوب یک جنبش اعتراضی است به این نکته اشاره کرد که باید به گفتگو و تعامل با الکساندر لوکاشنکو ادامه داد و مشکلات موجود را از راه دیپلماسی حل کرد.

یکی از مهمترین واکنش ها، توسط نخست وزیر لهستان ماتئوش موراویه‌تسکی، بیان شد. از آنجا که لهستان بیشترین مرز مشترک را با بلاروس دارا است و بزرگترین اقلیت بلاروسی در اروپا در این کشور ساکن هستند، شاید در حساسترین موضع در تاریخ روابط خود با مینسک قرار دارد. در بیانیه نخست وزیری به طور قاطع به حمایت از مردم بلاروس که به دنبال آزادی هستند، اشاره شده است. احتمالا لهستان در مواجهه اروپا با بلاروس، به همراهی لیتوانی، هدایت تغییرات در روابط سیاسی و اجتماعی و هدایت افکار عمومی بلاروس را به عهده خواهند گرفت. همچنین لهستان مبلغ ۱۳ میلیون دلار برای هزینه تحصیلی دانشجویان دانشگاه‌های بلاروس و کمک به رسانه‌های مستقل کمک می‌کند. این کشور اعلام کرد مرزهای خود را به روی پناهجویان بلاروسی باز می‌گذارد.

زنان بلاروسی، زنان سفیدپوش

پیش از  این انتخابات، سه زن برای شکست دادن لوکاشنکو با یکدیگر متحد شدند. این در حالی‌است که آقای لوکاشنکو پیشتر چندین نفر از رقبای خود را با بهانه‌های مختلف از حضور در انتخابات منع کرده بود ولی سوتلانا تیخانووسکایا، ورونیکا تسپکالو و ماریا کولسنیکووا توانستند برای کنار زدن لوکاشنکو با یکدیگر متحد شوند؛ سه زنی که هر یک بعد از کنار گذاشته شدن اجباری یک مرد از سوی لوکاشنکو وارد رقابت ریاست جمهوری شده‌اند. سرگئی تیخانووسکایا، وبلاگ‌نویس و یوتویوبر با وجود تمایل برای شرکت در انتخابات ریاست جمهوری، در ماه می، به اتهام حمله به یک مامور پلیس بازداشت شد و امکان کاندیداتوری در این انتخابات را از دست داد. والری تسپکالو دیگر نامزد انتخابات پس از «رد صلاحیت» برای شرکت در انتخابات به مسکو گریخت و همسرش ورونیکا تسپکالو در مینسک ماند تا از سوتلانا حمایت کند. ماریا کولسنیکووا، مسئول کارزار انتخاباتی ویکتور باباریکو بود. آقای باباریکو به اتهام فساد از ثبت نام برای شرکت در انتخابات منع شد. بعد از این اتحاد، الکساندر لوکاشنکو بارها نگاه زن ستیزی در سخنرانی هایش ارائه داد که نمی‌تواند باور کند زنان می‌توانند در این انتخابات پیروز شوند. وی در ماه می گفت: «قانون اساسی ما برای زنان نیست. جامعه ما آنقدر پخته نیست که به زنان رای دهد. چون در قانون اساسی ما رئیس جمهوری قدرت زیادی دارد». وی در دوران کمپین ریاست جمهوری خود گفته بود که اوضاع همچنان «تحت کنترل» می‌ماند. او رقیبش را «دختر کوچولو بیچاره» توصیف کرده که اسیر چنگال «عروسک‌گردان‌های» خارجی شده است. تیخانووسکایا درست همین جملات سکسیستی را به محور تبلیغات خود بر ضد لوکاشنکو تبدیل کرد و در واکنش به این سخنان گفته بود: «ابدا قصد ندارد به قدرت برسد، بلکه فقط می‌خواهد پیش شوهر و بچه‌هایش برگردد و برای آنها کتلت سرخ کند.»

نقش زنان بلاروسی بعد از انتخابات و در هنگام سرکوب معترضین پررنگتر شد. زمانی که بعد از آن صحنه های خشونت آمیز، به خیابان ها آمدند و زنجیره انسانی تشکیل دادند تا به عنوان حمایت از برادران و پسران شان، در مقابل پلیس پیام آور صلح باشند. زنان معترض در روز راهپیمایی آزادی با ایجاد سپر انسانی با شاخه های گل، سراغ پلیس سیاه پوش ضد شورش بلاروس رفتند که در طول روزهای گذشته به خشونت شدید علیه معترضان متهم شده است. همچنین پزشکان و پرستاران زن با روپوش‌ سفید به خیابان آمدند و خواستار پایان دادن به خشونت شدند. از این مقاومت مدنی با نام جنبش مدنی زنان سفیدپوش نیز نام برده می شود. 

زنان کمتر از یک سوم اعضای دو مجلس بلاروس، مجلس ملی جمهوری بلاروس و مجمع ملی (مجلس عوام و سنا) را تشکیل می‌دهند و تنها ۳۵ درصد مناصب مهم دولتی دارند. در حالی که دستگاه‌های امنیتی تقریباً ۱۰۰درصد در اختیار مردان است و آنها بندرت در بخش‌های آموزش و پزشکی بلاروس حضور دارند، این زنان هستند که در جریان اعتراضات به داد زخمی‌ها رسیدند و از میزان پیامدهای خشونت کاستند. همچنین نه تنها جمعیت زنان تحصیل کرده بلاروسی از مردان بیشتر است، بلکه جمعیت آنها در کل کشور هم به خاطر شرایط بد اقتصادی که به اجبار بسیاری از مردان جهت کار به کشورهای دیگر از جمله روسیه، اوکراین، لیتوانی و لهستان پناه برده اند، بیشتر است. 

نقش رهبری زنان از زمانی آغاز شد که اسوتلانا تیخانووسکایا، نامزد انتخابات ریاست جمهوری بلاروس که بعد از اعلام نتایج انتخابات مجبور به ترک خاک این کشور شد حالا رسما اعلام کرده که خواستار اعتراضات مسالمت آمیز علیه دولت لوکاشنکو است و یک شورای هماهنگی در خاک بلاروس برای هماهنگی اعتراضات و گفت وگو با دولت لوکاشنکو ایجاد می کند. او با معرفی دو نماینده اش در مینسک از فعالان سیاسی و مدنی خواسته است تا برای مشارکت در شورای مشورتی اپوزیسیون دولت مشارکت کنند. تیخانووسکایا از دولت خواسته است که برای گفت وگو با مردم گام های عملی بردارد و تاکید کرد: «دولت می تواند آمادگی خود را برای گفت وگو با آزاد کردن همه بازداشت شدگان راهپیمایی های اعتراضی و اعلام جرم علیه کسانی که به مردم شلیک کرده اند، نشان دهد.» سایر یاران او نیز در داخل کشور در حال برگزاری راهپیمایی و سخنرانی های احساسی هستند و شاید بتوان گفت تنها مدیران جریان سیاسی و اجتماعی بلاروس، این زنان هستند. 

بلاروس از جمله کشورهای اروپایی است که عضو اتحادیه اروپا نیست. این کشور که همواره به دلیل رویکرد غیردموکراتیک مورد انتقاد سران بروکسل قرار دارد از شرق با روسیه، از جنوب با اوکراین، از غرب با برخی اعضای اتحادیه اروپا نظیر لهستان و از شمال با لیتوانی و لتونی هم مرز است. شاید لوکاشنکو را به همراه الهام علیف بتوان آخرین دیکتاتورهای اروپا نامید که بازمانده میراث شوروی هستند. تنها تفاوت لوکاشنکو با علیف، ثروت کلان خاندان علیف از نفت و گاز باکو است که حتی اروپا را نیز با خود همراه کرده است.

من در ابتدا، احساس نمی کردم که این جریان بتواند حاکمیت را با چالش عمده ای رو به رو کند ولی در یک هفته گذشته و با توجه به فشار بین‌المللی بر روی لوکاشنکو و ریزش نیروهای وفادارش در داخل، احتمال تغییرات عمده در کشور در کوتاه مدت وجود دارد. به نظرم این جنبش را می توان با انقلاب مخملی ارمنستان در سال ۲۰۱۸ و قدرت گیری نیکول پاشینیان مقایشه کرد. به هر حال، کارزار اجتماعی زنان در بلاروس به عنوان یک مقاومت مدنی بدون خشونت نشان داد که جامعه بلاروس بی‌وقفه و آشکارا درحال تغییر است. زنان این انقلاب، در اواخر دوران شوروی متولد شدند و کودکی آنها در دوران سخت دهه ۹۰ میلادی گذشته است، مقاومت مدنی آنها در کشوری که به نظر می‌رسید همه چیز تحت کنترل یک مرد به نام لوکاشنکوست، بسیاری را شگفت زده کرد. تمایل به تغییر و کنار گذاشتن لوکاشنکو آنقدر جدی است كه برای بسیاری تفاوت نمی‌کند چه حکومتی بعد از آن باشد. شاید بخشی از این تصاویر و حضور مردم، بیشتر بر پایه موج احساسی باشد و به هر حال می توان این چشم انداز را داشت که با توجه به علاقه جوانان در بلاروس به تغییرات سیاسی و اجتماعی و نگاه به اروپا، بدون تردید در کوتاه مدت وضعیت سیاسی بلاروس تغییر خواهد کرد. این احتمال با توجه به عقب نشینی حاکمیت در تدوین قانون اساسی جدید و مذاکره با مخالفان، بیش از پیش قوت گرفته است. آخرین تصاویر از لوکاشنکو در روز ۲۳ اوت، نشان از رهبری کم فروغ، ناامید و ترسان بود، جایی که با کلاشینکف و جلیقه ضدگلوله در میان مردان مسلح به همراه فرزندش با بالگرد میل گارد ریاست جمهوری به تماشای راهپیمایی مخالفان در میدان استقلال رفت و با دل شکسته به کاخ ریاست جمهوری برگشت. 

نکات و ملاحظات:

لینک مطلب در تریبون زمانه

در همین زمینه: