داستان بزرگ‌ترین سد برق‌آبی آفریقا: «رنسانس» برای اتیوپی؟
سدی که به نماد افتخار ملی اتیوپی بدل شده، مصر را با دورنمای بی‌آبی و «تهدیدی وجودی» رویارو کرده است. داستان پشت این سد چیست؟
یک کارگر به سد در حال ساخته‌شدن «رنسانس عظیم اتیوپی» نگاه می‌کند، ۲۶ دسامبر ۲۰۱۹ ــ عکس: EDUARDO SOTERAS / AFP
ساخت بزرگ‌ترین سد برق‌آبی آفریقا در غرب اتیوپی روی رودخانه نیل آبی رو به تکمیل است. اما این سد که به نماد افتخار ملی اتیوپی بدل شده و «سد رنسانس عظیم اتیوپی» (GERD) نام گرفته، مصر ۱۰۰ میلیون‌نفره را با دورنمای بی‌آبی و «تهدیدی وجودی» رویارو کرده است. سودان نیز ــ هر چند با شدتی کمتر ــ نگرانی مشابهی دارد. با این وجود، معاهدات قدیمی بر سر نیل میراث استعمار بریتانیاست و اتیوپی می‌گوید این قراردادهای استعماری را قبول ندارد. همزمان اثرات سوء زیست‌محیطی و اجتماعی این سد نیز اجتماع‌های بومی و فعالان محیط زیست را نگران کرده است.
در ماه اوت میلادی، سه کشور مصر، سودان و اتیوپی دور جدیدی از مذاکرات را بر سر نیل آغاز کردند. این مذاکرات ابتدا با نارضایتی مصر و سودان معلق شد و سپس بار دیگر به جریان افتاد.
آدیس آبابا ۲۲ ژوئیه با اعلام آبگیری سد رنسانس عظیم اتیوپی، مصر و سودان را برآشفت. دو کشور پایین‌دستی نیل آبی خواسته بودند که تا دستیابی به توافقی جامع بر سر مدیریت آب، آبگیری این سد عظیم آغاز نشود.
تنش بر سر نیل بارها به تهدید نظامی مصر علیه اتیوپی و برعکس نیز انجامیده. در آخرین تحولات، آبی احمد نخست‌وزیر اتیوپی سه‌شنبه ۲۵ اوت از خارطوم پایتخت سودان بازدید کرد. دو طرف وعده دادند که از هیچ تلاشی برای دستیابی به توافق فروگذار نخواهند کرد. اتحادیه آفریقا نیز برای میانجیگری بین سه دولت وارد عمل شده است.
اتیوپی ۲۰۱۱ ساختن سد رنسانس عظیم اتیوپی را روی نیل آبی آغاز کرد. نیل آبی یکی از دو شاخه اصلی در کنار نیل سفید و مهم‌ترین بین این دو است که در سودان به هم می‌پیوندند و نیل را می‌سازند. ۸۵ درصد کل آب نیل از ارتفاعات اتیوپی می‌آیند.
سد یا حلال همه مشکلات؟
همان‌طور که از نام سد پیداست، اتیوپی امید زیادی به GERD بسته است. سد رنسانس عظیم اتیوپی در راستای تأمین انرژی برای مصرف خانگی و مهم‌تر از آن توسعه صنعتی و کشاورزی و بیرون آوردن بسیاری از فقر و آفریدن شغل و بهبود تأمین مواد غذایی پیش‌بینی شده است.
در واقع اتیوپی به عنوان دومین کشور پرجمعیت آفریقا (۱۰۹ میلیون تن تا ۲۰۱۸) در دو دهه اخیر پس از میانمار و چین، سومین کشور با بیشترین نرخ رشد اقتصادی بوده است. در ۲۰۰۰، اتیوپی سومین کشور فقیر جهان بود، بالاترین نرخ فقر در جهان را داشت و ۵۰ درصد جمعیت آن زیر خط فقر زندگی میکردند.
تا ۲۰۱۵، درصد جمعیت فقیر به ۳۱ درصد کاهش یافت، امید به زندگی از ۵۲ سال در ۲۰۰۰ به ۶۶ سال در ۲۰۱۷ رسید و نرخ مرگ و میر نوزادان نیز نصف شد.
حالا سازمان ملل پیش‌بینی می‌کند که جمعیت اتیوپی تا ۲۰۵۰ به ۲۰۵ میلیون تن خواهید رسید؛ یعنی یکی از بالاترین نرخ‌های رشد جمعیت در میان کشورهای جهان.
کارشناسان اقتصادی هشدار می‌دهند که رشد اقتصادی اتیوپی عمدتاً به افزایش هزینه‌های عمومی و پروژه‌های زیرساختی بوده و به بالاتررفتن قابلیت تولید نینجامیده و با توجه به شرایط جمعیتی و اقتصادی جدید، این کشور باید بتواند راه‌هایی برای خدمات‌رسانی به جمعیت رو به رشدش بیابد.
همین حالا بانک جهانی رقم رشد پیش‌بینی‌شده تولید ناخالص داخلی برای اتیوپی در ۲۰۲۰ و ۲۰۲۱ را از پیش‌بینی قبلی (۸,۲ درصد) به به ترتیب ۶,۳ درصد و ۶,۴ درصد کاهش داده است. خود دولت در آدیس‌آبابا رشد تولید ناخالص داخلی در ۲۰۲۰ را بیش از ۱۰ درصد ارزیابی کرده است.
اتیوپی سد رنسانس را بخشی مهم از رسیدن به این هدف معرفی کرده. دولت این کشور از مردم‌اش خواسته که با حضور در خیابان‌ها حمایت‌شان را نشان دهند.
در همین راستا، سلبریتی‌های اتیوپی جنبشی در حمایت از سد به راه انداخته اند و خوانندگان پاپ کشور در ستایش از آن آهنگ ضبط می‌کنند. و هشتگ‌هایی همچون ItsMyDam, #EthiopiaNileRights #GERD# توسط کاربران اتیوپیایی ترند شده اند.
ناسیونالیسم و سد رنسانس در کنار یکدیگر در سال‌های اخیر رشد کرده اند.
اتیوپی به چقدر انرژی نیاز دارد؟
به گزارش وزارت بازرگانی ایالات متحده، اتیوپی توان بالقوه بهره‌برداری از ۶۰ هزار مگاوات انرژی تجدیدپذیر آبی و خورشیدی و بادی و حرارتی دارد اما تنها کمتر از ۵ درصد منابع انرژی آبی و کمتر از یک درصد منابع انرژی خورشیدی و بادی و حرارتی را به بهره‌برداری رسانده.
همزمان به دلیل رشد اقتصادی و افزایش جمعیت، نیاز مصرفی برق این کشور سالانه ۳۰ درصد افزایش خواهد یافت.
اتیوپی می‌خواهد با سد رنسانس ظرفیتی معادل ۶,۴۵ گیگاوات انرژی تولید کند.
سد جیلجل سیب سوم هم که بلندترین سد آفریقا است، با راه‌اندازی کامل ۱۸۷۰ مگاوات برق تولید خواهد کرد.
به طور کلی، در سطحی جهانی، توافق بر این است که سدها عموماً به کارایی درنظرگرفته برای آنها نمی‌رسند. «کمیسیون جهانی سدها» در گزارش سال ۲۰۰۰ خود نتیجه می‌گیرد که اکثریت پروژه‌های سدسازی به اهداف تعیین‌شده در زمینه تولید برق، تأمین آب و کنترل سیلاب نمی‌رسند اما هزینه‌های اجتماعی و زیست‌محیطی زیادی به بار می‌آورند. اما با این وجود، پروژه‌های سدسازی در سرتاسر جهان «در حال توسعه» به عنوان اهرم توسعه ادامه دارد.
هزینه رشد اقتصادی اتیوپی: محیط زیست
یک سویه آسیب‌زای رشد اقتصادی اخیر اتیوپی افزایش بدهی این کشور و افزایش وابستگی‌اش به تأمین مالی از سوی قدرت‌های خارجی است. میزان بدهی خارجی اتیوپی از ۴۰ درصد تولید ناخالص داخلی به ۶۰ درصد افزایش یافته و چین به قدرتی بسیار مهم در این کشور برای سرمایه‌گذاری تبدیل شده است. نفوذ چین تا آنجا بالا رفته که اتیوپی‌ها ۲۰۱۵ را به دلیل اجرای برخی پروژه‌های کلان با کمک چین، «سال چین» می‌خواندند.
به دلیل سرمایه‌گذاری اتیوپی بر بخش‌های درمان و آموزش و زیرساخت‌های دیگر، هنوز نمی‌توان قضاوتی سرتاسر منفی از رویه فعلی این کشور داشت. اما اجتماعات محلی و حاشیه‌ای با مشکلات جدی مواجه شده اند.
طرح‌های توسعه ملی اتیوپی در سال‌های اخیر با افتتاح پروژه‌های عظیم سد گره خورده. و این پروژه‌های عظیم همین‌حالا باعث تغییرات زیست‌بومی شدید و از بین رفتن سبک زندگی برخی اقلیت‌ها در این کشور شده است.
سد جیلجل جیب سوم یکی از آنهاست. افتتاح این سد ۸۵ درصد تولید برق اتیوپی را نسبت به پیش از آن افزایش می‌داد و یک برنامه ملی دیگر همچون سد رنسانس است و در عین حال برای تأمین آب پروژه دولتی بزرگ کشت نیشکر به کار خواهد رفت.
اما این سد به دلیل آنکه جلوی جریان سالانه رود اومو به سمت پایین‌دست در جنوب اتیوپی، سرزمین قبیله‌های اقلیتی این کشور را می‌گیرد، کشاورزی سنتی و زیست‌بوم آبا و اجدادی این اقلیت را از بین برده است. طرح کشت نیشکر نیز زمین‌های بسیاری را به کشت تک‌محصولی این گیاه تغییر کاربری داده.
برنامه‌های توسعه این‌چنینی در سال‌های اخیر با تخریب محیط زیست و قبض زمین‌ها به نفع دولت و تخریب خانه‌های «غیررسمی» باعث شورش‌ها و اعتراض‌های گسترده‌ای نیز شده است. این اعتراض‌ها عموماً با سرکوب خونین معترضان به دست نیروهای امنیتی پایان یافته اند.
دردسر برای مصر و مسأله استعمار
وقتی اتیوپی ساخت سد روی نیل آبی را ۲۰۱۱ آغاز کرد، تنش‌ها با مصر بالا گرفت. قاهره گفته که این سد «تهدیدی وجودی» برای این کشور است. مصر برای تأمین بیش از ۸۵ درصد (و بنا به برخی منابع، بیش از ۹۰ درصد) آب مصرفی خود به نیل وابسته است.
بر اساس تنها معاهده بر سر استفاده از آب نیل، مصر سالانه حق‌آبه‌ای ۵۵ میلیارد متر مکعبی دارد و سودان حق‌آبه‌ای ۱۸,۵ میلیارد متر مکعبی. حقی برای دیگر کشورها تعیین نشده است، زیرا این معاهده هم ریشه‌هایی استعماری دارد.
اوایل قرن بیستم، لغو برده‌داری در ایالات متحده و به تدریج دیگر نقاط جهان، به کمبود پنبه در بازار بین‌المللی دامن زد. بریتانیا چاره را در استثمار نیروی کار و محیط زیست مستعمره‌های تحت فرمانش، سودان و مصر دید.
در مصر که اسماً ولایتی در امپراتوری عثمانی، اما عملاً در اشغال بریتانیا بود، همراه با سودان کشتزارهای عظیم پنبه و تأسیسات آبیاری آنها از نیل ظاهر شدند. دستگاه‌های اداری سودان و مصر برای کنترل آب کشاورزی و همچنین کنترل سیلاب‌های فصلی توسعه تأسیسات آبی در کناره نیل را ادامه دادند.
اولین قرارداد در مورد آب نیل همین زمان، در ۱۹۲۰ بسته شد، اما طرفین آن اساساً بومی نبودند: قرارداد بین بریتانیا (/هند) و ایالات متحده امضا شد که اعضای «کمیسیون پروژه‌های نیل» را تشکیل می‌دادند. کمیسیون کل حجم آب سالیانه نیل را ۸۴ میلیارد متر مکعب تحمین زد و بر اساس قرارداد، حق‌آبه مصر سالیانه ۵۸ میلیارد مکعب تعیین شد. کمیسیون تعیین کرد که سودان نیاز سالانه‌اش را به تنهایی از نیل آبی می‌تواند تعیین کند.
۱۹۲۵ پس از اعلام استقلال مصر (استقلالی اسمی در ۱۹۲۲ زیرا نیروهای نظامی بریتانیا هنوز مصر را در اشغال داشتند) کمیسیون جدیدی تشکیل شد و به سودان ۴ میلیارد مکعب سالانه حق آب داد اما کل جریان آب بین ۲۰ ژانویه تا ۱۵ ژوئیه هر سال را انحصاراً به مصر واگذار کرد.
کش و قوس‌ها تا ۱۹۵۴ ادامه داشت. مصر مستقل شده بود و سودان نیز قرار بود ۱۹۵۶ مستقل شود. دو کشور ۱۹۵۴ مذاکرات را بر مبنای همان قراردادهای استعماری قدیم آغاز کردند و علی‌رغم تقابل نظامی در ۱۹۵۸، در ۱۹۵۹ بالاخره توافق «کاربست کامل آب‌های نیل» را با ارجاع به قرارداد ۱۹۲۵ امضا کردند که حق‌آبه مصر را ۵۵ میلیارد مکعب و سودان را ۱۸,۵ میلیارد مکعب تعیین می‌کرد.
اتیوپی اکنون می‌گوید که قراردادهای استعماری را به رسمیت نمی‌شناسد و خواهان گرفتن حق‌آبه خودش از نیل است. اتیوپی ۱۹۵۷ هم نیز در واکنش به مذاکرات سودان و مصر بدون شرکت دادن این کشور، هشدار داده بود که توسعه منابع آبی مرتبط با نیل در قلمروی خودش را یکجانبه پی خواهد گرفت.
حالا سودان به موضع اتیوپی کمی نزدیک‌تر شده است. دو کشور بر سر این توافق دارند که سد رنسانس اتیوپی در صورت وجود یک توافق منصفانه، می‌تواند در کنترل سیلاب و مدیریت آب نیل برای هر دو طرف مفید باشد.
با این وجود، مصر در هراس به سر می‌برد. وابستگی شدید این کشور خشک به آب نیل باعث شده که دورنمای ۴۰ میلیارد متر مکعب حق‌آبه سالانه برای اتیوپی، به هراس از آینده‌ای در خشکسالی دامن بزند.
همین حالا کشاورزان مصری واحه فیوم می‌گویند که آغاز آبگیری سد رنسانس باعث بی‌آبی در آن منطقه شده. این کشاورزان با کانال‌زنی از نیل به زمین‌هایشان آب می‌رسانند.
دورنمای اختلاف‌ها چیست؟
از ابتدای قرن بیستم تا کنون، درگیری‌‌های بین‌المللی بر سر آب پیوسته رو به افزایش بوده است. بر اساس پژوهش‌ها ، شمار نزاع‌ها در جهان بر سر آب از ۲۲ مورد در دوره ۶۰ ساله‌ی ۱۹۰۰ ــ ۱۹۵۹ به ۳۸ مورد در دوره ۳۰ ساله ۱۹۶۰ – ۱۹۸۹ و به ۸۳ مورد در دوره‌ی ۱۷ ساله ۱۹۹۰ ــ ۲۰۰۷ رسیده است.
غرب آسیا و شمال آفریقا از این نظر بسیار آسیب‌پذیر هستند و دهه‌های اخیر با خشکسالی درگیر بوده اند. گرمایش جهانی زمین و تغییرات اقلیمی ناشی از آن نیز به خشکسالی و بیابان‌زایی در این منطقه شدت بخشیده است.
در این شرایط اختلافی آبی همچون اختلاف بین مصر و اتیوپی می‌تواند ابعادی خطرناک به خود بگیرد؛ به‌ویژه اینکه فرآیند ناسیونالیستی ملت‌سازی در اتیوپی رو به توسعه و مدرنیزاسیون کنونی، به طور خاصی با پروژه سد «رنسانس عظیم» گره خورده. همین حالا ترانه‌های پاپ و ترندهای توئیتری از تهدید نظامی مصر در صورت به رسمیت نشناختن حق اتیوپی از نیل خالی نیستند.
سیاستگذاران و کارشناسان بین‌المللی راه‌حل‌هایی برای حل اختلاف پیشنهاد داده اند. فرآیند کنونی حل اختلاف، مخلوطی از گفت‌و‌گو و فشار است. اتحادیه آفریقا میانجیگری را شروع کرده، اما ایالات متحده به عنوان متحد مصر (و احتمالاً از این پس سودان)، اتیوپی را تهدید کرده که در صورت دست نیافتن به توافق با مصر، کمک‌های مالی‌اش به آدیس‌آبابا را قطع خواهد کرد.
چین نیز بازیگر مهمی است. پکن در هر سه کشور مصر و سودان و اتیوپی پروژه‌های عظیم سرمایه‌گذاری دارد و برای همین بر خلاف سد جیب سوم، تأمین مالی مستقیم سد رنسانس عظیم را نپذیرفت. اتیوپی بخش قابل توجهی از بودجه این سد ۴,۵ میلیارد دلاری را از طریق کمک‌های مردمی تأمین کرد و هنوز هم کمک‌های مردمی برای تکمیل ساخت سد ادامه دارند. در واقع دولت اتیوپی از همان ابتدا پروژه‌ی سد را به پروژه‌ی «ملت»اش بدل کرده است.
با این وجود، چین در تأسیسات برقی سد، توربین‌ها و دیگر زیرساخت‌های مربوط سرمایه‌گذاری کرده است و به خاطر نفوذ اقتصادی بر خارطوم و قاهره، به عنوان میانجی بالقوه توصیف می‌شود.
با این وجود، تحلیلگران دیگری معتقدند که هر گونه راه‌حل باید به طور مستقل و مستقیم بین بازیگران منطقه‌ای و فارغ از نفوذ قدرت‌های بزرگ صورت بگیرد، زیرا در غیر این صورت، حتی در صورت رفع موقت اختلاف با اعمال نفوذ این قدرت‌ها، تنش بر سر منبعی حیاتی همچون آب بار دیگر در آینده سر بر خواهد آورد. آیا این سه کشور برای چنین چیزی آمادگی دارند؟
نظرها
حقیقتگو
انگشت به دهان درحیرت ماندم ازتحقیقات علمی که از راز آنچه که درزیرزمین های خشک وریگ زارقاره افریقا نهفته است پرده برمیداشت که برخلاف ظاهرخشک وریگزارنماوارانه این مناطق درعمقی چندصدمتری شبه اقیانوسی وجود دارد که اگرآب آن استخراج و روی زمین های مناطق قاره افریقا پخش شود ارتفاعی بیش از75مترخواهد داشت وتنها کشوری که توانسته است ازاین اب کلان مقدار بهره برداری وبرای استفاده درامور کشاورزی وغیره استفاده کند کشورلیبی و دردوران حکومت قذافی اجرائی شده است ...یک ازموردهای دیگر دردوران حکومت قذافی شیرین کردن آب شور دریا با استفاده از دیگ های که با مشعل های شعله گازی ونفتی که دراکثرکشورها نفتی مفت ومسلم درفضا میسوزند بوده است وهمچنین طرحی هم داشته است که ازبخارات این دیگ ها که با آب شوردریا پرمیشوند بتوانند فضای خشک کشورهای منتطقه را مرطوب کند ...درحقیقت محض که چرا وبه چه دلایلی می بایستی امریکا واروپا حکومت مردمی قذافی را سرنگون میکردند را باید اززبان پناهندگان و آواره شدگان لیبی وهمچنین کشورهای افریقائی همجوارلیبی که لاعلاجانه دراروپا بسرمی برند شنید !! گاه گاهی دربرنامه های بسیارنادری که درتلویزیون المان دروصف لیبی وخدمات قذافی و افکارات وایده های قذافی پخش می کند که بسیار جالب است نظری افکند...چندی ازکشورهای افریقائی به پرورش ماهی وصدورش به کشورهای اقدام کردند که با مخالفت مافیای ماهیگیران اروپائی وصدمه دیدن منافعشان مواجه شد که با پرداخت روشوه های کلان به حکومت گران فاسد این کشورها مانع ازطرح پرورش ماهی برای صادرات شدند !!! ولی برای پرورش میوه آوگادو که نیازهیولائی آنهم به آب شیرین کمیاب درافریقا دارد نشدند و برای صدور به اروپا هم ترقیب کردند !! حالا جنگ دعوا مابین اتیوپی ومصر و دیگرکشورهاافریقئی که روی کلان مقادیر آب های زیرزمینی نشسته اند وبدون شک هم خارجی ها اجازه استخراج اب های زیرزمینی را ّه انها نمی دهند که مبدا با اباد شدن کشورهای خشک افریقائی جمعیت شان هیولائی افزایش پیدا کند و دیگرفقیران ضعیف نباشند تنها به رود نیل وابسته شان کرده اند !!