سالگرد انقلاب اکتبر لبنان: چه گذشت، چه خواهد شد؟

یک سال از آغاز «انقلاب لبنان» می‌گذرد. ۱۷ اکتبر ۲۰۱۹ کسی فکر نمی‌کرد که یک سال بعد در چنان روزی بیروت از انفجاری نابود شده باشد، ارزش پول ملی به پایین‌ترین سطحش برسد، سه نخست‌وزیر ناکام بمانند، و همه‌گیری ویروس جدید کرونا بحران اقتصادی را به سرحدات نگرانی از گرسنگی برساند.

حالا فعالان و معترضان لبنانی یک سال پس از ۱۷ اکتبر بار دیگر به خیابان‌های بیروت رفته‌اند تا اعتراض کنند و از مرکز شهر به سمت بندر راهپیمایی خواهند کرد، اما بسیاری نیز در شبکه‌های اجتماعی می‌نویسند که باید شکست «ثوره ۱۷ تشرين الاول» (انقلاب ۱۷ اکتبر) را پذیرفت و بار دیگر از نو آغاز کرد.

در ادامه مروری خواهیم کرد بر اینکه در این یک‌سال در لبنان چه گذشت و دورنمای اکنون چیست.

پیش از انقلاب

لبنان با کاهش شدید سرمایه‌گذاری خارجی، کاهش ارزش پول ملی، ناتوانی از خدمات‌رسانی اولیه دولتی همچون برق و نرخ بالای بیکاری رویارو بود.

نابرابری نیز در کشور بیداد می‌کرد:‌ یک درصد از جمعیت صاحب نزدیک به یک‌چهارم درآمد ملی و ۱۰ درصد از جمعیت این کشور صاحب ۵۵ درصد ثروت کشور بود (و هست).

بدهی لبنان،‌ سومین کشور بدهکار جهان در ۲۰۱۸، برابر ۱۵۱ درصد تولید ناخالص داخلی بود.

بهترین توصیف از شرایط اقتصادی و سیاسی لبنان را روزنامه دیلی‌استار لبنان در شماره ویژه‌اش در ۸ اوت ۲۰۱۹ ارائه داد.

دیلی‌استار آن روز در اعتراض به شرایط لبنان خالی منتشر شد و هر صفحه روزنامه با جمله‌ای مربوط به مشکلات آن زمان لبنان پر شده بود: «آلودگی در سطح هشدار»؛ «زباله‌ها هنوز روی هم تلنبار می‌شوند»؛ «وفور سلاح‌های غیرقانونی در کشور»؛‌ «بن‌بست دولت»؛‌ «افزایش ادبیات فرقه‌ای تفرقه‌فکن» و ...

[sliderpro id="827"]

روی صفحه آخر در کنار یک عکس درخت سدر ــ نماد ملی لبنان ــ نوشته شده بود: «قبل از آنکه خیلی دیر بشود، بیدار شو»!

مردم لبنان دو ماه بعد در کنشی حاکی از بیداری و هشیاری،‌ انقلاب ۱۷ اکتبر را آغاز کردند.

آغاز انقلاب

اعتراض‌ها ۱۷ اکتبر ۲۰۱۹ و در واکنش به سیاست‌های تعدیل ساختاری و فساد گسترده آغاز شد. دولت برای جبران کسری بودجه از مخارج عمومی می‌کاست، بودجه را ریاضتی‌تر می‌کرد و بر عصبانیت مردم می‌افزود.

جرقه اعتراض‌ها مالیات‌های جدید از جمله بر واتس‌اپ بود. این مالیات‌ها در کنار فساد و ریاضت لبنانی‌هایی از تمام دین‌ها و فرقه‌ها و شهرها را به خیابان‌ها کشاند. در روزهای بعد،‌ یک زنجیره انسانی در سرتاسر کشور تشکیل شد و معترضان بزرگراه‌ها و مسیرهای دسترسی به نهادهای دولتی و اقتصادی را مسدود کردند.

اعتراض‌ها با شادی و رقص و ترانه همراه بود؛ برای مثال، اعتراض‌ها در روزهای اول طرابلس:

شعار اصلی این بود: همه نخبگان حاکم باید از قدرت کنار بروند؛ چه مسیحی‌هایی که ریاست‌جمهوری را دارند،‌ چه سنی‌هایی که نخست‌وزیری را و چه شیعه‌هایی که ریاست مجلس را.

این خواست در شعار «کلن یعنی کلن» تبلور می‌یافت. و یکی از معروف‌ترین آوازهای معترضان لبنان که در زیر خواهید دید، بر همین اساس در خطاب به حسن نصرالله تا میشل عون تا سعد حریری می‌گفت: بروید!

سعد حریری ۲۹ اکتبر در مواجهه با اعتراض‌های گسترده شهروندان لبنانی و در عین مخالفت حزب‌الله کناره‌گیری کرد.

حامیان حزب‌الله و امل، دو حزب شیعی لبنان در واکنش به اعتراض‌ها به معترضان حمله‌ور می‌شدند. خشونت‌ها تا حالت انفجار پیش نرفت اما ۱۱ تن در جریان اعتراضات کشته شدند. حزب‌الله و نیروهای مخفی ارتش متهم به قتل بودند.

حسان دیاب، نامزد مورد حمایت حزب‌الله لبنان با کسب حمایت ۶۹ نماینده پارلمان لبنان، حائز بیشترین آرا شد. میشل عون ۲۸ آذر / ۱۹ دسامبر ساعتی بعد از اعلام این خبر، دیاب را مأمور تشکیل کابینه کرد و دیاب یکم بهمن / ۲۱ ژانویه سرانجام کابینه خود را تشکیل داد. او وعده داده بود که با اصلاحات عمیق، اقتصاد کشور را از ورطه ورشکستگی برهاند.

کمی بعد همه‌گیری کووید‌ـ‌۱۹ وارد لبنان هم شد.

ورود کووید

شیوع ویروس جدید کرونا و قرنطینه عمومی در لبنان بیشتر به اقتصاد نا‌به‌سامان این کشور آسیب رساند و دولت در ماه مارس ۲۰۲۰ اعلام کرد که حتی توانایی پرداخت هزینه‌های خود را هم ندارد.

معترضان در لبنان از ۱۷ آوریل علی‌رغم مقررات «فاصله‌گیری اجتماعی» به دلیل شیوع کرونا،‌ بار دیگر به خیابان‌ها بازگشتند. اعتراض‌ها دوشنبه ۲۷ آوریل شدت گرفت. آن شب یک جوان ۲۲ ساله با اصابت گلوله نیروهای امنیتی در شهر ففیر طرابلس کشته شد. از آن شب به بعد، معترضان در شهرهای مختلف لبنان از جمله بیروت، به خیابان‌ها بازگشتند؛ از جمله در تظاهرات جمعه اول مه،‌ روز کارگر.

هراسی لبنانی‌های معترض «گرسنگی تا سر حد مرگ» بود. به همین دلیل عجیب نبود که بیروت و طرابلس بار دیگر صحنه تظاهرات گسترده مردم و درگیری‌های متعدد با نیروهای امنیتی شدند. معترضان در روزهای اخیر چندین بانک را به آتش کشیدند. در این درگیری‌ها ده‌ها نفر زخمی شدند.

با شیوع کرونا، ۷۵ درصد مردم لبنان نیاز به کمک‌هزینه دولتی برای ادامه زندگی دارند.

تحریم‌ها و فشارها علیه حزب‌الله

لبنان به دنبال کمک صندوق بین‌المللی پول برای خروج از بحران بود اما برای این کار باید «اصلاحات» انجام می‌داد.

دولت دیاب گفته بود که اصلاحات ساختاری اقتصادی پیشنهادی صندوق بین‌المللی پول را انجام خواهد داد؛ اصلاحاتی که در جهت خصوصی‌سازی بیشتر و ریاضت اقتصادی شدیدتر هستند. اما بخش دیگری از این اصلاحات است که مورد پذیرش بیروت نیست.

این بخش به قانون سزار ایالات متحده مربوط می‌شود. اصلاحات «ضدپولشویی» و عدم حمایت از گروه‌های تروریستی حزب‌الله لبنان، نیرومندترین نیروی سیاسی دولت فعلی را نشانه می‌گیرد.

همزمان با وضعیت رو به وخامت لبنان،‌ ایالات متحده در ادامه کارزار فشار حداکثری بر ایران، درصدد اعمال فشار هرچه‌بیشتر به حزب‌الله برآمد.

حسن دیاب، نخست‌وزیر تحت حمایت حزب‌الله ۲ ژوئیه در جلسه کابینه بدون اشاره به ایالات متحده گفته بود:

اما ایالات متحده از تحریم‌هایش دفاع می‌کند. مرگان ارتاگوس،‌ سخنگوی وزارت خارجه در واکنش به سخنان دیاب گفته بود:

یک جریان نیرومند رسانه‌ای پس از آن حزب‌الله را به عنوان «عامل اصلی» مشکلات لبنان معرفی کرد که مردم باید علیه آن قیام کنند. اما معترضان لبنانی هنوز به دنبال بیرون راندن همه بودند، از جمله حزب‌الله.

انفجار بیروت و شکست طرح مکرون

۴ اوت ۲۰۲۰: حالا همه‌چیز تحت تأثیر انفجار عظیم بندر بیروت قرار می‌گرفت که به دلیل بی‌توجهی و بی‌لیاقتی دولتی رخ داد. صدها تن کشته و زخمی شدند و بخش عظیمی از بیروت آسیب دید.

معترضان بار دیگر به خیابان آمدند. اعتراض‌ها این بار باعث استعفای حسان دیاب از نخست‌وزیری شد.

در روزهای پس از انفجار، پارلمان قدرت هر چه بیشتری به ارتش واگذار کرد که به معنای تلاش برای فروخواباندن اعتراض‌ها تفسیر شد.

امانوئل مکرون، رئیس‌جمهوری فرانسه در سفر به بیروت و سخنرانی در آنجا وعده داد که یک نقشه راه برای برون‌رفت لبنان از بحران تهیه خواهد کرد؛ سفر و سخنانی که از سوی بسیاری به خاطر رنگ‌و‌بوی استعماری آنها به نقد کشیده شد.

با پیشنهاد مکرون، مصطفی ادیب مأمور تشکیل کابینه شد اما با مخالفت حزب‌الله و امل از این کار باز ماند.

معترضان لبنانی در این میان چندین بار به خیابان آمدند اما حاصل انفجار عظیم بیروت بیش از هر چیز نومیدی بود و احساس تلخ شکست.

دورنما چیست؟

لبنان برای شش ماه آینده تنها ۱,۸ میلیارد دلار ذخایر ارزی برای اعطای یارانه به واردات اقلام و کالاهای اساسی از جمله غذا و سوخت و دارو در اختیار دارد و حکومت این کشور شاید یارانه برخی کالاهای اساسی را حذف کند. آن هم در شرایطی که لبنان وخیم‌ترین بحران اقتصادی‌اش پس از جنگ داخلی ۱۹۷۵ ــ‌ ۱۹۹۰ را از سر می‌گذراند.

دولت این کشور هنوز نمی‌تواند نیاز مردم‌اش را به برق تأمین کند، زباله‌ها را جمع‌آوری کند یا آب آشامیدنی پاکیزه لوله‌کشی در اختیارشان قرار دهد.

نسبت بدهی لبنان به تولید ناخالص داخلی این کشور ۱۵۴ درصد است و سود بدهی‌ها نیمی از درآمد دولتی را می‌بلعد.

بار بدهی‌ها نیز بر دوش کارگران مهاجر لبنانی است. کارگران لبنانی در کشورهای حاشیه خلیج فارس حدود یک پنجم ارزش تولید ناخالص داخلی لبنان را فراهم می‌آورند. آنها یک منبع مهم سپرده‌گذاری در بانک‌های لبنان هستند و بانک‌ها از این سپرده‌ها برای تأمین مالی بدهی‌ها بهره می‌برند. با شیوع ویروس کرونا،‌ کارگران در کشورهای دیگر هم از کار بازمانده اند و اقتصاد لبنان هر چه بیشتر تحت فشار قرار گرفته است.

برای کشوری که واردات کالاها و خدمات به آن به مراتب بیشتر از صادرات آنها است، پایین‌آمدن ارزش پول ملی فاجعه‌بار است. همه چیز،‌ از مواد غذایی و آشامیدنی تا انواع خدمات‌رسانی گران شده است. ساختار رانتی و متکی بر ثروتمندان فساد و نظام امتیازوری حکومتی لبنان نیز به نابرابری در این کشور دامن زده است.

هم‌اکنون بیش از ۴۵ درصد لبنانی‌ها زیر خط فقر به سر می‌برند.

هرچند وضعیت نومیدکننده است، فعالان و معترضان لبنانی می‌دانند که اولین قدم برای اصلاح،‌ اصلاح نظام فرقه‌ای سیاسی است. فرقه‌گرایی سیاسی و تقسیم پست‌های قدرت بر اساس مذهب‌ها (مسیحیان مارونی، شیعیان،‌ سنی‌ها) در کشوری با ۱۸ فرقه و مذهب به فساد ساختاری گسترده‌ای انجامیده که لبنان را تنها پس از کلمبیا،‌ کشور کوکائین،‌ در رده دوم از این نظر قرار می‌دهد.

در این میان، آنچه نمی‌توان انکار کرد،‌ نومیدی معترضان لبنانی است. اما این نومیدی هنوز به کناره‌گیری کامل ترجمه نشده.

حالا باید دید آیا بازگشت سعد حریری به نخست‌وزیری دور باطلی برای انقلاب ۱۷ اکتبر رقم خواهد زد، یا اینکه تحولات سیاسی در این کشور مدیترانه‌ای راه را برای تغییر فرقه‌گرایی خواهد گشود،‌ یا اینکه رویدادهای بدتری همچون جنگ داخلی یا نزاع‌های خونین در انتظار لبنان است.

در همین زمینه:

پاسخ دولت لبنان به بحران عمومی:‌ ادامه تعدیل ساختاری
آیا لبنان هم دست به دامان چین می‌شود؟
لبنان: مسأله ناپدیدشدگان، آینه‌ مطالبات انقلاب
ستو‌ن‌های درهم شکسته نظام لبنان
جیب خالی: وجه مشترک اعتراضات،‌ از لبنان تا شیلی