تجارت واکسن کووید-۱۹

ساکنان کره زمین در انتظار واکسن کووید-۱۹ روز شماری می‌کنند. اما سال‌ها طول خواهدکشید که واکسن‌های معتبر به برخی کشورها برسند(۲). با تمامی تمهیداتی که دولت‌های مختلف برای توزیع منصفانه واکسن در جهان در نظر گرفته بودند، تا تاریخ ۱۸ ژانویه ۲۰۲۱، در مقابل ۳۹ میلیون دوز تلقیح شده در کشورهای ثروتمند، در کشورهای فقیر تلقیح به ۳۹ دوز هم نرسیده است(۳). دلایل آن روشن اند. واکسن های تائید شده اندک‌اند، ظرفیت تولید کمپانی‌ها محدود و اولویت با کشورهای سازنده و یا ثروتمند است.

اعتراض به توزیع ناعادلانۀ واکسن از رهبران کشورهای فقیر، متخصصان و انسان‌دوستان شنیده می‌شود. انواع سامانه‌ها و شاخص‌ها برای توزیع عادلانۀ واکسن مطرح می‌شوند(۳,۴). گزینه‌های مطرح شده همه در راستای خرید یا توزیع واکسن‌اند(۵). اما راه دیگری هم وجود دارد؛ برای تولید انبوه واکسن کووید-۱۹ می‌توان به جای استفاده از ظرفیت تولیدی چند شرکت، از ظرفیت تولید تمام جهان استفاده کند. در بیشتر کشورها، حتی در بسیاری کشورهای درحال توسعه یا توسعه نیافته، انستیتوها و شرکت‌های واکسن‌سازی وجود دارند که روزانه تعداد زیادی واکسن معتبر تولید می‌کنند.

اما در جهان امروزی مالکیت معنوی [۱] فناوری‌های واکسن‌های موفق راه را بر تحقق این راه‌حل بسته است.[۲] برای حل این مشکل باید شرکت‌های صاحب فناوری واکسن‌های معتبر تکنولوژی تولید واکسن را در اختیار متقاضیان بگذارند. این قدم شاید به چشم بسیاری رادیکال و دور از واقعیت بنماید اما چنین نیست! در گذشته، تا اواسط قرن بیستم میلادی، روند تولید واکسن چنین بود: اگر واکسن بیماری‌ای کشف می‌شد، همه جهان از این کشف بهره می‌بردند. البته در آن زمان عمده روند واکسن‌سازی در دست موسسات دولتی یا مردم‌نهاد بود برخلاف امروز که کمپانی‌های خصوصی بیشتر واکسن‌ها را ساخته و تولید می‌کنند. در این نوشته کوشش می‌کنم که سازوکار امروزی ساخت و تولید واکسن کووید-۱۹ را با روند ساخت و تولید واکسن‌ها در گذشته مقایسه و پیامد این تفاوت‌ها را ارزش‌گذاری کنم.

واکسیناسیون در دنیای قدیم

روند ساخت (development) و تولید (production) واکسن کووید-۱۹ مانند واکسن‌های دیگر در تاریخ است. در گذشته، واکسن‌ها با مشارکت دانشمندانی از انستیتوهای مختلف از کشورهای مختلف ساخته و تولید می‌شدند. تولید انبوه واکسن، پس از کارآزمایی[۳] در نقاط مختلف جهان به دست همین دانشمندان، به کمپانی‌های خصوصی (مانند مرک، بیومریو، فایزر و غیره) و یا موسسات دولتی (مانند بنیاد راکفلر و موسسه بهداشت عمومی ایالات متحده، شعبه های انستیتو پاستور و غیره) که توان تولید در شرایط استاندارد را داشتند سپرده می‌شد. اما سال‌هاست که صنعت واکسن‌سازی به مهره‌ای در بازی رقابت تجاری بدل شده است و کمپانی‌ها از انحصار بذر [۴] واکسن‌ها مانند اسرار نظامی حافظت می‌کنند.

اما از نظر من مسالۀ واکسن کووید-۱۹ مهم‌تر از آن است که موضوع رقابت بین کشورها و مالکیت معنوی شرکت‌های داروسازی باشد. در گذشته مبارزه با بیماری‌های مسری و خطرناک و ایمن‌سازی انسان‌ها در برابر آنها نه تنها فراتر از رقابت تجاری که مهمتر از جنگ‌های بین‌المللی و ایدئولوژیک بوده است. در تاریخ واکسن‌سازی به مثال‌های فراوانی برمی‌خوریم که شاهد این ادعا هستند:

ادوارد جنر، پزشک انگلیسی و کاشف واکسیناسیون، در قرن ۱۸ میلادی نخستین واکسن را برای مقابله با آبله ساخت. در آن دوران آبله از کشنده‌ترین بیماری‌های عفونی در اروپا بود. اهمیت جنر به عنوان پدر علم ایمن سازی مدرن به حدی بود که در سال ۱۸۰۶ و در اوج جنگهای ناپلئونی با بریتانیا، وقتی ادوراد جنر در نامه‌ای از ناپلئون درخواست کرد که چند اسیر عالی‌رتبه را آزاد کند، ناپلئون چنین پاسخ داد: «اوه، جنر! هیچ درخواستی از این مرد را نمی‌توان رد کرد!»(۸) این مبین جایگاه دانش ایمن‌سازی انسان در نگاه ناپلئون است، حتی در زمانی که امپراتوری‌اش را در معرض خطر می‌دید.

در سال ۱۹۵۹، در بحبوحۀ جنگ سرد بین ایالات متحده آمریکا و اتحاد جماهیر شوروی، زمانی که این دو کشور یکدیگر را به نابودی اتمی تهدید می‌کردند، سایۀ شوم فلج اطفال بر زندگی کودکان همۀ جهان افتاده بود. دکتر آلبرت زابین که خود متولد روسیه و مهاجر به آمریکا بود، با هماهنگی سازمان بهداشت جهانی، واکسن‌ش را برای کارآزمایی در اختیار دانشمندان روسی قرار‌داد(۹,۱۰). هیلاری کوپروفسکی یکی از کاشفان واکسن زنده[۵] فلج اطفال بود. او که خود زاده لهستان بود، در سال ۱۹۴۵ پیش از تثبیت تسلط شوروی بر لهستان، به ایالات متحده مهاجرت کرد. پانزده سال بعد، او واکسن زندۀ فلج اطفال را پس از کارآزمایی اولیه در ایالات متحده، در زاگرب (یوگوسلاوی سابق) به دکتر ایکیچ و در لهستان به دکتر پرزسمیچکی سپرد تا هشت میلیون کودک لهستانی در بزرگترین کارآزمایی این واکسن تلقیح شوند(۱۱). آن زمان لهستان جزو پیمان ورشو، متحد شوروی و در جبهه مقابل آمریکا بود. اتفاقاً بعدها دکتر ایکیچ بود که ساخت واکسن فلج اطفال را با نوآوری گامی به پیش برد. در آن روزهای تقابل بلوک شرق و غرب که شوروی و آمریکا سناریوی نابودی یکدیگر را تمرین می‌کردند، اهمیت انسانی واکسیناسیون کودکان در جایگاهی بالاتر و مهم‌تر قرار داشت.

داستان واکسن تب زرد، که در غرب آفریقا و مناطق حاره‌ای اپیدمی بود، مثال دیگری در این باره است. واکسیناسیون علیه تب زرد میدان رقابت واکسن D17 ایالات متحده و واکسن فرانسوی بود که در انستیتو پاستور تونس تولید می‌شد. به رغم این، دو کشور ایالات متحده و تونس تا مدت‌ها هر دو واکسن را تولید و استفاده می کردند تا آن که در دهه ۸۰ میلادی واکسن فرانسوی برای همیشه بازنشسته شد.

در گذشته، هدف نهایی در مقابله با پاندمی‌ها ایمن‌سازی همۀ انسان‌ها بود. به همین دلیل هنگامی که کشوری امکان تولید واکسن را نداشت، کشورهای همسایه که این امکانات را داشتند، واکسن‌ها را تولید کرده و در اختیار همسایگان‌شان می‌گذاشتند. این مسیری بود که با آن ریشه‌کن کردن آبله و فلج اطفال میسر شد(۱۲). برای مثال می‌توان از انستیتوهای پاستور نام برد که در اصل سازمان‌های غیرانتفاعی‌اند و بیش از یک قرن به پژوهش، ساخت و تولید واکسن در قالب ۳۲ موسسه در ۲۵ کشور جهان پرداخته اند. این موسسه‌ها با قبول «منشور اخلاق انستیتو پاستور» شامل محترم دانستن ارزش‌های انسانیت، آزادی اقدام، دسترسی آزاد به دانش و نشر رایگان در کشورهای مختلف دنیا برای مردم آن حوزۀ جغرافیایی (نه فقط کشورشان) واکسن تولید می‌کرده‌اند(۱۳). در خاورمیانه، ایران از اولین کشورهایی بود که فعالانه تولید واکسن در استاندارد جهانی را آغاز کرد. موسسه سرم‌سازی رازی و انستیتو پاستور ایران ضمن تولید واکسن مورد نیاز ایران، به ۱۹ کشور آسیایی، آفریقایی و اروپایی واکسن صادر می‌کردند(۱۴). در گذشته ایمن‌سازی همه انسان‌ها دربرابر بیماری‌های کشنده بر جنگ‌های بین‌المللی و تفاوت‌های ایدئولوژی اولویت داشت، آیا در دنیای امروزی مالکیت معنوی از ارزش‌های انسانی مهم‌تر است؟

عصر جدید و تجارت واکسیناسیون

با مرور تاریخچۀ ساخت و تولید برخی واکسن‌ها، که بالاتر به آن‌ها اشاره کردم، و واکسن‌های دیگری چون هاری، سرخک، حصبه، مالاریا، دیفتری، سل، و غیره می‌توان کم و بیش به دوره‌بندی‌ای کلی رسید.

(۱) زمانی که ساخت و تولید دربخش عمومی (وزارت‌های بهداشت، دانشگاه‌ها، موسسات تحقیقاتی و موسسات مردم‌نهاد) انجام می شد: این سازوکار بیشتر در نیمه اول قرن بیستم بیشتر اتفاق می‌افتاد و تا چندی پیش هم در کشورهای درحال توسعه شیوه فراهم سازی واکسن بود. (۲) زمانی که ساخت در بخش عمومی بود (گاهی با کمک بودجه کمپانی ها) و واکسن‌ها برای تولید به بخش خصوصی (کمپانی‌های داروسازی و واکسن‌سازی) سپرده می‌شدند. در این دوران نیز قیمت و محل تولید تا حد زیادی در کنترل بخش عمومی بود. (۳) دوران امروزی که ساخت و تولید در بخش خصوصی اتفاق می‌افتند، انحصار قاطع با بخش خصوصی بوده و بخش عمومی در قیمت‌گذاری نیز تقریباً بی‌اختیار است. البته همچنان مسئولیت سازمان‌دهی، اجرا و عواقب ناگوار واکسیناسیون مردم بر عهدۀ دولت‌هاست. مثال‌های هپاتیت B و ایبولا را می‌توان مربوط به دوران دوم و واکسن کووید-۱۹ را به مربوط به دوران سوم دانست.

هپاتیت B

واکسن هپاتیت B مثالی متفاوت است. ماجرای واکسن هپاتیت B نمادِ گذار از دوران دوم به سوم است. در دهۀ ۸۰ میلادی، واکسن هپاتیت B در دو کشور آمریکا و فرانسه ساخته شد: تحقیقات اولیه نشان داده بودند که ساخت این واکسن با روش‌های سنتی امکان‌پذیر نبوده و می‌بایست از روش‌های نوین مهندسی ژنتیک استفاده می‌شد. در سال ۱۹۸۲، با همکاری دو گروه واکسن ساز و زیست شناس ملکولی از دانشگاه واشنگتن و دانشگاه کالیفرنیا در سانفرانسیسکو، واکسن نوترکیب هپاتیت B در سلول‌های مخمر ساخته شد(۱۵) هزینۀ این پروژه با شرکت MERCK بود و در نهایت به مالکیت معنوی این شرکت تبدیل شد (۱۶,۱۷).

ایبولا

ایبولا یک عفونت ویروسی حاد تب خونریزی دهنده و کشنده است که اولین اپیدمی آن در سال ۱۹۷۶ در سودان و کونگو رخ داد. پس از شکست‌های اولیه در ساخت واکسن ایبولا، در آژانس بهداشت عمومی کانادا Canada PHAC – که یک موسسه دولتی است – واکسنی ساخته شد که می توانست جوندگان و میمون‌ها را بر علیه ایبولا ایمن سازد. آژانس بهداشت عمومی کانادا در سال ۲۰۰۳ این واکسن را پتنت کرد و در سال ۲۰۱۰ این پتنت را به یکی از زیرمجموعه‌های شرکت NewLink Genetics با نام BioProtection Systems Corporation در آمریکا  به قیمت ۲۰۰ هزار دلار با کمیسیون فروش تک رقمی فروخت(۲۰). بین سالهای ۲۰۰۳ تا ۲۰۱۰، این واکسن به رغم رخ دادن هفت همه‌گیری ایبولا در آفریقا به کارآزمایی سپرده نشد(۲۱). شرکت Newlink Genetics هم هرگز اقدام به کارآزمایی نکرد. در سال ۲۰۱۴ هنگامی که اولین مورد ایبولا به ایالات متحده رسید، قیمت سهام شرکت Newlink Genetics در یک هفته دو برابر شد. بالاخره یک ماه بعد و ظاهراً زیر فشار سازمان بهداشت جهانی(۲۲)، لیسانس تولید به شرکت مرک داده شد تا آن را با کارآزمایی به تولید انبوه برساند(۲۳). به رغم این، کارآزمایی فاز ۳ تا سال ۲۰۱۵ آغاز نشد(۲۴). شرکت مرک – حتی با داشتن حق تولید انحصاری – هزینه‌های بعدی پژوهش واکسن ایبولا (بیش از ۱۵۲ میلیون دلار) را از دولت‌ها گرفت. در نهایت در سال ۲۰۱۹، واکسن rVSV-ZEBOV با ایمنی زایی ۹۷.۵% برای استفاده در جهان تائید شد. اگر این واکسن به موقع کارآزمایی می‌شد، می‌توانست از تلف شدن جان هزاران بیمار و پزشک پیشگیری کند.

کووید-۱۹

حداقل سه واکسن فایزر-بیون‌تک، مدرنا و آکسفورد-آسترازنکا تا کنون در کشورهای غربی تائید شده‌اند. فناوری تولید انبوه این واکسن‌ها هم اکنون در انحصار این شرکت‌های سازنده است. حال اگر این سه شرکت تکنولوژی تولید انبوه واکسن را در اختیار موسسات یا شرکت‌هایی قرار می‌دادند که توان تولید استاندارد را دارند و موسسه‌ها و کمپانی‌های کشورهای مختلف تحت نظارت سازمان بهداشت جهانی به تولید می‌پرداختند، ظرفیت تولید به کشورهای بیشتری می‌رسید و از از دست رفتن جان هزاران انسان پیشگیری می‌شد. البته موسسه سرم سازی هند (SII)Serum Institute of India با حمایت سپی Coalition for Epidemic Preparedness Innovations (CEPI) و گاوی Global Alliance for Vaccines and Immunization (GAVI) لیسانس (لایسنس) تولید واکسن آکسفورد/آسترازنکا را گرفته است. اما پتنت فرمولاسیون واکسن همچنان در انحصار آکسفورد/آسترازنکا است. این راه حل (واگذاری لیسانس تولید و نه خود تکنولوژی) راه حل ملایم و سوپاپ اطمینانی کوچک در دیگ بزرگ ناعدالتی است. چون این واکسن همچنان نمی‌تواند بدون تائید آکسفورد/آسترازنکا در موسسات دیگر تولید شود. همکاری سانوفی غول واکسن‌سازی فرانسوی با شرکت فایزر، که رقیب سنتی اش است، نمونه دیگری است. سانوفی برای افزایش تولید واکسن فایزر/بیونتک از امکاناتش استفاده می کند(۲۵). باید یادآوری کرد که قراردادن تکنولوژی کافی نخواهد بود زیرا این مثل اجاره دادن است. انتقال تکنولوژی و فرمول ساخت باید کامل باشد زیرا اگر تنها تکنولوژی افشا شود هر شرکت سازنده در کشورهای دیگر باید از مراحل طولانی و گرانقیمت کارآزمایی بگذرد. مراحلی که هزینۀ آنها حداقل ۲.۸ میلیارد دلار تخمین زده می شود(۲۶).

اگر کمپانی‌های فایزر، آسترازنکا و مدرنا، همچون کاشفان واکسن در دهه‌های گذشته، به جای انحصار، تکنولوژی و روش تولید خود را در اختیار همۀ دانشمندان جهان قرار می دادند، ایمن سازی جمعیت جهان سریع‌تر میسر می‌شد و شاید هم، مانند واکسن فلج اطفال، نوآوری دیگران به این فناوری‌ها افزوده می‌شد. به نظر من بهتر است دولت‌ها این پتنت‌ها را خریداری کرده و سپس در اختیار همه کشورهای جهان قرار دهند تا کابوس کووید-۱۹ زودتر به پایان برسد. بشریت باید نشان دهد که (حداقل در مورد کووید-۱۹) سلامت و جان همۀ انسان‌ها از انحصار مهم‌تر است.

تلاش برای توزیع عادلانۀ واکسن

بر اساس گزارش آکسفام ۵۱% از واکسن‌های تولید شده برای کشورهایی رزرو شده اند که فقط ۱۳% مردم جهان را شامل می‌شوند(۲۷). سلامتی بقیۀ مردم جهان وابسته به مازاد تولید کمپانی هاست. در کنار آن سازمان‌های CEPI و GAVI با هدایت سازمان بهداشت جهانی پروژه COVAX (مخفف واکسن کورونا) را راه‌اندازی کردند(۲۸). هدف نهایی این پروژه دسترسی عادلانۀ تمام کشورهای (جمعیت) جهان به واکسن است. کشورهایی که در این پروژه همکاری می‌کنند برای رسیدن به این هدف با اختصاص بودجه‌ای مشخص از خزانه دولتی، در توسعۀ تولید و توزیع نسبتاً عادلانۀ واکسن بین همۀ کشورهای جهان سرمایه‌گذاری می‌کنند. اتحادیه اروپا تصمیم گرفته است که واکسیناسیون اروپا به صورت همگام صورت گیرد. کمیسیون اروپا اعلام کرده‌است که «دسترسی تمام کشورهای عضو به واکسن همزمان خواهد بود.»(۲۹) یعنی واکسن باید همزمان در اختیار آلمان و پرتغال قرار گیرد و هر کشور بسته به توانایی مالی خود واکسن خریداری نمی‌کند. البته باز هم این سازوکاری عادلانه‌تر برای توزیع است و نه تولید.

انحصار دانش و حقوق بشر

دانش تجربی انحصاری نیست. استفاده از دستاوردهای دانش حق همۀ انسان‌هاست(۳۰) و دستاوردهای علمی باید در دسترس همگان باشد. حق دسترسی به سلامتی و امکانات پزشکی و دستاوردهای علم منطبق با ماده ۱/۲۵ اعلامیه حقوق بشر و و ماده ۱۲ میثاق‌ بین‌المللی‌ حقوق‌ اقتصادی، اجتماعی‌ و فرهنگی‌اند(۳۱). استیناف مشترک کمیته حقوق بشر سازمان ملل، سازمان بهداشت جهانی و یونسکو در سال ۲۰۲۰ ضمن تاکید بر حق همه انسان‌ها در دسترسی به دستاوردهای دانش و سلامتی، از همه کشورها درخواست کردند که برای کنترل کووید-۱۹ از مسالۀ انحصار علمی و تجاری چشم‌پوشی کنند(۳۲). بر اساس بیانیۀ کمیساریای حقوق اجتماعی، اقتصادی و فرهنگی حقوق بشر سازمان ملل، دسترسی سریع، ارزان و عادلانه همه انسان‌ها به واکسن نسبت به مالکیت معنوی شرکت‌های تولیدکنندۀ واکسن کووید-۱۹ ارجحیت دارد چرا که «مالکیت معنوی یک حق نیست بلکه یک محصول اجتماعی با کارکرد اجتماعی است.» اما دسترسی به امکانات پزشکی بر اساس اعلامیۀ حقوق بشر و میثاق‌ بین‌المللی حقوق‌ اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی حق همۀ انسان‌هاست.(۳۳,۳۴)

گواه دیگر این رویکرد، روش‌های آزمایشگاهی تشخیص کووید-۱۹ است. از همان روزهای ابتدای همه‌گیری، آژانس‌های ملی سلامت ایالات متحده، آلمان، ژاپن، کره، تایلند و فرانسه روش ساخت و انجام آزمایشات کووید-۱۹ شان را توسط سازمان بهداشت جهانی در دسترس همگان گذاشتند. فرمول‌هایی که در صورت انحصار می‌توانستند سود هنگفتی به جیب شرکت‌ها سرازیر کرده اما به سلامت انسان‌های جهان ضربه زنند.

هیچکس در امان نیست

بارها گفته شده است که تا همه ایمن نشویم هیچ‌کس ایمن نیست(۳۳). برخی تصور می‌کنند که واکسن می‌زنند و ایمن می‌شوند و قصه پایان می‌یابد اما چنین نیست: محاسبات علمی نشان می‌دهند که برای پایان همه‌گیری باید تا ۷۰% افراد ایمن شوند. مرتب از اقصی نقاط جهان گونه (variant)های جدیدی از ویروس سارس-کوو-۲ گزارش می‌شوند. این ویروس‌ها با جهش ژنتیکی در ویروس کووید-۱۹ اولیه به وجود آمده‌اند. نگرانی شایع این است که مبادا واکسن موجود بر این ویروس ها که بعضاً مسری‌تر و یا بیماری‌زاترند، بی‌اثر باشد(۳۵,۳۶). ما می‌دانیم که ویروس کووید-۱۹ در بدن افراد مبتلا مرتب جهش می‌یابد. تا زمانی که ۷۰% افراد همه جوامع ایمن نشوند(۳۷)، هر لحظه ممکن است در مکانی که واکسیناسیون انجام نشده و در فردی که ایمن نشده، ویروس جهش‌یافته و گونه‌ای جدید و مقاوم به واکسن به وجود بیاید. آنگاه همه باید دوباره واکسن جدید بزنند. این چرخه تا زمان پایان اپیدمی ادامه خواهد یافت. هرچه مناطق بیشتری واکسیناسیون انجام دهند، احتمال به وجود آمدن ویروس جهش‌یافته کمتر می‌شود. پس مادامی که ویروس زیاد تکثیر می‌شود شانس جهش هم بالاست. از طرف دیگر، طول زمان ایمنی واکسن‌ها هنوز مشخص نیست. به احتمال زیاد هیچ یک از واکسن‌های موجود ایمنی دائمی به وجود نمی‌آورند. اگر همه در ایالات متحده واکسن بزنند و کسی در مکزیک واکسن نزند، کافی است بعد از کاهش ایمنی آمریکایی‌ها یک نفر از مکزیک دوباره ویروس (شاید جهش یافته) را به آمریکا ببرد. در این دنیای جهانی شده که در آن رفت‌وآمد بین کشورها و قاره‌ها به شدت افزایش یافته، همه مردم دنیا باید هر چه زودتر واکسینه شوند.

مالکیت معنوی و انگیزۀ پژوهش

نتیجه ثبت اختراع و مالکیت معنوی باید مبارزه با فلاکت بشر باشد چرا که هدف آن بود که کسب سود مادی برای کاشفان و مخترعین انگیزه ایجاد است. بسیاری فکر می کنند دانش با حذف انگیزۀ مالی پیشرفت نمی‌کند. اما دانش حدود دو هزار سال بدون انحصار تجاری رشد کرده است. لویی پاستور واکسن هاری را برای ثروتمند شدن نساخت. رسالت دانش جدید مبارزه با رنج، جهل و تعصب است. آرمان‌هایی که مدتهاست از دانشگاه‌ها رخت بربسته است. به رغم اینکه هزینۀ پرورش و آموزش دانشمندان بر دوش دولت‌هاست، انتظار قناعت از دانشمندان عبث است. آنها نیز مثل دیگران هر روز هوای سرمایه‌داری را تنفس می‌کنند.

به کسانی که معتقدند به اشتراک گذاشتن آزاد تکنولوژی ساخت واکسن از انگیزۀ پژوهش و اختراع می‌کاهد باید گفت: رسالت دانش، از آغاز دورۀ روشنگری، مبارزه با نادانی و تعصب بوده است نه اندوختن ثروت. علم جدید از قرن ۱۷ میلادی اشتراکی بوده و توسعه می‌یافته. سود تجاریِ پنجاه سال اخیر نمی‌تواند دلیل توسعه علم و تکنولوژی باشند. مطمئناً با به اشتراک گذاشتن دانش نه تنها رشد آن کاهش نیافته بلکه تسریع و متوازن می‌شود. جنبش «علم باز» یا (open science) که مدتی است در جهان سربلند کرده است منادی همین مطلب است(۳۲,۳۸).

جنبش علم باز(۳۹) یا دسترسی آزاد به دانش با وضعیت کنونی در دنیای آکادمیک مخالف است که در آن دسترسی به مقالات، مجله‌ها و پایگاه‌های اطلاعات علمی فقط در ازای پرداخت هزینه گزاف آبونمان امکان‌پذیر است مخالف است(۳۸,۴۰). دسترسی به این منابع بسیار گران است و برای عموم مردم تقریباً غیرممکن. جنبش علم باز خواستار دسترسی رایگان و عمومی علاقه‌مندان به این منابع است و اخیراً بسیاری از انستیتوهای تحقیقاتی اروپا به آن پیوسته‌اند. امروزه توافق‌های زیادی در این راستا خصوصاً در اتحادیۀ اروپا منعقد شده است. برای مثال می‌توان به موضع گیری پانزده انستیتو تحقیقاتی آلمان برای دادن مقالات تحقیقاتی صرفاً به نشریات باز و رایگان اشاره کرد. بنابراین برای در دسترس قرار گرفتن تکنولوژی های واکسن/دارو کووید-۱۹، شاید باید به وجدان بیدار شدۀ برخی از دانشمندان امید داشت. تجربۀ کووید-۱۹ به ما نشان می‌دهد که تجاری شدن واکسن‌سازی موضوع ایمن‌سازی انسان‌ها را سودمدار می کند و در نهایت به ضرر پزشکی (کادر درمان) و انسانیت است.

نتیجه‌گیری

امروز جهانی در ترس، فقر و بیماری تقلا می‌کند. عده‌ای با دانش و پژوهش به راه حل دست پیدا کرده‌اند؛ دانش و پژوهشی که میراث ابناء بشری است؛ حال مسأله ایشان رقابت تجاری برای حفظ انحصار و بازار است. اگر در سال ۱۹۱۹ واکسن آنفولانزای اسپانیایی در موسسه‌ای در ایالات متحده یا اروپا ساخته می‌شد، بی‌درنگ روش ساخت آن به همۀ دانشمندان جهان ارائه می‌شد. هر رفتاری غیر از این نا‌هنجار و غیر‌عادی تلقی می‌شد. اما به نظر می‌رسد این روزگار سپری شده است: روزگاری که نام واکسن‌ها از میکروب‌ها و یا دانشمندان کاشفشان می‌آمد. امروز، واکسن‌ها به نام شرکت‌های تجاری مالک انحصار تولیدشان است.

اگر ماجرای واکسن کووید-۱۹ را برای کاشفان فروتن واکسن‌ها همچون ادروارد جنر، رابرت کخ، لوئی پاستور، آلبرت کالمت و کامیل گِرین تعریف می‌کردیم، آنها چه فکر می‌کردند؟ پیش قراولان سرمایه‌داری مانند جان لاک و آدام اسمیت درباره اولویت سود و انحصار بر جان انسان‌ها چه می‌گفتند؟ اگر موجودات فضایی به سیاحت کره زمین بیایند و این روند را مشاهده کنند، دربارۀ نوع انسان چه تصوری خواهند داشت؟

مسئله بیماری کووید برای انسان‌ها حیاتی‌ست و جان و زندگی آنها را تهدید می‌کند. واکسن تنها راه نجات به نظر می‌رسد. توزیع واکسن در شرایط کنونی به هر صورت ناعادلانه است و تا مدت‌ها کشورهای زیادی از واکسیناسیون همگانی محروم خواهند بود. در حالی که  بسیاری از این کشورها دارای امکانات تولید انبوه واکسن‌اند. در نگاه من تمام این ظرفیت‌ها باید به کارگرفته‌شوند. این وظیفه دولت‌هاست که این باب را بگشایند. اما به‌نظر ‌می‌رسد دولت‌ها قدرت هدایت شرکت‌های سازندۀ واکسن را از دست داده‌اند(۴۱). برای مثال این ناتوانی در تلاش نافرجام دولت ایالات متحده برای کاهش قیمت عرضۀ داروها (که بعضاً ۱۰ برابر قیمت همان داروها در کاناداست) واضح به چشم می‌خورد(۴۲). روزگاری سلامت و امکانات پزشکی حق مسلم ما انسان‌ها محسوب می‌شد اما امروزه به ناچار به لطف خیریه‌های سرمایه‌داران انساندوست چون GAVI و بنیاد بیل و ملیندا گِیتس Bill and Melinda Gates Foundation چشم دوخته‌ایم.

با تغییرات شدید اقلیمی، انقراض گسترده و کاهش شدید تنوع زیستی (biodiversity) به نظر می‌رسد که شاهد طلوع عصر اپیدمی‌های جدید هستیم(۴۳). این تغییرات اقلیمی و زیستی به زودی بحران‌های جدیدی را خواهند آفرید(۴۴). این بار مسئله واکسن کووید-۱۹ است. بار بعد مسئله داروی بیماری‌ای جدید، تکنولوژی شیرین‌سازی آب، فناوری آلودگی زدایی از هوا و یا حتی تکنولوژی بقا در یک فاجعه طبیعی خواهد بود. این نخستین بار نیست که کل جمعیت جهان تهدید می‌شود. آخرین بار هم نخواهد بود.

لینک این مطلب در تریبون زمانه

منبع: میدان

پیوست: تصویر نشست بنیاد سلامت پان‌آمریکن روی واکسیناسیون در سال ۱۹۶۵. شامل کاشفین واکسنهای تب زرد، فلج اطفال، سیاه سرفه، هاری جدید و … (۱)

منابع

پانویس‌ها