احیای برجام: افکار عمومی و "ملاحظات" مربوط به سیاست داخلی

دومین دور مذاکرات برای احیای «برنامه جامع اقدام مشترک» (برجام) جمعه ۹ آوریل در وین پایان یافت. هیأت‌های مذاکره‌کننده ایران و قدرت‌های ۱+۵ در پایتخت اتریش بر سر نقشه راهی جهت بازگشت ایالات متحده به برجام، رفع تحریم‌ها علیه تهران و بازگشت جمهوری اسلامی به رعایت محدودیت‌های برجامی در حال مذاکره اند. جوزف بورل مسئول سیاست خارجه اتحادیه اروپا مدیریت نشست‌ها را برعهده دارد. اتحادیه اروپا در بیانیه‌ای نشست جمعه را سازنده و مبتنی بر راهکارهای عملی توصیف کرده است.

اگرچه ایران از مذاکره مستقیم با آمریکا سر باز زده است، امیدها به احیای برجام از هر زمان دیگری بیشتر شده. افکار عمومی دو کشور بر اساس نظرسنجی‌ها نسبتاً حامی این توافق هستند اما تحلیلگران نسبت به موانع جدی بر سر توافق در عرصه سیاست داخلی هر کشور هشدار می‌دهند.

اندیشکده «شورای واشنگتن درباره امور جهانی» همراه با موسسه نظرسنجی کانادایی «ایران‌پُل» به سنجش افکار عمومی در ایران و ایالات متحده درباره بازگشت به برجام پرداخته اند. بر اساس نظرسنجی آنها، حمایت افکار عمومی در داخل دو کشور از برجام در طی سال‌ها کم‌رنگ‌تر شده اما هنوز درصد قابل توجهی حامی این توافق هستند. یافته‌های کلیدی این نظرسنجی در زیر خلاصه شده است.

افکار عمومی آمریکا

۶۰ درصد آمریکایی‌ها خواهان مشارکت دولت‌شان در برجام هستند.

میزان حمایت آمریکایی‌ها از برجام از زمان امضاشدن آن در ۲۰۱۵ کمتر است اما کاهش اصلی حمایت‌ها در میان جمهوری‌خواهان رخ داده. در واقع بالاترین میزان حمایت آمریکایی‌ها از برجام در ۲۰۱۸، یعنی در همان سالی گزارش می‌شود که ترامپ از برجام خارج شد.

در فوریه ۲۰۲۱، نزدیک به ۷۵ درصد دموکرات‌ها، ۵۵ درصد مستقل‌ها و کمتر از ۴۰ درصد جمهوری‌خواهان می‌گویند با بازگشت ایالات متحده به برجام و رفع شماری از تحریم‌ها علیه ایران موافقند.

افکار عمومی ایران

بر اساس این نظرسنجی در فوریه ۲۰۲۱ ، ۵۱ درصد ایرانی‌ها حامی برجام بوده اند. از مه ۲۰۱۹ تا کنون، این بیشترین میزان حمایت ایرانی‌ها از برجام است. هرچند در اوت ۲۰۱۵ میزان حمایت ایرانی‌ها از برجام بیش از ۷۵ درصد بود، این میزان در مه ۲۰۱۹ به زیر ۵۰ درصد سقوط کرد و اکتبر همان سال به ۴۰ درصد رسید. اما از آن زمان به بعد حمایت ایرانی‌ها از برجام رو به افزایش رفته است. بنا به تحلیل «شورای واشنگتن»، خروج ایالات متحده از برجام باعث کاهش حمایت از آن در داخل ایران شد. به نظر می‌رسد اما با دشوارترشدن معیشت و بالاتر رفتن خطر جنگ، حمایت از برجام افزایش یافته است.

در عین حال، ۶۹ درصد ایرانی‌ها می‌گویند با بازگشت کشور به محدودیت‌های برجامی در صورت عمل کردن آمریکا به وعده‌ها و تعهدات برجامی‌اش موافق هستند. اما همزمان ۶۰ درصد ایرانی‌ها بر این باورند که حتی اگر واشنگتن به توافق بازگردد، بعید است به تعهدات‌اش جامه عمل بپوشاند. تنها ۳۶ درصد ایرانی‌ها از این نظر به دولت ایالات متحده اعتماد دارند.

۵۷ درصد ایرانی‌ها هم به تغییر در روابط دو جانبه ایران و آمریکا در دوران ریاست‌جمهوری جو بایدن امیدی ندارند.

مانع اصلی: سیاست داخلی

هرچند بالاخره مذاکرات هسته‌ای برای احیای برجام با حضور طرفین در وین آغاز شده است، تحلیلگران نسبت به یک مانع اصلی در برابر تحقق این هدف هشدار می‌دهند: سیاست داخلی.

هولی دگرس، یکی از پژوهشگران اندیشکده «شورای آتلانتیک» در ستونی برای روزنامه بریتانیایی «گاردین» استدلال می‌کند که بزرگترین مانع در برابر توافق هسته‌ای با ایران «سیاست داخلی» است:

او به سناتور دموکرات باب منندز رئیس کمیته روابط خارجی سنای آمریکا اشاره می‌کند که از مخالفان توافق هسته‌ای ۲۰۱۵ با ایران بوده و همین اواخر نیز همراه با ۴۲ سناتور غالباً جمهوری‌خواه دیگر در نامه‌ای به بایدن خواستار توافقی جامع با ایران شده بود که شامل برنامه موشکی و مداخله‌های منطقه‌ای جمهوری اسلامی نیز بشود.

منندز مخالف برجام به خاطر جایگاه ارشدش در سنا نفوذ زیادی در تأیید صلاحیت معاونان وزارت خارجه آمریکا دارد. وندی شرمن، یکی از مذاکره‌کننده‌های اصلی برجام در ۲۰۱۵، یکی از آنهاست. شرمن برای پست معاونت وزیر خارجه معرفی شده است.

جمهوری‌خواهان زیادی نیز مخالف احیای برجام هستند و می‌گویند تنها یک توافق جامع با ایران برای آنها می‌تواند قابل قبول باشد. در یکی از آخرین تحرک‌ها، چهار سناتور جمهوری‌خواه ششم آوریل نامه‌ای به جو بایدن فرستادند و از او خواستند که «اهرم فشار» حاصل از تحریم‌ها علیه ایران را از دست ندهد و برجام را احیا نکند. مارکو روبیو، جیمز اینهوف، پت تومی و تد یانگ نوشتند: «از دولت شما قویاً می‌خواهیم که رویکردش را بلافاصله از نو شکل دهد ... بازگشت به برجام به یک سیاست پایدار در قبال ایران نمی‌انجامد و از منافع ملی آمریکا حمایت نمی‌کند».

اگرچه مخالفان می‌گویند توافق جامع‌تری نیاز است، جوزف سیرینسیونی پژوهشگر ممتاز «انستیتو کوئینسی برای دولت‌مداری مسئولانه» در ستونی برای «ان‌بی‌سی نیوز» به بایدن هشدار می‌دهد که فریب «آواز سیرن‌ها برای دور ریختن برجام به نفع "یک توافق بهتر"» را نخورد.

سیرینسیونی سپس با اشاره به مفاد سرسختانه برجام در مورد بازرسی از تأسیسات اتمی ایران درباره مخالفان می‌نویسد:

«به طور خاص کسانی که می‌خواستند حکومت ایران را سرنگون کنند با هر توافقی که مشروعیتی به این حکومت مورد نفرت آنها بدهد مخالف بودند. آنها و دیگر منتقدان ادعا کردند که توافق نظارت کافی بر تأسیسات اتمی ایران فراهم نمی‌آورد و در عین حال به سادگی تهران را قادر می‌سازد تا منتظر انقضای زمان تعهدات بماند و به سمت ساختن بمب برود».

او آنها را «جنگ‌طلبان کنگره، رهبران اسرائیل و عربستان سهودی و حامیان پسر شاه پیشین ایران که می‌خواهند سلطنت را بازگردانند» معرفی می‌کند و به جان برنان رئیس پیشین سازمان اطلاعات مرکزی آمریکا (سیا) ارجاع می‌دهد که مخالفان را در ستونی برای شیکاگو تریبون با عنوان "بایدن باید توافق هسته‌ای ایران را احیا کند" این طور معرفی کرده بود: «مخالفت‌ها در مخلوطی گزینشی از تعصب ایدئولوژیک صلب، سیاست حزبی و نادانی عمیق از قرارداد ریشه داشت». به گفته سیرینسیونی همین مخالفان ترامپ را به خروج از توافق و اعمال بیش از ۱۵۰۰ تحریم جدید بر ایران ترغیب کردند. او می‌گوید ایران اکنون بار دیگر به ساخت بمب اتم نزدیک شده و در وضعیت خطرناکی قرار دارد.

این پژوهشگر همچنین از سرکوب میانه‌روها در ایران به واسطه رفتار آمریکا انتقاد می‌کند و می‌گوید اتفاقا برجام می‌توانست سرآغاز توافق جامع‌تر باشد و خاطره‌ای از دیدار با حسن روحانی روایت می‌کند:

به نوشته سیرینسیونی، روحانی برجام را «فرصت بازکردن درها» می‌دید.

اما اکنون در سطح داخلی ایران نیز برجام یک مسأله مناقشه‌برانگیز است. به ویژه با نزدیک‌ترشدن انتخابات ریاست‌جمهوری، برجام و برنامه هسته‌ای بار دیگر به یکی از موضوعات اصلی مناظره‌ها بدل خواهد شد. دگرس در گاردین این مسأله را چنین خلاصه می‌کند:

«وضعیت توافق هسته‌ای و تحریم‌ها موضوع بزرگی در مناظره‌های تلویزیون دولتی خواهد بود و به عنوان راهی برای تخریب نامزدهای معتدل به کار خواهد رفت. تندروها، گروهی که همیشه علیه این توافق چندجانبه به شدت مخالفت کرده اند، حالا برجام را یکی از بزرگ‌ترین شکست‌های روحانی معرفی می‌کنند. بسیاری از تحلیلگران پیش‌بینی می‌کنند که در انتخابات خرداد / ژوئن میزان مشارکت به شکلی تاریخی کم خواهد بود و تندروها برنده انتخابات خواهند شد».

در همین زمینه: