معرفی کتاب: شورش دهقانان مُکریان در سال‌های ۱۳۳۱-۱۳۳۲؛ پژوهش امیر حسن‌پور

اخیرا پژوهش مهم دکتر امیر حسن پور در زمینه شورش دهقانان در منطقه مکریان در سال ۱۳۳۱-۱۳۳۲ که مبتنی بر مطالعه اسناد پیش از این بررسی نشده‌ی کنسولگری امریکا در تبریز، مصاحبه با شاهدان عینی و شواهد تاریخی متعدد دیگر است توسط انتشارات ایران نامگ در تورنتو منتشر شده است.

معرفی

آنچه در زیر می‌آید یادداشتی‌ست در دو قسمت در معرفی کتاب «شورش دهقانان مُکریان در سال‌های ۱۳۳۱-۱۳۳۲» اثر دکتر امیر حسن‌پور.

بخش اول این یادداشت به قلم دکتر شهرزاد مجاب، استاد دانشگاه تورنتو و یار فکری ایشان، و بخش دوم به قلم دکتر مهدی گنجوی پژوهش‌یار دکتر حسن‌پور در سال‌های پایانی این تحقیق است.

دکتر امیر حسن‌پور (۱۳۹۶-۱۳۲۲) زبان‌شناس، مورخ و تیوریسین مارکسیست علوم ارتباطات و مطالعات کردی، استاد سابق دانشگاه‌های ویندزور، کنکوردیا و دپارتمان مطالعات خاورمیانه در دانشگاه تورنتو بودند. کتاب شورش دهقانان مُکریان در سال‌های ۱۳۳۱-۱۳۳۲سومین تالیف ایشان پس از کتاب مقالاتی درباره‌ی کردها: تاریخ‌نگاری، شفاهیت، و ناسیونالیسم (انتشارات پیتر لنگ، ۲۰۲۰) و آریان پور و جامعه شناسی مارکسیستی: تاریخ، طبقه اجتماعی و دیالکتیک (کتاب ایران‌نامگ، ۲۰۱۸) است که پس از درگذشت پروفسور حسن‌پور منتشر شده است.

شهرزاد مجاب:

 کتاب شورش دهقانان مُکریان در سال‌های ۱۳۳۱-۱۳۳۲ حاصل چند دهه پژوهش، تفکر و نظریه‌پردازی (تئوریزه کردن) امیر حسن‌پور در زمینۀ ناسیونالیسم و مبارزۀ طبقاتی، تاریخ‌نگاری ماتریالیستی و دیالکتیک، رابطۀ ساخت اجتماعی-اقتصادی با انقلاب و مباحث فلسفی پایه‌ای مانند رابطۀ دیالکتیک ضرورت و آزادی، ماده و آگاهی و زیربنا و روبناست. امیر ضمیمه‌های این پژوهش را نیز جمع‌آوری، تنظیم و برای چاپ حاضر کرده بود. این ضمیمه‌ها در کتاب دوم به نام شورش دهقانان مُکریان در سال‌های ۱۳۳۱-۱۳۳۲ (اسناد کنسولگری، مکاتبات دیپلماتیک، و روزنامه‌ها) به چاپ خواهند رسید.

امیر کتاب شورش دهقانان مُکریان در سال‌های ۱۳۳۱-۱۳۳۲ را در شرایط سختی به مرحلۀ نهایی رساند، اما متأسفانه بیماری فرصت بیشتری به او نداد تا حاصل یک عمر تلاش خود را ببیند. می‌دانست که این کار را به پایان می‌رسانم و بیشترین تلاش را برای عرضۀ کاری دقیق، نوشتاری روشن با ظاهری زیبا خواهم کرد؛ آنچه همیشه روش نگارش خودش بود. برای به پایان بردن این کتاب از یادداشت‌های بسیار دقیق و منظم، آرشیو و کتابخانۀ غنی امیر بهره بردم. حتی با دسترسی به این منابع و شناختی علمی و تنگاتنگ از روش تفکر و نگارش امیر، به سرانجام رساندن این کتاب بدون کار و هم‌فکری رفقای نزدیکش که سال‌ها با هم درگیر بحث و مفهوم‌سازی و جدل تئوریک در این موارد بودند، ممکن نبود.

این کتاب مبنای تاریخی و تئوریک یک سال شورش دهقانان مُکریان را پایه‌گذاری می‌کند. برای این تاریخ‌نگاری و تئوریزه کردن، امیر از منابع گوناگونی استفاده کرده است و یادداشت‌هایی در خصوص تکمیل این منابع نوشته بود که آن‌ها را با دقت برای به پایان رساندن این کتاب دنبال کردم. روشم وفادار ماندن به شیوۀ فکری و نگارش امیر بوده است، اما دو مطلب را به این مجموعه غنی اضافه کرده‌ام: یکی ترجمۀ مقاله امیر از کرمانجی به فارسی که در شمارۀ اول نشریۀ دروازه چاپ شده بود. این مقاله خلاصۀ منسجم و جامعی است که امیر در زمینۀ این پژوهش نوشته است. دومین مطلب اضافه شده، سؤالات پژوهشی است که امیر به منظور جمع‌آوری مصاحبه‌ها در اختیار مصاحبه‌گران قرار داده بود. این سؤال‌ها که امیر به فارسی و کردی نوشته بود برای استفادۀ پژوهشگران و ادامۀ این تحقیقِ مهم آورده شده است.

این پژوهش وسیع را امیر از دوران سربازی‌اش در اصلاحات ارضی، بخش سپاه ترویج و آبادانی، شروع کرد (سال ۱۳۴۳). خودش می‌گفت که همیشه در پی یافتن منابع تئوریکی بودم که بتواند به درک و تحلیل از ساخت اجتماعی-‌اقتصادی کردستان و ایران و رابطۀ ناسیونالیسم با فئودالیسم و سرمایه‌داری کمک کند. ‌مهم‌ترین مسئلۀ تئوریک برای امیر رابطۀ فرماسیون ‌اجتماعی-اقتصادی با انقلاب بود. در هر فرصتی با افراد مختلف از ساکنان منطقۀ مُکریان کردستان مصاحبه می‌کرد. سؤالات کلیدی را از طریق نامه و بعدها ایمیل با پژوهشگران دیگر در اروپا، ایران، ترکیه و عراق مطرح می‌کرد. آرشیو بسیار منظمی از این نامه‌ها نگه داشته، که خود منبع با ارزشی برای ادامۀ این پژوهش است و در اداره آرشیو دانشگاه تورنتو نگه‌داری می‌شود. منابع دست دوم تاریخی و آرشیوها را در سفرهای متعدد به کتابخانه‌های دانشگاهی امریکا از جمله دانشگاه ایلینویز، هاروارد، یل (Yale)، پرینستون و کتابخانۀ کنگرۀ امریکا جمع‌آوری کرد. این یافته‌ها را مدام دسته‌بندی و مانند آرشیتکتی مبتکر از کنار هم قرار دادن آنها بنای تاریخی و تئوریک خود را طراحی می‌کرد. از این رو، این مطالعه نمونۀ شاخصی از پژوهشی با متدولوژی پیچیده است. امیر با صبر و شکیبایی به تئوریزه کردن این داده‌ها پرداخت و از آنها جمع‌بندی علمی‌-سیاسی مهمی بنیاد نهاد.

در صفحۀ اول دفتر یادداشتی که امیر برای ثبت جزئیات مربوط به این پژوهش گذاشته بود فهرستی برای «سپاس-گزاری» درست کرده بود. در این فهرست، نام افرادی را که می‌خواست از آنها برای کمک‌هایشان قدردانی کند آورده بود: حسن قاضی، فاتح شیخ، جعفر شیخ‌الاسلامی، انور سلطانی، ناصر مهاجر، سلیمان چوکلی و صلاح پایانیانی.

در چند سال گذشته، گروهی پژوهشگر جوان در روژهلات سؤالات امیر را به شهرها و دهات مختلف می‌بردند و با دهقانان یا کسانی که در شورش مُکریان ۱۳۳۱-۱۳۳۲ درگیر بودند، مصاحبه می‌کردند. مجموعۀ ناب و بی‌نظیری از نوارهای صوتی، ویدئو و عکس حاصل این تلاش‌هاست. در فهرست بسیار دقیق و منظمی از این مجموعه، امیر نوشته است: «چهل و یک نفر مصاحبه شده‌اند، هفتاد و دو ساعت و شانزده دقیقه مصاحبه که تا تاریخ ۹ اکتبر ۲۰۱۵ چهل و چهار ساعت و هفت دقیقه نوار صوتی پیاده شده‌اند». بدون همت و پشتکار این معلم‌ها، دانشجویان، فیلم‌سازان و پژوهشگران، امیر نمی‌توانست به این همه داده‌های تازه دسترسی داشته باشد. نام این یاران محفوظ است، اما همگی می‌دانید که همیشه امیر سپاس‌گزار کارهای شما و قدرشناس پی‌گیری‌های دقیق‌تان بود.

نقشه‌های ضمیمه به‌طور ویژه توسط سلیمان چوکلی، کارشناس جغرافیا و سیستم‌های اطلاعات جغرافیایی، برای این تحقیق تهیه شده است. من هم مثل امیر از دقت، ابتکار و پشتکار ایشان سپاس‌گزارم. تهیۀ این نقشه‌ها بیان‌گر پایبندی علمی امیر به مستند کردن، چه در نوشته وچه در به تصویر درآوردن داده‌ها، است.

مهدی گنجوی که از تابستان ۲۰۱۴ پژوهش‌یار امیر بود، نسخه نهایی کتاب را تنظیم کرد. مهدی در کنار امیر کار ترجمۀ اسناد در کتاب دوم که ضمایم تاریخی این بررسی را (از قبیل اصل و ترجمه اسناد کنسولگری، مکاتبات دیپلماتیک، و روزنامه‌ها) در بردارد انجام داده است، آن‌ هم با اشتیاق و شور فراوان. بی‌شک بدون کار دقیق و پشتکار بی‌وقفۀ مهدی این کار تکمیل نمی‌شد. از یاری‌، دقت و پشتکار علمی‌ او بسیار سپاس‌گزارم. همچنین بایستی از دکتر محمد توکلی طرقی و انتشارات کتاب ایران‌نامگ تشکر کنم که اقدام به نشر این اثر نمودند. دکتر وحید طلوعی نیز ویرایش این کتاب را برعهده داشتند که از ایشان کمال تشکر را دارم.

مسلم بدانید هیچ اشتباهی در این کتاب از دید امیر نمی‌گذشت، مسئولیت هر اشتباه و کاستی فقط با من است. به قول امیر پایان هر کار علمی آغازی نوین است برای بالا بردن دانش از طریق بحث و پژوهش بیشتر.

به عشق امیر

شهرزاد مجاب، پروفسور مطالعات زنان و آموزش

تورنتو، آوریل ۲۰۲۱

مهدی گنجوی:

از تابستان سال ۲۰۱۴ این افتخار را داشتم که پژوهش‌یار پروفسور امیر حسن‌پور در پروژۀ عظیم و دستاورد سترگ ‌نظری-‌تاریخی ایشان «شورش دهقانان مُکریان در سال‌های ۱۳۳۱-۱۳۳۲» باشم؛ پژوهش‌یاری با ترجمۀ اسناد کنسولگری امریکا در تبریز، مکاتبات دیپلماتیک و مطبوعات انگلیسی به فارسی آغاز شد و تا روزهای آخر زندگی ایشان ادامه یافت. این پژوهش‌یاری غیر از ترجمه و خلاصه‌برداری اسناد، به یافتن بریده‌های مرتبط در مطبوعات داخلی آن سال‌های ایران نظیر اطلاعات، باختر امروز، بانگ مردم، به سوی آینده، جرس، راهنمای ملت، سعادت ایران، آخرین نبرد، و داد نیز گسترش یافت. هم‌زمان با اینکه دکتر امیر حسن‌پور در حال نهایی‌ کردن متن تحلیلی و تاریخ‌نگاری خود برای کتاب اول بودند، زیر نظر و با توجه به دستورالعمل‌های ایشان کار آماده‌سازی کتاب دوم این پروژه را آغاز کرده بودم. تشدید ناگهانی بیماری ایشان کار آماده‌سازی انتشار را به تأخیر انداخت. غیاب پروفسور حسن‌پور برای جامعۀ علمی و تحقیقاتی بسیار ناگوار است، با این‌حال خوشحالم که بیش از سه سال تلاش، و ذیل راهنمایی‌های دکتر شهرزاد مجاب، امروز پروژۀ تحقیقاتی پروفسور حسن‌پور در دسترس محققان و علاقه‌مندان تاریخ جنبش‌های اجتماعی، مسئلۀ دهقانی و ارضی در ایران و کردستان قرار می‌گیرد. این پژوهش بنیاد علمی نوینی در مطالعۀ ساختار اجتماعی‌‌-‌سیاسی امپریالیسم و فئودالیسم در خاورمیانه و تحلیل تاریخی جنبش‌های دهقانی می‌گذارد.

چند نکته در تکمیل توضیح دکتر شهرزاد مجاب در زمینه روش نهایی‌سازی متن در این پروژه لازم به ذکر است. این کتاب با اسلوب علمی مد نظر دکتر امیر حسن‌پور حروف‌چینی، علامت‌گذاری و سبک‌بندی شده است. ایشان به رعایت اسلوب علمی در ویرایش و سبک نوشتار علمی بسیار پایبند بودند و در زمینۀ رعایت یکدست قواعد نگارش علمی دقت و ریزبینی فراوان داشتند. در عین تمام کوششی که کرده‌ام، اگر هر عدم‌هماهنگی یا اشتباهی از این نظر در متن باشد، بر عهدۀ شخص من است و مطمئنم هیچ اشتباه ویرایشی از چشم تیز‌بین ایشان نمی‌افتاد. دکتر حسن‌پور قصد داشتند پاره‌ای از بخش‌ها و فصول جلد اول را در زمینه‌هایی تکمیل کنند و لذا در مواردی یادداشت‌هایی بر روی متن گذاشته بودند. در مواردی که این یادداشت‌ها در زمینه افزودن منبع و یا نقل‌ از اسناد و مدارک تاریخی بوده است آن موارد به متن افزوده گشته است.

امیر حسن‌پور یک معلم انتقادی و صبور بود؛ آرام، ولی تیز. یک کنشگر مداوم در ترویج و پژوهش دربارۀ دیالکتیک و ماتریالیسم تاریخی، انترناسیونالیسم، تاریخ جنبش چپ و مبارزۀ طبقاتی، خاصه در منطقۀ کردستان. بر فهم هم‌زمان تاریخ اندیشه و تاریخ جنبش‌های اجتماعی تأکید داشت. امیر فروتن، شریف و عاشق بود و از جنگ یک‌تنه در عرصۀ اندیشه ابایی نداشت. مخالفان و موافقان تئوریکش به او احترام می‌گذاشتند. در حمایت علمی از دانشجویانش کم نمی‌گذاشت؛ دانشجویانی چون من که از وسعت دانش، سعۀ صدر، امید او به زندگی و اراده‌اش بر تغییر روابط اجتماعی توشه برداشتند. امیدوارم با به انجام رساندن این پژوهش توانسته باشم قدردانی خودم را از این آموزگار انقلابی و محقق زمینه‌شکن و الهام‌بخش نشان دهم.

دکتر مهدی گنجوی، کتابخانه روبارتز دانشگاه تورنتو

تورنتو، آوریل ۲۰۲۱

لینک مطلب در تریبون زمانه