برنامه همسایگان برای دور زدن ایران ــ ترانزیت کالا از مسیر ایران ۵۰ درصد کاهش یافت

مرکز پژوهش‌ها مجلس شورای اسلامی گزارشی با عنوان «ترانزیت؛ عرصه رقابت‌های منطقه‌ای» منتشر کرده که در آن نسبت به از دست رفتن مزیت جغرافیایی ایران برای قرار گرفتن در نقشه مسیرهای ترانزیتی هشدار داده است.

در این گزارش آمده است که حجم ترانزیت کالا از ایران در ۸ سال گذشته به میزان ۵۰ درصد کاهش یافته و به حدود ۶ میلیون تن در هر سال رسیده است. به این ترتیب درآمد ترانزیتی ایران هم‌اکنون حدود ۶۰۰ میلیون دلار است.

ایران در سال‌های گذشته تلاش کرده با جلب سرمایه‌گذاری هند در بندرچابهار و توسعه کریدور جنوب به شمال، یک مسیر ترانزیتی بزرگ برای هندوستان تا آسیای میانه و اروپا ایجاد کند. جنگ آذربایجان و ارمنستان بر سر قره‌باغ سبب شد تا بخشی از مزیت این کریدور برای رساندن کالا از قره‌باغ به گرجستان، روسیه و سپس اروپای شمالی با تهدید مواجه شود.

ایران در هفته‌های گذشته و پس از شکل‌گیری بحران در مسیر ترانزیتی نخجوان و قره‌باغ به دلیل دخالت آذربایجان و دستگیری راننده‌های کامیون ایرانی با انعقاد یک قرارداد با ارمنستان در صدد گشودن مسیر جایگزین است.

در مقابل، ترکیه پس از پایان جنگ آذربایجان و ارمنستان با انعقاد یک قرارداد ترانزیتی با آذربایجان، مسیر سنتی ترانزیت کالا از قره‌باغ را که سال‌ها در کنترل ایران بود، به دست آورد تا رینگ شرقی این کشور را با دور زدن ایران تکمیل کند.

ایران همچنین به دنبال ایجاد مسیر ترانزیتی از غرب کشور به عراق و سوریه است. این مسیر ترانزیتی به دلیل ناامنی و خطر جنگ در این دو کشور همچنان پرهزینه است و تحلیگران می‌گویند که این مسیر فعلا تنها برای انتقال تسلیحات نظامی می‌تواند استفاده شود و نه به‌عنوان یک مسیر تجاری امن.

درست یک سال پیش از انتشار این گزارش مرکز پژوهش‌های مجلس نیز نخستین قطار باری ترکیه در تاریخ ۴ دسامبر ۲۰۲۰/۱۴ آذر ۱۳۹۹ عازم چین شد. این قطار که حامل محصولات صادراتی ترکیه‌‎ای بود از مقصد استانبول حرکت و با پیمودن ۸۶۹۳ کیلومتر و عبور از پنج کشور (ترکیه، گرجستان، جمهوری آذربایجان، قزاقستان و چین) پس از ۱۲ روز به استان «شیان چین» رسید.

این مسیر ریلی یک تهدید جدی برای مسیرهای ترانزیتی ایران است چرا که مقام‌های تهران امید دارند تا همچنان به عنوان یک مسیر جدی در طرح کمربند جاده چین باقی بمانند.

مرکز پژوهش‌های مجلس می‌گوید در حالی که تهران به مزیت‌های مسیرهای ترانزیتی خود بی‌توجه است، «رقبای منطقه‌ای» فعالیت و سرمایه‌گذاری سنگینی برای دور زدن ایران در دست دارند و به دنبال فعال کردن کریدور‌های موازی ایران، مانند ایجاد مسیر ترانزیتی با اتصال بندر ترکمن باشی در ترکمنستان به بندر باکو در آذربایجان از طریق ایجاد خط کشتیرانی در عرض دریای خزر، توافقنامه لاجورد و اتصال کشور‌های افغانستان، ترکمنستان، آذربایجان، گرجستان و ترکیه، اتصال ریلی باکو-تفلیس-قارص و سرمایه‌گذاری گسترده چین ذیل ابتکار کمربند و راه در کریدور اقتصادی چین-پاکستان است.

در این گزارش، مزیت‌های ترانزیتی ایران به «میدان نفتی مشترک» تشبیه و بر این نکته تاکید شده که «کشور‌های همسایه و منطقه با ایجاد و فعال سازی کریدور‌های دیگر، در حال بهره‌برداری از این فرصت و ربودن سهم ایران از این میدان نفتی مشترک هستند».

مقام‌های تهران در سال‌های گذشته بارها وعده داده بودند که با فعال شدن مسیرهای ترانزیتی ایران حجم انتقال کالا از ایران به ۸۰ تا ۳۰۰ میلیون تن افزایش خواهد یافت این حجم از ترانزیت به معنای درآمد ۸ تا ۳۰ میلیارد دلاری سالانه برای ایران است. در سناریوی خوشبینانه ۳۰ میلیون تنی، ایران قادر خواهد بود به اندازه درآمد نفتی سالیانه (در شرایط غیرتحریمی) تنها از ترانزیت کالا پول به دست آورد.

گرچه در گزارش مرکز پژوهش‌های مجلس به «بی‌توجهی» مقام‌های دولتی به این مزیت تجاری اشاره شده است ولی یک نکته مهم در این گزارش غایب است. سهم تحریم‌های بین‌المللی و البته تنش‌های منطقه‌ای ایران با همسایگان در پرریسک شدن مسیرهای ترانزیتی ایران و البته ناتوانی از جذب سرمایه‌های خارجی برای توسعه زیرساخت‌های خارجی در این گزارش ناگفته باقی مانده است.