«فدیوِرس» چیست و چگونه می‌تواند از آزادی اینترنت شهروندان محافظت کند؟

شبکه‌ی جهانی «فدیورس» یا سِروِرهای به هم‌پیوسته «فدراسیون جهانی»، جایگزینی برای پلت‌فروم‌های مرکزیت یافته موسوم به رسانه‌های اجتماعی است. سادگی راه‌اندازی آن و بی‌نیازی‌اش به یک سِرور مرکزی می‌تواند در موقعیت‌هایی چون قطع بودن اتصال به اینترنت جهانی مشکل‌گشا باشد. همچنین در امر مکالمات و ارتباطات درون گروهی یاری‌رسان است.

هرکس می‌تواند یک کامپیوتر شخصی قدیمی را به سِروِری برای «فدیورس» تبدیل کند. یا در یکی از سِروِرهای موجود نام کاربری بسازد و از آن استفاده کند. این بدان می‌‌‌ماند که هرکس اینستاگرام خودش را روی دستگاه شخصی خودش راه‌اندازی کرده باشد. مجموعه‌ی سِروِهای شخصی با استفاده از پروتوکل‌های رایگان به هم متصل هستند و نیازی به یک سِروِر مرکزی ندارند.

شیوه کار

توضیح ایده‌ی اصلی «فدیوریس» ساده است. برای درک آن خدمات ای‌میل را در نظر بگیرید. هر کاربر می‌تواند یک نشانی متفاوت از یکی از عرضه‌کننده‌های خدمات نامه‌ی الکترونیک (یا همان ای‌میل) انتخاب کند. فرقی نمی‌کند که ای‌میل کاربر توسط «جی‌میل» پشتیبانی شود، «یاهو» آن را مدیریت کند یا مثلا «هات‌میل» یا «مایکروسافت». فقط کافی است نشانی گیرنده را داشته باشید و از هر دهنده‌ٴ خدمات پیام‌رسانی به هرکدام دیگر نامه‌ی الکترونیک، شامل متن، عکس و فایل ضمیمه ارسال کنید. «فدیورس» این منطق را به دنیای رسانه‌های اجتماعی (social media) بسط داده است، با این تفاوت ساده که متن یا تصویر ارسال شده می‌تواند فقط یک گیرنده‌ی مشخص نداشته باشد، بلکه برای همه‌ی اعضای فدیورس روی سرور‌های گوناگون قابل دسترس باشد. مثل این است که شما از صندوق پستی ای‌میل خودتان یک نامه برای همه‌ی کاربرانِ همه‌ی سرویس دهنده‌های ای‌میل ارسال کنید.

یک مثال دیگر: شبکه‌های اجتماعی توییتر، فیس‌بوک یا اینستاگرام را در نظر بگیرید. پستی که یک کاربر روی اینستاگرام می‌گذارد فقط برای دیگر کاربران اینستاگرام قابل دسترس است. اما اگر فرض کنیم این اَبَررسانه‌های اجتماعی به پروتوکل‌های فدیورس متصل باشند، آن‌وقت پستی که یک کاربر اینستاگرام منتشر می‌کند برای کاربری که از توییتر هم استفاده می‌کند (و فرستنده را دنبال می‌کند) قابل نمایش است، چون در این حالت فرضی توییتر به اینستاگرام متصل است، و در این حالت کاربر اینستاگرام پست‌های کاربران توییر را هم دریافت می‌کند.

ایده‌ی «فدیورس» چگونه شکل گرفت؟

نام فدیورس (Fediverse) از ترکیب دو واژه فدراسیون (Federation) و جهان (Universe) ساخته شده است. بیشتر از سه‌سال از تشکیل این سِروِرهای غیرمتمرکز نمی‌گذرد اما پیشینه‌ی آن به جنبش‌های متن‌باز و مخالفان حق مالکیت انحصاری دارایی‌های دیجیتال بر می‌گردد و عمری شاید فراتر از عمر شبکه‌ی جهانی اینترنت داشته باشد.

به‌طور دقیق‌تر شکل‌گیری فدیورس به زمانی بر می‌گردد که برنامه‌نویسی به نام اوان پرودرومو در سال ۲۰۰۸ میلادی یک شبکه‌ی اجتماعی با نام «ایدنتیکا» برای استفاده‌ی شخصی راه‌اندازی کرد. این استفاده‌ی شخصی بین سال‌های ۲۰۱۱ و ۲۰۱۲ هنگامی که «ایدنتیکا» به استفاده از نرم‌افزار تحت لیسانس آزاد «گنو سوشال» روی آورد، تغییر کرد. نرم‌افزار «گنو سوشال» یک سرویس اشتراک میکروبلاگینگ آزاد و رایگان است و از پروتکلی استفاده می‌کند که آن را قادر می‌سازد به دیگر درگاه‌های میکروبلاگینگ متصل باشد.

در سال ۲۰۱۸ با معرفی پروتکل «اکتیویتی‌پاب» توسط ائتلاف «وب جهان‌گستر» یک رابط کاربردی به‌وجود می‌آید که می‌شود از آن برای متصل کردن مجموعه‌ی نامحدودی از سِرورهای غیرمتمرکز استفاده کرد. «اکتیویتی‌پاب» اصلی‌ترین پروتکل سرورهای فدراسیون جهانی (فدیورس) است. اما حداقل ۱۳ پروتکل دیگر نیز وجود دارد. این نرم‌افزارها از یک فلسفه‌ی واحد پیروی می‌کنند. همه‌ی آن‌ها دارای پروانه آزاد (Free license) هستند و به همه اجازه‌ی بهره‌برداری و حق تکثیر را می‌دهند. درواقع اصل بنیادین و ایده‌ی اصلی تشکیل دهنده‌ی «فدیورس» هم همین است؛ پروژه‌ای از جنبش «متن باز»، مخالف بهره‌برداری تجاری از حق‌ تکثیر و حامی مالکیت عمومی دارایی‌های دیجیتال. این از بنیان‌های فکر تشکیل دهنده‌ی فدیورس است. بعد از سه‌سال از شکل‌گیری این جنبش جهانی برای رسانه‌های اجتماعی غیرمتمرکز حداقل شش‌هزار سِروِر روی این شبکه وجود دارد و دست‌کم پنج‌میلیون کاربر از آن استفاده می‌کنند. هرچند ماهیت غیرمتمرکز این سِروِرها، تخمین دقیق تعداد آن‌ها و کاربرانشان را دشوار کرده است.

 فدیورس چطور از کاربران محلی حمایت می‌کند؟

عضویت در بسیاری از سِروِرهای فدراسیون جهانی فقط برای کاربرانی از یک محل جغرافیایی مشخص ممکن است. به‌غیر از چند خدمات‌دهنده‌ی سراسری، دیگر سِروِرها حتی توانایی پذیرفتن تعداد زیادی از کاربران را ندارد. به همین دلیل است که معمولا این سِروِرها با محدودیت محلی فعالیت می‌کنند. البته سِروِر اصلی به دیگر سِروِرها متصل است، اما کاربران آن فقط اعضای یک شبکه‌ی کوچک محلی با محدودیت جغرافیایی هستند یا به یک گروه خاص مثلا حامیان یک تیم فوتبال اختصاص دارند و اگر بخواهند می‌توانند ارتباط با دیگر سِروِرهای شبکه را قطع کرده و تبادل اطلاعات را فقط به اعضای اصلی محدود کنند. هرکس می‌تواند با اندکی دانش فنی و یک کامپیوتر شخصی با توان متوسط یک سرور را میزبانی کرده و به دوستان و هم‌گروهیان خودش اجازه‌ی عضویت بدهد. این‌که گروه به دیگر سِروِرها متصل باشد یا نه بستگی به نظر این گروه دارد.

آیا فدیورس در شرایط قطع اینترنت جهانی کار می‌کند؟

ممکن است دولتی اتصال به اینترنت را قطع کند و تنها شبکه‌های درون یک محدوده‌ی جغرافیایی خاص فعال باشند. در چنین حالتی شاید اتصال به سرورهای خارج از این محدوده قطع شود. اما سِروِرهای داخلی همچنان فعال می‌مانند. در واقع اگر فردی که کامپیوتر شخصی‌اش را به سروری برای فدیورس تبدیل کرده و کاربران او متصل باشند، این شبکه بدون نیاز به اتصال به سِروِرهای دیگر همچنان کار می‌کند. کاربران این شبکه می‌توانند با هم در تماس باشند و اطلاعات مورد علاقه‌شان را به اشتراک بگذرانند. در این حالت فرضی این شبکه شاید به‌خاطر محدودیت‌های به‌وجود آمده نتواند به خارج از مرزها متصل شود. اما اتصال درون شبکه همچنان برقرار می‌ماند. یعنی این شبکه می‌تواند به شبکه‌های دیگر درون آن محدوده‌ی جغرافیایی هم متصل بماند.

در چنین حالت فرضی‌ای سِروِر ساخته شده و متصل به اینترنت، به یک شبکه‌ی داخلی تبدیل می‌شود که با وجود قطع بودن ارتباطش با اینترنت جهانی، همچنان به عنوان یک شبکه‌ی اجتماعی داخلی (اینترانت) فعال می‌ماند. در حقیقت این سِروِر فرضی به یک رسانه‌ی اجتماعی (social media) داخلی تبدیل می‌شود. این شبکه می‌تواند یک پیام‌رسان باشد یا محلی برای به اشتراک‌گذاری عکس، فیلم، صوت یا هر نوع محتوای دیجیتال دیگری. و ساختن آن به هزینه‌های هنگفت دولتی احتیاج ندارد. بلکه یک نوجوان علاقه‌مند با یک کامپیوتر شخصی ساده می‌تواند آن را به رایگان راه‌اندازی و مدیریت کند.

فدیورس چگونه می‌تواند برای اعضای یک گروه فرصت تبادل اطلاعات فراهم کند؟

فدراسیون جهانی شبکه‌های غیر متمرکز این فرصت را برای همه‌ی گروه‌ها فراهم می‌کند که هم با یکدیگر و هم با دیگر گروه‌ها در تماس باشند. دوست‌داران یک تیم فوتبال یا اهالی یک محله خاص یا یک گروه با یک علاقه یا هدف مشترک، فقط کافی است یک کامپیوتر داشته باشند و فردی که اندکی توانایی فنی برای راه‌اندازی یک سرور دارد. آن‌وقت این گروه می‌توانند برای خودشان یک پلتفورم راه‌اندازی کنند. بقیه‌ی اعضای گروه به همان مختصر دانش فنی هم احتیاج ندارند. همان گوشی موبایل، لپ‌تاپ یا کامپیوتر شخصی‌شان برای اتصال کفایت می‌کند. همانند باز کردن اپلیکیشن تلگرام و نوشتن برای یکی از اعضا یا خواندن مطالبی که در یکی از گروه‌ها منتشر شده. در این‌جا فقط به جای تلگرام، کاربر اپلیکیشن/وب‌سایت مربوط به سرور گروه خودش را باز می‌کند. او می‌تواند انتخاب کند که پیام‌های گروه‌های دیگر را ببیند یا نه. مثل یک توییتر میان گروهی که فقط اعضای همان گروه در آن عضو هستند.

این شبکه البته به راحتی به شبکه‌های دیگر متصل است. اما این متصل بودن الزامی نیست. می‌شود این اتصال را با یکی از این گروه‌ها یا برخی از آن‌ها قطع کرد. شبکه‌های متصل همچنان به تبادل اطلاعات ادامه می‌دهنند و اعضای شبکه باهم در ارتباط می‌مانند.

آیا فدیورس امن است؟

یک سرور فدیورس همان‌قدر می‌تواند امن باشد که اتصال به یک رسانه‌ی اجتماعی بزرگ مثل اینستاگرام. این مسئولیت شخصی هریک از افراد گروه است که درباره‌ی اطلاعات شخصی خود حساس باشند. امکان نفوذ یا به اصطلاح هک شدن سرور مرکزی گروه وجود دارد.

فردی که سِروِر گروه را ساخته می‌تواند از ابزارهای رایگانی استفاده کند که امنیت شبکه را تا حد قابل توجهی بالا می‌برد. علاوه بر این، این فرد می‌تواند انتخاب کند که اطلاعات اعضا ذخیره نشوند. احتمالا هم یک کامپیوتر شخصی با حافظه محدود اجازه نمی‌دهد که این اطلاعات احتمالا حجیم روی دستگاه باقی بمانند. این در نگاه کلی مزیت اصلی فدیورس به اُبَر رسانه‌های اجتماعی است. در فدیورس اطلاعات کاربران یک‌جای مشخص ذخیره نمی‌شود. و البته مسئولیت حفاظت از داده‌ها فقط بر دوش یک‌نفر نیست بلکه میان همه‌ی اعضای گروه تقسیم شده.

چگونه می‌توان عضو فدیورس شد یا یک سرور برای آن راه اندازی کرد؟

عضویت در یکی از سرورهای فدیورس تقریبا به سادگی عضویت در شبکه‌های اجتماعی شناخته شده چون فیس‌بوک، توییتر یا اینستاگرام است. راه‌اندازی یک سرور برای فدیورس فقط اندکی دانش فنی نیاز دارد. البته راهنمای گام‌به‌گام آن وجود دارد.

الکس گلیسون، وبلاگ‌نویس فناوری راهنمایی ساده‌ای نوشته است که در این‌جا در دسترس است.

فدیورس، راهی برای ارتباط در صورت قطع اینترنت

بیش از یک دهه است که متخصصان علوم رسانه‌های جدید نسبت به مخاطرات استفاده‌ی جهانی و رو به گسترش از شبکه‌های اجتماعی بزرگ با الگوریتم‌های پنهان هشدار می‌دهند. پرونده‌هایی همچون رسوایی کمبریج آنالیتیکا (ادعای دخالت شرکتی با کمک تکنولوژی فیس‌بوک برای تغییر در نظر رای دهندگان آمریکایی در سال ۲۰۱۶) فقط یکی از آن‌ها است. فدیورس، با اتکا به فرهنگ کاربران سال‌های ابتدایی اینترنت، جایگزینی قابل اعتمادتر عرضه می‌کند.

جذابیت فدیورس به این است که هیچ فرد، گروه یا دولتی آن را به‌وجود نیاورده، صاحب آن نیست و کنترل نمی‌کند. بلکه این شبکه‌ی جهانی توسط کاربران اینترنت ساخته شده است. این مجموعه‌ی پرشماری از کامپیوترهای متصل، پاسخی عملی برای رفع نگرانی‌های متخصصان علوم رسانه‌های جدید پدید آورده است.

 اما فراتر از نگرانی‌های کشورهای شمال جهانی (Global North)، فدیورس برای ساکنان دیگر نقاط جهان هم امکانات کاملا برابری را عرضه می‌کند. مثلا به‌طور خاص برای کشورهای خاورمیانه که ساکنان آن با دستکاری، بدبینی و دخالت دولت‌های‌شان به شبکه‌های اجتماعی اینترنتی مواجه هستند، فدیورس می‌تواند جایگزینی داخلی اما غیر دولتی باشد. فقط یکی از مزیایایی که می‌شود به آن اندیشید این است که در واقع در صورت استفاده‌ از تکنولوژی فدیورس، این دولت‌ها دیگر نمی‌توانند با مسدود کردن اینترنت جهانی، ارتباط کاربران داخلی با یکدیگر را قطع کنند.