ایران می‌خواهد مصر و ترکیه را وارد مذاکرات منطقه‌ای با عربستان کند؛ چرا؟
خلیج فارس، لیبی، سوریه، یمن، مدیترانه شرقی و شاخ آفریقا همچنان کانون‌های تنش ژئوپلیتیکی‌اند. در همان حال حکومت‌های استبدادی خاورمیانه دچار فرسودگی ایدئولوژیک شده‌اند. با توجه به اعتراضات مردمی آن‌ها به فرصت تنفسی برای بازسازی افتصادی نیاز دارند. حضور مصر و ترکیه در مذاکرات بغداد جبهه تهران در برابر ریاض را تقویت می‌کند.
الاهه نجفی
اردوگاه جنگ‌زدگان یمن. یک دهه منازعات منطقه‌ای حکومت‌های استبدادی خاورمیانه را دچار فرسودگی ایدئولوژیک کرده است (عکس: خبرگزاری فرانسه)
گفت‌وهای ایران و عربستان سعودی وارد دور پنجم شده است. حسین امیرعبداللهیان، وزیر امور خارجه ایران هفته گذشته در مصاحبه با شبکه الجزیره گفته بود برگزاری یک مذاکره منطقه‌ای گسترده با حضور عربستان، مصر و ترکیه، برای حل مشکلات منطقه ضروری است. در همان حال چرخشی هم در روابط ترکیه و عربستان و امارات و بحرین با سوریه مشاهده می‌شود. از طرف دیگر آمریکا و روسیه همچنان در خاورمیانه حضور دارند و چین هم در این میان خود را وارد معادلات منطقه‌ای کرده است.
در خاورمیانه‌ای که در هرج و مرج به سر می‌برد و همچنان مستعد درگیری‌های خونین است، چه اتفاقی در حال روی دادن است؟
چرا جمهوری اسلامی ایران می‌خواهد مصر و ترکیه را وارد مذاکرات منطقه‌ای با عربستان کند؟
حضور چین در معادلات خاورمیانه
با عقب‌نشینی آمریکا از افغانستان، جو بایدن، رئیس جمهوری آمریکا مشخص کرد که اولویت‌های ایالات متحده تغییر کرده و به یک معنا کانون تنش‌ها از تنگه هرمز به تنگه تایوان و از سوریه به سمت مرزهای شرقی اوکراین متمایل شده است. بایدن علاوه بر این، مذاکرات هسته‌ای با ایران را از سر گرفته و برخلاف دوران ریاست جمهوری ترامپ از مصر و ترکیه نیز فاصله گرفته است. عربستان برای پایان دادن به جنگ یمن از سمت آمریکا تحت فشار قرار دارد. همزمان با خروج آرام آمریکا از خاورمیانه، چین جای پای خود را در منطقه محکم می‌کند. وانگ یی، وزیر امور خارجه چین در سفرش به کشورهای ایران، ترکیه، عربستان سعودی، امارات، بحرین و عمان حامل این پیام بود که کشورش می‌خواهد در دستیابی به ثبات و امنیت در خاورمیانه نقش فعال‌تری ایفا کند. وانگ یی در این سفرها به صراحت اعلام کرد که چین حضور نظامی قدرت‌ها در خاورمیانه را نفی می‌کند. ناظران این سخنان را به عنوان ضربه‌ای به پهلوی آمریکا درک کردند.
ابتکار «کمربند و جاده» بدیل پیشنهادی چین به جای حضور نظامی در خاورمیانه و بزرگ‌ترین وعده این کشور به کشورهای منطقه است. پشتوانه این طرح قدرت صنعتی اقتصاد چین و توان سرمایه‌گذاری آن است. این طرح می‌تواند به همراه قدرت نظامی چین، به هژمونی این کشور در آسیای شرقی بینجامد و در نهایت با تفوق بر مسیرهای تجاری خشکی و آبی اوراسیا، چین را به سوی قدرت برتر در اقتصاد جهانی رهنمون کند.
تحرکات دیپلماتیک تازه در منطقه
در این میان، همزمان با آغاز دور تازه‌ای از گفت‌وگوهای ایران و عربستان که مقارن است با تلاش‌ها برای عادی‌سازی روابط ریاض با دوحه و بغداد، سفر اردوغان به عربستان و سپس امارات، ممکن است تحولات سیاسی بزرگی را رقم بزند. در این شرایط ایران احساس خطر می‌کند.
ترکیه با نزدیکی به مصر در تلاش است در جهت منافع‌اش در شرق مدیترانه بین این کشور و یونان و قبرس شکافی ایجاد کند. باید در نظر داشت که همزمان با این تحولات، لیبی هم اهمیت سابق خود را برای آنکارا از دست داده است. هر دو کشور سهم مشخصی از بازسازی لیبی را به دست آورده‌اند. آنچه که لاینحل مانده، حمایت آنکارا از اخوان‌المسلمین است که بعد از سرکوب بهار عربی به ترکیه پناه آورده‌اند.
سفر سرتیپ ستاد «عبدالعزیز بن عبدالله المنذری» معاون عملیات و برنامه‌ریزی ستاد نیروهای مسلح سلطنت عمان در رأس یک هیئت نظامی به تهران و دیدار و گفت‌وگوی او با سردار سرلشکر پاسدار محمد باقری رئیس ستاد کل نیروهای مسلح و همچنین سفر یک هیأت اماراتی به ریاست شیخ طحنون بن زاید، مشاور امنیت ملی این کشور به تهران و دیدار و گفت‌وگوی او با ابراهیم رئیسی، رئیس دولت سیزدهم و همچنین با علی شمخانی، دبیر شورای امنیت ملی از دیگر نشانه‌های تنش‌زدایی از روابط ایران با کشورهای منطقه در دوران ریاست جمهوری بایدن است. باقری گفته بود:
«در بخش مسائل منطقه‌ای، ما دیدار‌هایی با مقامات کشورهای امارات و عربستان داشته‌ایم و تا حدودی سوءتفاهم‌ها نیز برطرف شده است؛ همچنین روابط خوبی با قطر و کویت داریم. البته با کشور بحرین هنوز ارتباط چندانی برقرار نشده است که کشور عمان قطعاً در این زمینه هم می‌تواند نقش‌آفرینی کند.»
با گذشت ۴۰ سال از تنش بین مصر و ایران، مسئولان دو طرف در اکتبر گذشته از تصمیم خود برای بهبود روابط سخن گفتند. سعید خطیب‌زاده، سخنگوی وزارت خارجه ایران تاکید کرده بود که پیشرفت در روابط بین قاهره و تهران، به نفع منطقه است. حدود دو هفته قبل (۳ ژانویه ۲۰۲۲) فیصل بن فرحان، وزیر خارجه عربستان در یک نشست خبری در پایتخت اردن تصریح کرد که دست اعراب به سمت ایران دراز می‌شود، البته به شرطی که این کشور هم با دغدغه‌های عربی مربوط به امنیت و آرامش این کشورها همراهی کند.
مذاکرات بغداد: توقعات ریاض، انتطارات تهران
تنش‌هایی عربستان سعودی با ایران در سال ۲۰۰۲ با افشای فعالیت‌های هسته‌ای جمهوری اسلامی وارد دور تازه‌ای شد. سقوط حکومت صدام حسین در عراق که به عنوان سپر بلا بین دو کشور عمل می‌کرد به تنش‌ها دامن زد. با وقوع بهار عربی که ایران آن را به عنوان «بیداری اسلامی» درک کرد، تنش‌ها با دخالت ایران در شرق عربستان و در جنگ داخلی سوریه ارتقا پیدا کرد. با این‌حال عربستان می‌تواند چنانچه منافع ملی‌اش ایجاب کند، از روابطش با ایران تنش‌زدایی کند. سرنگونی پهپاد گلوبال هاوک آمریکا در سال ۲۰۱۹/۱۳۹۸ توسط سپاه پاسداران و عدم پاسخگویی آمریکا نقطه عطفی را در روابط عربستان با ایران رقم زد. در نوامبر همان سال بود که با پادرمیانی پاکستان، گفت‌وگوهای غیر مستقیم ایران و عربستان آغاز شد و سرانجام با ابتکار بغداد گفت‌وگوهای رسمی ایران و عربستان در عراق رقم خورد.
چشم‌انداز احیای توافق هسته‌ای ۲۰۱۵ با تهران، دست‌کم دستیابی به یک توافق پایدار تیره و تار است. تشدید بحران با ایران ممکن است تنش‌ها در خلیج‌فارس را شدت ببخشد و آن را به سراسر منطقه سرایت دهد. مذاکرات ایران و عربستان با حضور ترکیه و مصر این تنش‌ها را به مدت کوتاهی تخفیف می‌دهد: ترکیه از منافع اقتصادی رابطه با عربستان برخوردار می‌شود، عربستان می‌تواند با حفظ وجهه از یمن خارج شود، مصر می‌تواند در لیبی سرمایه‌گذاری کند و امارات و بحرین هم می‌توانند در سرمایه‌گذاری برای بازسازی سوریه مشارکت کنند.
یکی از مهم‌ترین خواسته‌های عربستان از ایران در مذاکرات بغداد این است که ریاض بدون صرف هزینه و پذیرش شکست صحنه یمن را ترک کند. ایران اما می‌گوید حاضر نیست تاوان اشتباهات عربستان را بپذیرد. در حال حاضر گفت‌وگوها بر روابط دو طرف متمرکز است و گفت‌وگوهای منطقه‌ای چنانکه قبلا یادآوری کردیم با چشم‌انداز پیوستن ترکیه و مصر به مذاکرات، به آینده موکول شده است.
خواسته دیگر عربستان تضمین امنیت ناوبری در خلیج فارس و دریای عمان است. در این زمینه احتمال می‌رود که عربستان در بازار نفت برای ایران امتیازاتی قائل شود. این امر بیش از هرچیز به توفیق مذاکرات هسته‌ای در وین و لغو تحریم نفتی و بانکی ایران ربط دارد. انتظار نمی‌رود که ایران و قدرت‌های غربی در وین به یک توافق پایدار دست پیدا کنند. لذا لاجرم هر توافقی که در بغداد درباره امنیت ناوبری حاصل شود، به تداوم صدور نفت ایران از تنگه هرمز بستگی دارد. در این میان ایران چه در دولت روحانی و چه در دولت کنونی بارها برای از سرگیری روابط با عربستان اعلام آمادگی کرده است.
اختلافات تهران و آنکارا – معضل ترکیه
در میان این تحرکات و تحولات مسأله ترکیه بسیار پیچیده‌تر و برای ایران هم از اهمیت ویژه‌ای برخوردار است. باید یادآوری کرد که اختلافات زیادی بین تهران و آنکارا وجود دارد. ترکیه از یک طرف عضو ناتو و هم‌پیمان استراتژیک مهمی برای ایالات متحده به شمار می‌آید، هر چند که در سال‌های گذشته آنکارا موضع سختی را نسبت به واشنگتن اتخاذ کرده و در همین راستا، اقدام به خریداری سامانه‌های دفاع هوایی از روسیه کرده است. گذشته از آن، آنکارا و تهران در مورد سوریه نیز با هم اختلافات عمیقی دارند. اقدامات ترکیه در مورد سازش با مصر، امارات، اسرائیل و عربستان، و همینطور حضور ترکیه در منطقه قفقاز به نگرانی‌های ایران دامن زده است. تازه‌ترین اقدامات دولت اسلام‌گرای اردوغان، تلاش برای نزدیکی با امارات و مصر است. اردوغان برای سفر به عربستان آماده می‌شود که به عنوان برگ تازه‌ای در روابط دو کشور بعد از ترور خاشقجی درک شده است.
ترکیه از سال ۲۰۱۰ در تلاش است که جا پای خود در کشورهای اسلامی را به عنوان یک قدرت منطقه‌ای تثبیت کند. علاوه بر این ترکیه به منابع انرژی در شرق مدیترانه نیز چشم دوخته و در تقابل با مصر، قبرس، یونان، اسرائیل و فرانسه قرار گرفته است. این کشورها همراه با اردن، ایتالیا، امارات متحده عربی و آمریکا شورای برای ترسیم مرزهای آبی در شرق مدیترانه تشکیل دادند. علاوه بر این در پی امضای قرارداد جنجالی مصر با یونان در خصوص ترسیم مرزهای آبی در شرق مدیترانه دو کشور توافق کردند که فرآیند ترسیم مرزها تکمیل شود. این توافق به دو کشور اجازه می‌دهد از منابع طبیعی موجود در منطقه اقتصادی موردنظر استفاده کرده و اقدام به اکتشاف نفت و گاز طبیعی کنند. در قرارداد مربوطه، محدوده حقوق دریایی طرفین تا حدودی تعیین‌شده و جزئیات مرزهای دریایی به آینده موکول شده است.
امضای تفاهم‌نامه ترسیم مرزهای آبی بین مصر و یونان واکنشی بود به امضای تفاهم‌نامه مشابه‌ای بین ترکیه و دولت وفاق ملی لیبی به ریاست «فایز السراج» که موجب خشم مقامات قاهره و آتن شد. یونان مدعی شده بود که تفاهم‌نامه ترکیه و دولت وفاق ملی لیبی «غیرقانونی» است و آتن به کمک قاهره، برای مقابله با هرگونه چالشی در منطقه شرق مدیترانه همکاری می‌کند.
آنکارا که با یکی از عمیق‌ترین بحران‌های اقتصادی مواجه است اکنون در تلاش است که از انزوای دیپلماتیک خارج شود و در این مسیر از ایران فاصله می‌گیرد.
آنکارا در مارس ۲۰۲۱/ فرودین ۱۴۰۰ اعلام آمادگی کرد که «فصل جدیدی» را در روابطش با قاهره آغاز کند. در اردیبهشت/ مه همان سال وزیران امور خارجه دو کشور برای نخستین بار از سال ۲۰۱۳ تاکنون در قاهره با هم دیدار و گفت‌وگو کردند. ترکیه با نزدیکی به مصر در تلاش است در جهت منافع‌اش در شرق مدیترانه بین این کشور و یونان و قبرس شکافی ایجاد کند. باید در نظر داشت که همزمان با این تحولات، لیبی هم اهمیت سابق خود را برای آنکارا از دست داده است. هر دو کشور سهم مشخصی از بازسازی لیبی را به دست آورده‌اند. آنچه که لاینحل مانده، حمایت آنکارا از اخوان‌المسلمین است که بعد از سرکوب بهار عربی به ترکیه پناه آورده‌اند.
چشم‌انداز نوسازی روابط قدرت‌های متخاصم منطقه‌ای
نباید از نظر دور داشت که در همان حال آنکارا برای عادی‌سازی روابطش با اسرائیل نیز که حضور ملموسی در قفقاز و در جوار مرزهای ایران دارد اعلام آمادگی کرده اما هنوز به نتیجه مشخصی دست نیافته است. دعوت از وزیر انرژی اسرائیل برای شرکت در یک همایش اقتصادی در آنکارا در تابستان ۲۰۲۱ در پی شعله‌ور شدن مجدد درگیری‌ها در غزه از سمت آنکارا لغو شد.
با وجود آنکه عربستان سعودی و ترکیه خواهان نوسازی روابط منطقه‌ای خود هستند، اما این بدان معنا نیست که می‌توان انتظار تحولات عمیقی در خاورمیانه را داشت. در همه روابط دوجانبه در منطقه، اعم از ترکیه و مصر، ترکیه و عربستان سعودی و عربستان سعودی و ایران، فقدان اعتماد به یکدیگر و نبود همدلی و نقاط مشترک همراه با دشمنی‌ها و رقابت‌های مذهبی مانع از دستیابی به یک توافق پایدار می‌شود. در این میان، عربستان سعودی و مصر در رابطه با ترکیه دست بالا را دارند. آن‌ها درباره عقب‌نشینی نیروهای ترکیه از لیبی و حمایت آنکارا از اخوان‌المسلمین تن به مصالحه نمی‌دهند.
دقیقاً به همین سبب ایران گمان می‌کند چنانچه مصر و ترکیه به مذاکرات منطقه‌ای با عربستان در بغداد ملحق شوند، می‌تواند دست بالا را داشته باشد.
نتیجه
حجم مبادلات تجاری بین ترکیه و عربستان در سال ۲۰۲۰ بیش از ۹۰ درصد کاهش داشت. بحران اقتصادی ترکیه و علاقه آنکارا به از سرگیری تجارت با عربستان، نقطه ضعف دیگری برای این کشور در معادلات منطقه‌ای است. به یک معنا می‌توان گفت اگر به دلیل بحران یمن، ایران در مذاکرات با عربستان دست بالا را دارد، به دلیل بحران اقتصادی ترکیه، در روابط بین ریاض و آنکارا، عربستان دست بالا را دارد.
دیدیم که در مجموع خاورمیانه دچار فرسودگی ایدئولوژیکی شده است. بیش از یک دهه از قیام‌های بهار عربی و جنگ داخلی سوریه می‌گذرد. هلال شیعی که ایران در پی آن بود ایجاد نشد، عراق و سوریه هم تجزیه نشدند. در مقابل فهرست بازنده‌ها طولانی است. با این‌حال این را هم نباید نادیده گرفت که اعتراضات عمومی در سراسر خاورمیانه از لبنان گرفته تا الجزایر، عراق، سودان و تونس و ایران ادامه دارد. این اعتراضات ممکن است ناامنی رژیم‌های استبدادی را تشدید و مبارزات ایدئولوژیک را دوباره شعله‌ور کند. چشم‌انداز احیای توافق هسته‌ای ۲۰۱۵ با تهران، دست‌کم دستیابی به یک توافق پایدار تیره و تار است. تشدید بحران با ایران ممکن است تنش‌ها در خلیج‌فارس را شدت ببخشد و آن را به سراسر منطقه سرایت دهد. مذاکرات ایران و عربستان با حضور ترکیه و مصر این تنش‌ها را به مدت کوتاهی تخفیف می‌دهد: ترکیه از منافع اقتصادی رابطه با عربستان برخوردار می‌شود، عربستان می‌تواند با حفظ وجهه از یمن خارج شود، مصر می‌تواند در لیبی سرمایه‌گذاری کند و امارات و بحرین هم می‌توانند در سرمایه‌گذاری برای بازسازی سوریه مشارکت کنند.
نظرها
نظری وجود ندارد.