کارزار انتخابات و همسران شخصیت‌های سیاسی دایره حکومت

زنان به عنوان همسران شخصیت‌های سیاسی در سنت سیاسی ایران اثر مستقیمی نداشته‌اند. محافظه‌کاری رهبران مذهبی ایران، هرگز اجازه نداده است که همسران خود را به عنوان شخصیت‌های دارای نقش سیاسی به جامعه معرفی ‌کنند.

در دوره‌های مختلف سیاسی در ایران اما برخی از این زنان از پشت پرده درآمده‌اند و خبرساز شده‌اند. برخی هم که هرگز نامی از آنها در رسانه‌ها برده نشده است، از پشت پرده بر برخی مسائل سیاسی اثر گذاشته‌اند. به شکل خیلی سنتی، برگزاری مهمانی‏های خانگی با حضور زنان مقامات و رد و بدل شدن برخی اطلاعات در این جمع‌ها و حضور آنها در سفرهای داخلی و خارجی و گاه گفت‌و گوهای آنها با برخی اصحاب رسانه، نمودی از تمایل آنها به اثرگذاری در سیاست ایران است؛ چیزی که در سنت سیاسی جهان معاصر سوابق زیادی دارد.

دست‌ کم در ادبیات سیاسی معاصر، حضور زنان روسای جمهور در کمپین‌های انتخاباتی و پس از آن به عنوان بانوی اول معنای خاصی دارد. بانوی اول، عنوانی غیر رسمی است که در برخی کشور‌ها به همسر رئیس دولت داده می‌شود. این واژه معمولاً برای همسر نخست‌وزیر به کار نمی‌رود و نخستین بار دوازدهمین رئیس‌جمهور آمریکا، زکریا تیلور در سال ۱۸۴۹ آن را به کار برد و در مراسم خاکسپاری‌ همسرش دالی مدیسن، او را بانوی اول توصیف کرد.

همسران روسای جمهور هرچند در بسیاری موارد به شکل مستقیم در سیاستگذاری‌ها دخالتی ندارند، اما حضور آنها در فعالیت‌های فرهنگی بین‌المللی، همراهی با رئیس‌جمهور در سفرهای بین‌المللی، فعالیت‌های عام‌المنفعه، ارتباط با گروه‌های زنان و همسران روسای جمهور سایر کشورها، گاه بسیار چشمگیر است و آنها را به صدر اخبار جهان و کشورشان می‌رساند. میشل اوباما، همسر باراک اوباما رئیس جمهور آمریکا در ستاد انتخاباتی او حضور فعال داشته است. امینه اردوغان، همسر رجب طیب اردوغان، نخست‏وزیر ترکیه که در کمپین‌های همسرش با حجاب اسلامی حاضر می‌شد، حالا بعد از ریاست جمهوری هم همراه همسرش در سفرهای بین‌المللی حاضر می‌شود و همسر نیکولا سارکوزی هم همواره در فعالیت‌های بشردوستانه و در بسیاری سفرها حضور داشت.

همه همسران رئیس‌جمهور

سال  ۱۳۸۷، اعظم‏ السادات فراحی، همسر محمود احمدی‏‌نژاد، در برنامه‏‌های تبلیغاتی همسرش، نامه‌ای دیپلماتیك به همسر پادشاه مصر، سوزان مبارک، نوشت و در آن نوشت: «از سرکار عالی انتظار دارم هر چه توان دارید در کمک به مردم غزه به کار ببندید و آنها را از ظلم مضاعفی که به آنان می‌شود نجات دهید تا نام شما در ردیف زنان شایسته و صالح قرار گیرد.»

اشاره او به داستان قرآنی آسیه، همسر فرعون بود که در قرآن از زنان صالح معرفی شده است، اما حانم فراحی تنها زنی نبود که نامه‌ای دیپلماتیک نوشت. هرچند بسیاری زهره صادقی، همسر سیدمحمد خاتمی را که خواهرزاده امام موسی صدر است، تنها در حد نام می‌شناسند، اما او هم پیشتر در ۱۵ دی ۱۳۸۷، نامه‏‌ای دیپلماتیك به همسر پادشاه قطر درباره فجایع رژیم صهیونیستی در غزه نوشته و به او هشدار داده بود. در آن زمان البته دیگر همسر رئیس جمهور نبود.

این نامه‌نگاری‌ها را برخی «دیپلماسی همسران مقامات» بعد از پیروزی انقلاب ایران معرفی کرده‌اند. در ایران اما حضور زنان در کنار همسران رئیس‌جمهورشان، اولین‌بار در زمان ریاست جمهوری هاشمی رفسنجانی آغاز شد. هاشمی رفسنجانی در دولت اول‌ خود، همسرش، عفت مرعشی را هرچند به صورت تشریفاتی در سفرهای بین‌المللی با خود همراه می‌کرد، اما پیش از آن در دوران ریاست مجلس هاشمی رفسنجانی، اولین عکس او به صورت رسمی منتشر شد. سال ۱۳۶۰، همراه خانواده‌اش به کره شمالی رفت و با کیم ایل سونگ، رهبر وقت کره شمالی و پدربزرگ رهبر فعلی این کشورعکس یادگاری گرفت. برگزاری جلسات، نشست‌ و میهمانی‌ با همسران وزرا و مدیران ارشد اجرایی کشور، از دیگر اقداماتی بود که عفت مرعشی برای ارتباط بیشتر اعضای کابینه در دورن ریاست جمهوری همسرش انجام می‌داد.

از سال ۸۸ به بعد، موضع‌گیری‌های سیاسی‌ او خبرسازتر شده است. صحبت‌های عفت مرعشی در روز انتخابات ریاست‌جمهوری دهم، او را متهم به تحریک معترضان کرد. هنگام بازگشت پسرش مهدی هاشمی به تهران و دستگیری او، خانم مرعشی بازهم موضعگیری کرد و اکنون نیز درباره انتخابات پیش رو و احتمال نامزد شدن هاشمی رفسنجانی اظهار نظر می‌کند.

زهره صادقی، همسر سیدمحمد خاتمی، پس از دوران هاشمی رفسنجانی، در سال ۱۳۷۶و با شروع ریاست‏ جمهوری همسرش، در کنار او حضور داشت؛ هرچند تصاویر زیادی از حضور او در کنار همسرش منتشر نمی‌شد. او همواره در استقبال از میهمانان خارجی خاتمی حضور داشت و از همسران آنها استقبال می‌کرد، اما گفته می‌شود تا زمانی که از او دعوت نمی‌شد در سفرهای خارجی، رئیس‌جمهور را همراهی نمی‌کرد. بر اساس گزارش‌های منتشر شده در این زمینه، زهره صادقی، بیشتر در برنامه‌ها و اهداف اجلاس بین‌المللی توسعه زنان روستایی فعال بود و در امور عام‌المنفعه و خیریه و رسیدگی به مسائل حوزه زنان مشاركت می‏كرد.

او همچنین بنیاد خیریه «مه‌آفرید فردا» را با هدف امدادرسانی و توانبخشی تأسیس کرد. اسفند  ۱۳۸۳، او به دعوت زینت کرزای، همسر رئیس‏جمهور افغانستان به کابل سفر کرد. خرداد  ۱۳۸۵، «موسسه خیریه به‏آفرین»، زیر نظر او بازارچه‌ای را برای کمک به ادامه تحصیل دانش‏آموزان دختر محروم مقطع راهنمایی و دبیرستان راه اندازی کرد.

همسر بی‌جنجال رئیس‌جمهور جنجالی

اعظم فراحی، همسر محمود احمدی‌نژاد، پس از آنکه همسران کاندیداهای دوره دهم ریاست جمهوری به خصوص میرحسین موسوی با همسران‌شان همراه شدند، چهره آشکارتری شد.

بعد از آن بود که در دفتر ریاست ‌جمهوری مشغول به کار شد و اولین همسر رئیس‌جمهور در جمهوری اسلامی است که نمایندگی رئیس دولت را در «مرکز امور زنان» برعهده گرفته است. با ورود او به مرکز امور زنان، آیین‌نامه این مرکز تغییر کرد و تعداد نمایندگان رئیس‌جمهور در این مرکز افزایش یافت.

اولین سفر سیاسی او به ترکیه بازتاب بین‏المللی هم داشت. روزنامه حریت ترکیه نوشت: «کسی نیست که محمود احمدی‏نژاد رئیس‏جمهور ایران را نشناسد، اما برای اولین بار احمدی‏نژاد به همراه همسرش دیده شد.» اسفند همان سال، اعظم فراحی همراه همسرش به کشور آفریقایی کومور سفر کرد.

در مواجهه با حوادث سال ۸۸، خانم فراحی واکنشی نداشت. آبان همان سال، برای شرکت در کنفرانس امنیت غذایی به ایتالیا سفر کرد و سپس در آذر ۸۰۰ با آغاز سفرهای استانی احمدی‏نژاد، همراه او به اولین سفر استانی خود به اصفهان رفت و در جمع مشاوران امور بانوان دستگاه‏ها و ادارات استان اصفهان، درباره حقوق زن سخنرانی کرد. دی ماه آن سال از مدارس محروم شیراز دیدار کرد و در آن دیدار از دانش‏آموزان و فرهنگیان خواست پیام مکتوب‌شان به رئیس‏جمهور را به او بسپارند.

راه‌اندازی سایت «مطالبات زنان از غرب» و شرکت در نخستین همایش بانوان اول کشورهای جهان در مالزی، سفر به استان مازندران در آذر ۱۳۸۹ به همراه هیئت دولت و دیدار دو روزه با خانواده‌های شهدا، ‌جانبازان، محرومان و شیرخوارگاه شكوفه‌های ساری در جمع مشاوران زن دستگاه‌های اجرایی این استان، انتخاب به عنوان یکی از ده زن خبرساز ایران در همایش ملی «بانوی وفا» در سال ۹۱، از دیگر فعالیت‌هایی بود که همسر احمدی‌نژاد در آنها شرکت کرد. هنگام برگزاری اجلاس سران عدم ‎‏تعهد، در شهریور  ۱۳۹۱ او با زنان و دختران رؤسای جمهور کشورهای مختلف مثل سودان و نپال دیدار کرد و همراه تعدادی از همسران سران کشورهای شرکت‏کننده در این اجلاس، به نمایشگاه‌های صنایع دستی برج میلاد رفت و آنها را به ضیافت شام در تالار آینه وزارت امور خارجه دعوت کرد. همچنین همراه همسر و فرزندش به شصت و هفتمین نشست مجمع عمومی سازمان ملل متحد به نیویورک رفت. تمام فعالیت‌های اعظم فراحی، همسر محمود احمدی‌نژاد اما در حد شرکت در نشست‌ها مانده و جز چند مورد کسی اظهار نظری مشخص از او در زمینه مسائل سیاسی یا مسائل زنان نشنیده است.

ادامه راه رهنورد

زمانی که محمدرضا عارف به همراه همسرش در نشست انتخاباتی حاضر شد و عکس‌های شانه‌به شانه‌شان با پوشش متفاوت خانم مروج منتشر شد، خیلی‌ها آن را ادامه روندی دانستند که از انتخابات قبلی با حضور پررنگ زهرا رهنورد در کنار میرحسین موسوی، آغاز شده بود. تصویر زهرا رهنورد در کنار همسرش، چیزی فراتر از یک تصویر تبلیغاتی بود. در دوران تبلیعات کاندیداهای دور دهم ریاست جمهوری، زهرا رهنورد به شکل فعال در کمپین انتخاباتی او حاضر بود و نشست‌های جداگانه‌ای با گروه‌های مختلف رای‌دهنده داشت و به شکل خاص مطالبات زنان را مطرح می‌کرد.

حساسیت نسبت به او تا آنجا پیش رفت که محمود احمدی‌نژاد را در یکی از مناظره‌های تلویزیونی به مقابله مستقیم با او برانگیخت و علیه او دست به افشاگری زد. زهرا رهنوزد در ادامه تبدیل به یکی از مهره‌های اصلی و رهبر معترضان شد؛ نقشی که برای او بیش از ۸۰۰ روز حصر خانگی را به همراه داشت.

این در حالی بود که همسران کاندیداهای دیگر تنها حضوری نمایشی داشتند و نقشی فعال از آنها در مبارزات انتخاباتی دیده نمی‌شد. با اینکه فاطمه کروبی همسر مهدی کروبی خود در سال‌های پس از انقلاب نقش‌های سیاسی و اجتماعی گوناگونی داشت، اما در کمپین مهدی کروبی، این جمیله کدیور بود که نقش پررنگ‌تری را به عهده گرفته بود.

 به نظر می‌رسد کاندیداهای این دوره از انتخابات ریاست‌جمهوری در ایران نیز دوست دارند با استفاده از حضور همسران خود، هم چهره متفاوتی از خود نشان دهند  و هم بدین ترتیب در برانگیختن شور انتخاباتی - مشابه دوره قبل - موثر باشند. شاید به همین دلیل است که در این دوره، همسر یکی از نامزدهای انتخابات ریاست جمهوری با پوششی شبیه پوشش همسر محجبه عبدالله گل رئیس جمهور ترکیه، در نشست‌های تبلیغاتی همسرش حضور پیدا کرده است. «حمیده مروج»، همسر محمدرضا عارف که در دولت خاتمی معاون اول بود، پزشک متخصص پوست است و بر اساس گزارشی که  خبرگزاری مهر منتشر کرده، قبل از انقلاب، با معرفی انجمن‌های اسلامی دانشجویان، با او ازدواج کرده است.

با اینکه هنوز کاندیداهای نهایی انتخابات مشخص نشده‌اند، گمانه‌زنی‌ها درباره حضور همسران برخی از کاندیداها در کنار همسران‌شان شدت گرفته است. به عنوان نمونه، طاهره نظری مهر، همسر منوچهر متکی در زمان وزارت متکی، مدیر کل امور بین‌الملل زنان و حقوق بشر وزارت خارجه بوده است و پیش از آن به عنوان یکی از مدیران جمعیت هلال احمر کار می‌کرد. او همچنین در سال ۱۳۹۰ برای انتخابات مجلس نهم در حوزه انتخابیه تهران کاندیدا شد، اما بعد از مدتی انصراف داد. ممکن است با کاندیدا شدن همسرش، او نقش پررنگ‌تری در کمپین انتخاباتی او پیدا کند.

زهرا مشیر، همسر محمدباقر قالیباف، در شهرداری مشاور و مدیر کل امور بانوان شهرداری بوده است. شهردار تهران در مصاحبه‌ای اعلام کرده که همسرش به خاطر رشته تخصصی، کارهایی اجتماعی و کمک‌ به اقشار ضعیف اجتماعی و زنان سرپرست خانوار و زنان زندانی، در شهرداری مشغول به فعالیت است و همین سابقه فعالیت، احتمال حضور او در کمپین احتمالی قالیباف را افزایش می‌دهد.

از همسر دوم علی اکبر ولایتی نامی در رسانه‌ها نیست، اما طیبه ماهروزاده همسر غلامعلی حدادعادل را بسیاری به عنوان شخصیتی مستقل از همسرش می‌شناسند. او دکترای فلسفه تعلیم و تربیت دارد و دانشیار دانشگاه الزهراست.

همسر محسن رضایی که در انتخابات سال  ۸۸هم برای ثبت نام همسرش در حوزه اخذ رای حاضر شد، معصومه خدنگ نام دارد، اما تاکنون وارد مقولات سیاسی نشده است. کسی همسر اسفندیار رحیم مشایی را نمی‌شناسد. گفته می‌شود نام او طاهره ذبیحیان است. اطلاعات مستند و کافی درباره سایر کاندیداهای ریاست جمهوری و همسران‌شان تاکنون منتشر نشده است.

حضور احتمالی همسران نامزدهای انتخاباتی، بسته به سنت عرفی و مذهبی خانواده‌ای که از آن برمی‌آیند، می‌تواند نشانه‌ای از سیاست‌های احتمالی کاندیدا در زمینه مسائل فرهنگی و به خصوص مسائل زنان باشد. در جامعه‌ای که روحانیون سنتی زنان را همواره در پس پرده و در اندرونی بیت خود نگاه داشته‌اند، حتی ارائه یک تصویر نمایشی از حضور زنان، آن هم با پوشش‌های متفاوت و متنوع، می‌تواند نشانه‌ای از ضریب نفوذ تغییرات اجتماعی و برآیند مطالبات جامعه‌ای باشد که نیاز دارد حضور پررنگ‌تری از زنان ببیند و نقش های متفاوتی برای زنان طلب کند.