شنگال: ایزدی‌ها و مصیبت‌های «دولتی»

اوت ۲۰۱۴، آخرین دولت خودخوانده وقت در غرب آسیا که آن زمان با نام «دولت اسلامی» اعلام وجود کرد و چند سال بعد نابود شد، به سرزمین آبا و اجدادی ایزدی‌ها در شنگال (سنجار) حمله برد. در تخیل بسیار محدود دولت اسلامی از هویت ملت‌ای که مدعی نمایندگی‌اش بود، «ایزدی» جایی نداشت. به همین خاطر هم تقریباً تمام جمعیت ۴۰۰ هزارنفره ایزدی‌ها در هجوم داعش به اسارتی پرآزار و عذاب درآمدند، کشته شدند یا گریختند و آواره شدند. سازمان ملل کارزار دولت اسلامی علیه ایزدی‌ها را نسل‌کشی خوانده است.

پس از سال‌ها، ایزدی‌هایی که از سرزمین‌شان رانده شده بودند، کم‌کم و هراسان بازگشت به شنگال را آغاز کردند. بنا به تخمین‌های محلی و آمار سازمان ملل، ۳۰ درصد از جمعیت اصلی به خانه بازگشتند. اما از چندین ماه پیش بار دیگر زیر آتش دولتی قرار گرفتند: این‌بار دولت ترکیه و پس از آن، دولت عراق.

هزاران ایزدی بار دیگر آواره شده‌اند.

یگان‌های مقاومت شنگال

۲۰۰۷، خونین‌ترین روز جنگ‌های عراق پس از حمله ایالات متحده، چهارمین عملیات تروریستی مهلک تاریخ مدرن جهان در شنگال رخ داد و آن‌هم علیه ایزدی‌ها. در بمب‌گذاری‌های هم‌زمان شبه‌نظامیان جهادی در آستانه رفراندوم پیوستن شنگال به حکومت اقلیم، ۷۹۶ تن کشته شدند و بیش از یک‌هزار و ۵۰۰ تن مجروح. آن زمان بود که گروهی چندین نفره از چریک‌های عمدتاً غیرمسلح نزدیک به حزب کارگران کردستان (پ ک ک) برای فعالیت تبلیغی در شنگال و اطرافش مستقر شدند.

کارکرد سازماندهی از پایین یگان‌های مقاومت برای دفاع از ایزدی‌ها پس از هجوم داعش آشکار شد. نخستین واحدهای موسوم به «یگان‌های مقاومت شنگال» (ی ب ش) برای محافظت از ایزدی‌ها و به کمک «حزب کارگران کردستان» آن زمان ترکیه ــ پ ک ک ــ تشکیل شد.

هجوم داعش به شنگال با مقاومت چندانی روبرو نشد. ارتش عراق در برابر پیشروی‌های دولت اسلامی زمین‌گیر شده بود. نیروهای پیشمرگه وابسته به حکومت محلی اقلیم هم در برابر حمله داعش به شنگال گریختند و مقاومت قابل توجهی نکردند.

عمار گلی، روزنامه‌نگار و عضو شورای سردبیری پایگاه خبری‌ـ‌تحلیلی روژ چنین روایت می‌کند:

پس از آن نیروهای یگان‌های مقاومت و دیگر نیروهای مردمی سازماندهی‌شده بودند؛ سازمانی که نه چندان بی‌شباهت به الگوی سازماندهی یگان‌های مدافع خلق در کوبانی و دیگر نقطه‌های شمال سوریه، مردم محاصره‌شده در کوه‌ها را نجات دادند و داعش را تا حدی عقب راندند. هسته اولیه تحت فرماندهی زردشت شنگالی بود که سپس در مبارزه با داعش کشته شد.

نیروهای مقاومت شنگال در قامِشلی آموزش دیدند و برای آزادسازی شنگال به آن بازگشتند. به علاوه،‌ یگانی از مبارزان زن (ی ژ ای) نیز تشکیل شد.

تابستان ۲۰۱۴ «نیروهای محافظ شنگال» (بعدتر «نیروهای محافظ ایزدخان» یا ه پ ای) به فرماندهی حیدر ششو هم تشکیل شد.

این سه نیرو همراه با نیروهای دیگری وابسته به پیشمرگه و مستقل از آن «ائتلاف شنگال» را تشکیل دادند و توانستند بالاخره داعش را در نوامبر ۲۰۱۵ از آن منطقه بیرون برانند.

همان طور که عمار گلی توضیح می‌دهد، «سال ۲۰۱۵ با حمله حشد شعبی، اقلیم و یگان‌های مدافع خلق شنگال، آزادی شنگال رقم خورد و کنترل یک بخش از آن به دست اقلیم افتاد، دشت شنگال در دست حشد شعبی بود و بخش شمالی آن هم در دست یگان‌های مدافع شنگال.»

موفقیت نیروهای مردمی‌ای که با همیاری اولیه پ ک ک و سپس با الگوبرداری از مدل «کنفدرالیسم دموکراتیک» خود را در شنگال سازماندهی کردند، به ماندگاری حضور آنها منجر شد. این نیروها همگی ایزدی‌اند و هدف اصلی‌شان هم محافظت از ایزدی‌ها ــ اقلیتی که درفاصله‌ای هفت ساله،‌ یک بار با بمب‌های انتحاری به خاک و خون کشیده شد و یک بار هم به کل نسل‌کشی شدند.

اما آنها با سه قدرت دولتی روبرو بوده‌اند که حضورشان را چندان برنمی‌تابند: دولت ترکیه، دولت مرکزی عراق، دولت محلی اقلیم کردستان؛ آن هم با وجود اینکه ی ب ش با پیوستن به حشد الشعبی موافقت کرد، ه پ ای پس از بازداشت فرمانده‌اش به دست نیروهای حزب دموکرات اقلیم از پیوستن به پیشمرگه گفت، هرچند اعلام کرد که برای هیچ حزبی نمی‌جنگند، بلکه تنها برای ایزدی‌ها خواهد جنگید.

حمله‌های هوایی ترکیه

ترکیه از ۲۰۱۷ حمله‌های هوایی به شنگال را به بهانه مبارزه با پ ک ک آغاز کرد. مشخص نیست شمار کشته‌شدگان غیرنظامی این حمله‌ها چقدر بوده اما تحلیل نشریه «نیو هیومنیتارین» نشان می‌دهد که ۶۰ درصد حمله‌های هوایی ترکیه به کشته شدن غیرنظامیان انجامیده‌اند.

حمله‌های هوایی ترکیه یکی از دلیل‌های تردید ایزدی‌ها برای بازگشت به سرزمین آبا و اجدادی‌شان بود؛ البته در کنار نبود امکانات و ویرانی حاصل از جنگ، و مشکلات روانی ناشی از نسل‌کشی و نیز احساس خطری که هنوز برای رفع آن چاره امنیتی اندیشیده نشده است.

با وجود این، ایزدی‌ها پس از شکست داعش در عملیات موفقیت‌آمیز ائتلاف شنگال در نوامبر ۲۰۱۵، اندک اندک به خانه‌هایشان باز می‌گشتند. این روند بالا و پایین داشت اما وقتی رجب طیب اردوغان در اوایل ۲۰۲۱ اعلام کرد که به گزینه فرستادن سرباز به شنگال می‌اندیشد،‌ بسیاری فکر بازگشت به خانه را دست‌کم موقتاً از سر بیرون راندند.

دو حمله هوایی ترکیه در اوت ۲۰۲۱ به مرکز شهر شنگال و به یک مرکز درمانی در روستایی در آن نزدیکی به طور خاصی ایزدی‌ها را نگران کرد.

حملات ادامه یافت. دسامبر ۲۰۲۱،‌ ترکیه در حمله‌ای هوایی به سبک حمله‌های هوایی اسرائیل علیه سران فلسطینی، خودروی مروان بدال فرمانده یگان‌های مقاومت سنجار را هدف قرار داد. مردم محلی به صحنه ریختند، جسد بدال، و البته دو فرزند او را که آسیبی ندیده بودند، پیش از آتش گرفتن خودرو بیرون کشیدند.

چهار روز بعد،‌ یک مرکز فرهنگی هدف حمله هوایی قرار گرفت.

به گفته عمار گلی، روزنامه‌نگار و تحلیلگر سیاسی کُرد، ترکیه نقش مخرب درازمدتی در شنگال داشته:

حمله‌های عراق و اقلیم

اگر حمله‌های هوایی ترکیه ایزدی‌ها را از فکر بازگشت دور کرد،‌ حمله‌های عراق از ۱۸ آوریل ۲۰۲۲ به گریختن دوباره دست‌کم چهار هزار تن از آنها انجامید. این بار ارتش عراق بود که به یگان‌های مقاومت شنگال حمله می‌کرد.

اما پیش از آن باید گریزی به تنش‌های سال‌های قبل زد تا وضعیت امروز را فهمید.

وقتی حیدر ششو پس از تشکیل نیروهای محافظ شنگال از پیوستن به پیشمرگه‌های حزب دموکرات بارزانی سر باز زد، نیروهای اقلیم آوریل ۲۰۱۵ او را به جرم تشکیل نیروی شبه نظامی غیرقانونی یک هفته بازداشت کردند تا ورود به نیروهای پیشمرگه را بپذیرد. نیروهای محافظ ایزدیان، نام بعدی گروه ششو بالاخره در ۲۰۱۷ به پیشمرگه پیوست اما پیش از آن و متعاقب پیروزی ائتلاف شنگال بر داعش،‌ فرمانده‌شان هشدار داده بود که «نبرد بعدی ... شاید دشوارترین نبرد باشد: الغای دیکتاتوری تک‌حزبی» ــ انتقادی آشکار و تند از بارزانی و حزب دموکرات.

از سوی دیگر، نفوذ ترکیه بر حکومت محلی اقلیم و حکومت مرکزی بغداد آن‌قدر هست که نیروهای مقاومت شنگال به دلیل نزدیکی به پ ک ک هدف قرار بگیرند. مدل کنفدرالیسم دموکراتیک و سازماندهی پایین به بالا هم برای دولت‌ها به طور خاص خوشایند نیست.

عمار گلی در همین رابطه به «زمانه» می‌گوید:

این روزنامه‌نگار سابقه رابطه ترکیه و اقلیم را نیم قرن می‌داند و درباره آن با توجه به آخرین حمله هوایی ترکیه به شنگال در ۱۷ آوریل می‌گوید:

این تحلیلگر مسائل منطقه درباره درگیری‌های پیشین حکومت محلی اقلیم و نیروهای مقاومت شنگال نیز چنین توضیح می‌دهد:

به همین خاطر بود که دو نیروی دولتی مرکزی و محلی که سال‌ها بر سر شنگال با یکدیگر درگیر بوده‌اند (شنگال دو شهردار دارد، یکی وابسته به بغداد و دیگری به اربیل)، بر سر یک چیز در توافقی در ۲۰۲۰ به اشتراک دست یافتند: باید نیروهای نزدیک به پ ک ک از شنگال بیرون رانده شوند.

«موضع حزب دموکرات کُردستان در رابطه با شنگال این است که اگر این حزب نمی‌تواند بر شنگال و اطراف آن حکمرانی کند، هیچ حزب و جریان کُردی دیگری نیز نباید در این منطقه حضور داشته باشد و در مدیریت منطقه سهیم باشد. به همین دلیل حزب دموکرات کُردستان از ورود ارتش عراق حمایت می کند.»

این را عمار گلی توضیح می‌دهد و سپس می‌افزاید:

«نیروهای ارتش عراق عمدتا اعضای لشکر نهم این ارتش در موصل و استان نینوا هستند، این لشکر تحت کنترل نیروهای سنی نزدیک به حزب دموکرات کُردستان و تا حدودی ترکیه است و بسیاری از اعضای آن از نیروهایی تشکیل شده‌اند که پیشتر در گروهی موسوم به حشد الوطنی فعالیت داشتند؛ گروهی که توسط حزب دموکرات کُردستان و با همکاری با ارتش ترکیه تشکیل شده است. بنابراین می‌توان گفت که لشکر نهم به نوعی هم‌پیمان حزب دموکرات کُردستان است.»

فرمانده منطقه‌ای حشد الشعبی هم چهارم مه ۲۰۲۲ به نیروهای مقاومت شنگال هشدار داد که «باید از ایده‌آل‌های پ ک ک دوری کنند.» او که پس از گریختن چهار هزار ایزدی به دلیل حمله‌های ارتش عراق حرف می‌زد،‌ ادعا کرد درگیری ی ب ش و نیروهای حکومت مرکزی به دلیل «سوء تفاهم» بوده است اما بلافاصله بعدش چنین گفت:

«آنها باید از این ایدئولوژی [پ ک ک] فرار کنند. این نقطه‌ای منفی و توهمی است که ی ب ش برای خودش درست کرده. عبدالله اوجالان برای ی ب ش تره هم خورد نمی‌کند اما این‌ها عکس‌های او را بالا می‌‌گیرند.»

این تنش‌ها در ۱۸ آوریل به صورت درگیری مسلحانه بین نیروهای ارتش عراق و نیروهای مقاومت شنگال ظهور کرد. ارتش می‌خواست اقتدار ی ب ش را زیر سوال ببرد، از ایست بازرسی آنها بدون هماهنگی عبور کرد و با مقاومت آنها روبرو شد.

ارتش عراق سپس تلاش کرد تا در عملیاتی تمام ایست‌های بازرسی تحت کنترل ی ب ش را از کنترل آنها خارج کند و تنش‌ها به شدت افزایش یافت. بیش از ۷۰۱ خانواده شامل دست کم چهار هزار و ۸۳ تن از شنگال گریختند.

حالا طبق آخرین خبرها تفاهم‌نامه‌ای بین ی ب ش و ارتش عراق برای بازگشت دوباره ایزدی‌ها به دست آمده اما آینده کاملاً نامعلوم است؛ به ویژه آنکه نیروهای دولتی سرکوب برای منحل کردن نیروهای تماماً ایزدی مقاومت شنگال متحد شده‌اند.