نزاع ایران و آمریکا در عراق؛ بازگشت به نقطه صفر

میدل‌ایست نیوز در خبری اختصاصی نوشت که مصطفی الکاظمی، نخست‌وزیر عراق روز یکشنبه ۵ تیرماه به تهران سفر خواهد کرد. این سفر از قبل برنامه‌ریزی نشده بود و به صورت ناگهانی انجام می‌شود. هنوز دفتر نخست‌وزیری عراق در مورد اهداف این سفر بیانیه‌ای صادر نکرده‌ است. در تهران، رسانه‌های رسمی این سفر را به هماهنگی در مورد تامین گاز و مراسم محرم و اربعین ارتباط داده‌اند. عراق به تازگی بخشی از بدهی گازی خود به ایران را با ایجاد خط اعتباری برای تهاتر کالا پرداخت کرده است و به دنبال افزایش صادرات گاز برای تامین سوخت نیروگاه‌های برق در تابستان است.

اما به نظر می‌رسد الکاظمی برای رسیدگی به پرونده «تابستان داغ تنش سیاسی در عراق» به تهران سفر کرده باشد. پس از اینکه مقتدی صدر، به ائتلاف پارلمانی وابسته‌اش دستور داد تا استعفا دهند و خود را از روند سیاسی تشکیل دولت کنار کشید، انتظار می‌رود تابستان پیش‌رو با سربرآوردن درگیری‌های خیابانی و نارضایتی در مناطق شیعه نشین همراه باشد.

سفر نخست‌وزیر عراق به تهران قاعدتا برای رسیدگی به همین چشم‌انداز خطیر و پرآشوب است. در شرایطی که بغداد خود را برای ماه‌ها آشوب در خیابان‌ها آماده می‌کند، جهان هم باید برای پیامدهای اقتصادی و امنیتی کمربند ببندد.

محتمل‌ترین نتیجه تصمیم مقتدی صدر برای کناره گیری از روند سیاسی بازگشت به دوران اعتراضات خشونت‌آمیز «انقلاب تشرین» است که عراق را در سال‌های ۱۳۹۸ و ۱۳۹۹ به لرزه در آورد. ایران در آن اعتراضات بهای سنگینی پرداخت. قاسم سلیمانی، فرمانده سپاه قدس در دی‌ماه ۱۳۹۸ برای نظام بخشیدن به نیروهای نیابتی جمهوری اسلامی و سازماندهی آن‌ها برای مقابله با این اعتراضات و چاره‌جویی برای استعفای عادل عبدالمهدی به بغداد سفر کرده بود که هدف موشک‌های آمریکا قرار گرفت و کشته شد.

معترضان عراقی اکنون عصبانی‌تر از سال ۱۳۹۸ و ۱۳۹۹ هم هستند. آن‌ها می‌گویند که فساد، ناکارآمدی و وابسته بودن سیاستمداران کشورشان به دولت‌های خارجی و به‌ویژه ایران دلیل وضع وخیم اقتصاد و خدمات عمومی در عراق است. مقتدی صدر گرچه همیشه دست در دست روحانیون ارشد جمهوری اسلامی داشته ولی در سال‌های گذشته با انتقاد از نفوذ جمهوری اسلامی در عراق و البته جبهه‌گیری در مقابل بازوهای نظامی ایران یعنی حشد‌الشعبی در میان معترضان شیعه ملی‌گرا محبوب شده است.

جریان صدر که در پاییز گذشته در انتخابات عمومی پارلمان عراق پیروز شد، به دلیل کارشکنی ائتلاف فتح نزدیک به سپاه قدس نتوانست دولت ائتلافی تشکیل دهد. حال صدر و حامیانش احساس خواهند کرد که به دلیل مداخله جمهوری اسلامی در روند سیاسی شکست خورده‌اند و این به آن معنا است که خیابان تنها صحنه برای نمایش قدرت آن‌ها خواهد بود.

اعتراض، اغلب خشونت‌آمیز، تاکتیکی است که صدر قبل‌تر هم آزموده است. او که از خانواده‌ای از روحانیون شیعه می‌آید که هزینه مخالفت خود با صدام حسین را با جان خود پرداختند، در سال ۲۰۰۳ با تشکیل یک گروه شبه‌نظامی موسوم به جیش المهدی علیه ائتلاف تحت رهبری ایالات متحده جنگید. این اوج نزدیکی مقتدی صدر با جمهوری اسلامی بود و او هنوز هم از اعتباری که آن دوره برایش ایجاد کرده برای سفر و استراحت در قم و تهران و شاید دریافت کمک برای مقابله با دشمنان سیاسی مشترک استفاده می‌کند.

اگرچه صدر پس از ورود به عرصه سیاسی در سال ۲۰۰۸ جیش‌ المهدی را رسماً منحل کرد ولی بسیاری از حامیان وی همچنان مسلح، سازمان یافته و خطرناک هستند. اما گروه‌های سیاسی که مانع او در پارلمان شدند، از جمله رقبای شیعه مورد حمایت ایران هم شبه‌نظامیان خود را دارند. شیعیان ۶۰ درصد از جمعیت عراق را تشکیل می‌دهند و دولت مرکزی ضعیف تحت رهبری مصطفی الکاظمی، نخست وزیر موقت، از مداخله در هر گونه درگیری داخلی بیزار است.

این‌ها برای عراقی‌هایی که با چشم‌انداز جاری شدن جوی خون در خیابان‌هایشان مواجه هستند، خبری تلخ است. اما این موضوع برای اقتصاد جهانی نیز نوید بدی دارد: در شرایط کنونی که قیمت نفت به شدت افزایش یافته، بی ثباتی طولانی‌مدت در دومین تولیدکننده بزرگ اوپک، آشکارا آخرین چیزی است که هر کسی به آن نیاز دارد. باید به یاد داشته باشیم که بازار نفت علاوه بر بحران جنگ روسیه و اوکراین در حال حاضر با کمبود عرضه از یک تولیدکننده مهم دیگر یعنی لیبی دست و پنجه نرم می‌کند. هرج و مرج سیاسی در لیبی این تولیدکننده مهم را هم از سمت عرضه حذف کرده است.

در صورتی که درگیری‌های فرقه‌ای در استان‌های جنوبی و شیعه‌نشین عراق که اکثر ذخایر کشور را تشکیل می‌دهند، آغاز شود، خریداران نفت و صاحبان اقتصادهای بزرگ تنها می‌توانند امیدوار باشند که الکاظمی بتواند زیرساخت‌های نفتی عراق را ایمن کند و خطوط عرضه را باز نگه دارد. این شاید اصلی‌ترین دلیل سفر نخست‌وزیر عراق به تهران باشد.

دولت جو بایدن هم با خطر مضاعف مواجه است. هر گونه از دست دادن عرضه عراق آشکارا تلاش‌ها برای کاستن از التهاب بازار نفت خام را تضعیف خواهد کرد.

به این واسطه شاید خروج صدر از دایره رقابت رسمی سیاسی و تشکیل دولت و به تبع آن تشکیل دولتی وابسته جمهوری اسلامی در این لحظه حساس برای بایدن اولویت اصلی نباشد.

چرخش سیاسی در بغداد، حداقل در کوتاه‌مدت، به نفع تهران خواهد بود. بر اساس قوانین عراق، کرسی‌های پارلمان که جریان صدر از آن‌ها استعفا داد، به نامزدهایی رسیده است که دومین آراء را به خود اختصاص داده‌اند. در بیشتر موارد، در مرتبه دوم، نامزدهای احزاب مورد حمایت ایران قرار داشته‌اند. این بلوک که به عنوان چارچوب هماهنگی شناخته می‌شود، اکنون در قوی‌ترین موقعیت برای تشکیل یک دولت ائتلافی قرار دارد.

این به معنای بازگشت نوری المالکی به نخست‌وزیری است که دو دوره قبلی او در این سمت، به تعمیق نفوذ جمهوری اسلامی در عراق، به‌ویژه در میان نیروهای امنیتی این کشور، منجر شد. نتیجه نخست‌وزیری مالکی که آشکارا تحت‌الحمایه سپاه قدس است در دوره پیشین رسمیت یافتن حشد‌الشعبی در ساختار سیاسی و نظامی عراق و البته هجوم رعد‌آسای داعش به خاک عراق بود.

الکاظمی که به عنوان یک چهره طرفدار غرب در نظر گرفته می‌شود، موفقیت محدودی در مهار شبه‌نظامیان وابسته به ایران داشته است. بعید است مالکی در صورت نخست‌وزیر شدن حتی در لفظ و بیان هم با سلطه ایران بر  عراق مخالفت کند. در عوض، از اکنون قابل پیش‌بینی است که او از نیروهای امنیتی و حشد‌الشعبی برای سرکوب هرگونه قیام طرفداران صدر استفاده خواهد کرد.

ممکن است هفته‌ها و حتی ماه‌ها طول بکشد تا دولت جدید تشکیل شود. احزاب غیرشیعه بیشتر از جناح صدر با چارچوب هماهنگی در نزاعند. اما ایران عجله ندارد. اگر مذاکرات هسته‌ای با شکست مواجه شود، تهران آزادانه از عراق برای ایجاد دردسر برای ایالات متحده و متحدانش در خاورمیانه استفاده خواهد کرد. اگر درگیری‌های سیاسی در بغداد جریان نفت عراق را به بازار جهانی قطع کند، این به نفع ایران خواهد بود، زیرا افزایش قیمت‌ها باعث تقویت درآمد صادرات محدود شده توسط تحریم‌ها خواهد شد.

نتیجه وضعیت کنونی در عراق و آرایش نیروها به آن معنا است که برای آمریکا هیچ سناریوی قابل قبولی دست‌کم در کوتاه‌مدت وجود ندارد. هرج و مرج سیاسی در بغداد به همان اندازه بد است که تشکیل دولت نیابتی سپاه قدس.