ایران در اوج شیوع ویروس کرونا، برای یک واکسنِ نیازموده، راهِ میانبر ساخت
آرمین نکینام – ترجمه گزارش "واشنگتن پست" نوشته یگانه تربتی درباره تولید واکسن کرونا در شرکت برکت. این گزارش پرده از فساد بی‌حد و حصر مقامات جمهوری اسلامی در تولید و توزیع واکسن برکت برمی‌دارد.
یگانه تربتی / ترجمه آرمین نیکنام
واکسن کرونای برکت
یک سال پیش، هنگامی که سازمان‌های نظارتی ایران تصمیم گرفته بودند تا از یک واکسن داخلی علیه ویروس کرونا حمایت کنند، یک مقام ارشد پزشکی اخطار داد که نتایج آزمایش‌های این واکسن ناکافی هستند و تایید این واکسن می‌تواند منجر به تضعیف روند مهار اپیدمی در کشور شود.
معاون وزیر بهداشت، فرید نجفی، در نامه‌ای به وزیر نوشت که صدور مجوز استفاده از این واکسن، پیش از اینکه استانداردهای علمی را برآورده کند «تصمیمی خطیر و تاریخی است که آینده‌ی اعتماد عمومی به نظام سلامت را رقم خواهد زد.»
اما این واکسن پشتیبانانی تاثیرگذار داشت و پروژه‌ای پرهیاهو متعلق به کمپانی‌ای به نام برکت، بخشی از یک امپراتوری مالی گسترده و نزدیک به رهبر ایران، آیت الله علی خامنه‌ای بود.
کمتر از یک هفته بعد، وزیر بهداشت سعید نمکی اعلام کرد که واکسن مجوز اضطراری دریافت کرده است. به گزارش یک نشریه‌ی پزشکی، در آن زمان، برکت هنوز حتی وارد فاز سوم آزمایشات کلینیکی نیز نشده بود. هدف از فاز سوم آزمایشات، تایید تاثیر واکسن و تشخیص عوارض جانبی آن است. این آزمایشات دو روز بعد شروع شدند ولی نتایج آنها هنوز منتشر نشده است.
در تایید واکسن برکت، دولت نشان داد که چطور یک حکومت غیرمسئول عمدتا سیاست‌هایی را پیگیری می‌کند که به نفع وابستگان رژیم است و منافع نخبگان را در ظاهر به منافع عموم مردم گره می‌زند. اما شرایط هرگز چنین حساس نبودند. در آن زمان، ایران با شدیدترین حد شیوع ویروس کرونا در خاورمیانه، در آستانه‌ی بالاترین نرخ فوت در طول دوران پاندمی بود.
بر اساس اسناد مالی، مقامات رسمی شرایط میانبری را مهیا ساختند که سود بسیار زیادی برای مجموعه شرکت‌های نزدیک به خامنه‌ای به ارمغان می‌آورد. همچنین، رهبر ایران واردات واکسن‌های غربی را ممنوع کرد و واردات سایر واکسن‌ها نیز با تاخیر مواجه شدند. همزمان، بر اساس اسناد دولتی و شرکتی، یک واکسن دیگر نیز در ایران در مسیر تایید توسط مقامات نظارتی بود اما برکت از آن پیشی جست و در صف اول قرار گرفت.
در طول سال بعد، برکت نتوانست میلیون‌ها واکسنی که وعده داده بود را تحویل دهد. با اینکه یک مقام ارشد اجرایی در نامه‌ای به خامنه‌ای گفته بود که بیش از ۵۰ میلیون دوز در سپتامبر سال پیش (اوایل ماه مهر) آماده خواهند بود، بر اساس مدارک شرکت، تنها نیمی از این مقدار تا اوایل سال جاری (دی ماه) تولید شده بودند. با اینکه هیچ مدرکی مبنی بر ضرر واکسن برکت وجود ندارد، تاثیر آن بر پاندمی نیز حداقلی بوده است. بیشتر ایرانیانی که این واکسن را دریافت کردند، نهایتا مجددا واکسن چینی زدند.
با وجود عملکرد غیرشفاف، برکت در یک دوره‌ی دوازده ماهه، بیش از ۱۰۰ میلیون دلار از دولت ایران دریافت کرد و بر اساس اظهارات شرکت، سود خالص آن در مقایسه با سال قبل و نسبت به میزان تورم دو برابر شد. شرکت تابعه‌ی برکت که واکسن را تولید می‌کرد نیز شاهد رشد بیست برابر سود خالص سالانه‌اش در مقایسه با سال پیشتر بود.
این مقاله بر اساس بیش از بیست مصاحبه و صدها صفحه مدارک مالی و نظارتی نگاشته شده که جزئیات جدیدی در مورد پرداختی‌های برکت به مقامات دولتیِ فعال در هیئت مدیره و سایر شرکت‌های نزدیک به رژیم را آشکار می‌سازند.
مدارک مالی برکت و اظهارات بازبینی شده توسط واشنگتن پست نشان می‌دهند که این شرکت به فاصله‌ی چند روز از عرضه‌ی واکسن به اعضای هیئت مدیره‌اش پاداش داد. این هیئت شامل دو نفر از مقامات دولت است که از جمله ناظرین ستاد مبارزه با کرونا در ایران بودند و در تدوین جهت‌گیری و سیاست‌گذاری ایران در قبال کووید نقش داشتند.
متخصصین راهبری شرکتی در ایران گفته‌اند که دریافتی‌های مدیران شرکت‌ها در زمان سوددهی معمولا از محل پاداش‌های قابل توجه و افزایش سود سهامی که در اختیار آنان قرار می‌گیرد حاصل می‌گردد. اما براساس اسناد برکت، مشخص نیست که آیا این شرکت در این مورد به خصوص چنین روندی را طی کرده است یا نه.
به عنوان بخشی از پروژه‌ی تولید واکسن، برکت دو شرکت که با سپاه پاسداران انقلاب اسلامی، نهاد نظامی نزدیک به علی خامنه‌ای، همکاری نزدیک داشتند را وارد کار کرد. بررسی مدارک به دست واشنگتن پست نشان می‌دهد که نجفی، پزشک و ویروس شناس، علیه اثرات نامساعد مالی که روی فرآیند بازبینی واکسن تاثیر می‌گذاشتند هشدار داده بود. در نامه‌ی وی به وزیر بهداشت، نجفی تاکید کرد که فرآیند بازبینی واکسن باید عاری از منافع کوته‌نگرانه باشد و آشکارا هشدار داد که «در شورای تصمیم‌گیری هیچ یک از افراد نباید تعارض منافع اقتصادی/مالی در تصمیم‌گیری داشته باشند.»
مدیران برکت و مقامات پیشین و فعلی وزارت بهداشت به درخواست‌های مصاحبه، که در قالب ایمیل یا در شبکه‌های اجتماعی برای آنها فرستاده شده بود، پاسخ ندادند و یا از مصاحبه خودداری کردند. اما در اظهارات عمومی، مدیران شرکت و مقامات دولتی از واکسن دفاع کرده و گفتند که واکسن برکت در مبارزه‌ی ایران با ویروس کرونا ضمن تحریم‌های شدید اقتصادی نقش داشته و در قالب یک فرآیند دقیق و سخت‌گیرانه توسعه یافته است. حمید رضا جمشیدی، رئیس هیئت مدیره‌ی برکت در گفتگو با خبرنگاران در اوت سال گذشته (مرداد ۱۴۰۰) گفت: واقعیت این است که سلامت مردم برای ما اولویت اول است.
قول‌های توخالی
ایران یکی از اولین کشورها بعد از چین و نخستین کشور در خاورمیانه بود که با شیوع گسترده‌ی ویروس کرونا در اوایل سال ۲۰۲۰ مواجه شد. بیمارستان‌ها خیلی زود پر از بیماران و جان باختگان شدند. مردم ایران عملکرد دولت‌شان در زمینه‌ی جدی نگرفتن ویروس کرونا را مورد نقد قرار دادند و مقامات را متهم به لاپوشانی شمار حقیقی متوفیان کردند.
تحریم‌های اقتصادی علیه ایران پاسخ این کشور به ویروس کرونا را سخت‌تر کرد. در حالی که تحریم‌ها شامل استثناهای انسان‌دوستانه هستند، گزارشی از دیده‌بان حقوق بشر در سال ۲۰۱۹ دریافت که تلاش برای بیرون انداختن ایران از سیستم مالی بین‌المللی، در کنار زبان تهاجمی کاخ سفید به رهبری دونالد ترامپ، خیلی از بانک‌های بین‌المللی را برای تسهیل تجارت کالاهای بشردوستانه ترسانده بود.
برای مواجهه با ویروس، مقامات ایرانی به کوواکس پیوستند تا واکسن‌های خارجی تهیه کنند. کوواکس نهادیست که توسط سازمان سلامت جهانی، اتحاد واکسن گاوی و سایر گروه‌های بین‌المللی تشکیل شده تا دسترسی کشورهای فقیر و متوسط به واکسن را تسهیل نماید. شرکت‌های غیرانتفاعی و خصوصی در ایران نیز در سال ۲۰۲۱ سعی کردند خارج از کوواکس واکسن تهیه کنند اما با موانع متعددی روبرو شدند. به عنوان نمونه، خامنه‌ای واردات واکسن‌های آمریکایی و بریتانیایی را ممنوع کرد و بدین ترتیب فایزر و مدرنا از دسترس خارج شدند.
ضمن اینکه حکومت ایران واردات واکسن را با تاخیر یا منع مواجه می‌ساخت، تحقیقات داخلی نیز شدت یافتند. سرشناس‌ترین پروژه‌ی واکسن در ایران توسط یک مجموعه شرکت به نام «ستاد اجرایی فرمان امام خمینی» سازمان‌دهی شد. ریشه‌ی این نهاد به فرمانی که توسط آیت‌الله خمینی در سال ۱۹۸۹ (۱۳۶۷) صادر شده بود برمی‌گردد. خامنه‌ای در سال ۲۰۰۷ محمد مخبر را به ریاست این ستاد منصوب کرد.
این شرکت، بر اساس تحقیقات رویترز در سال ۲۰۱۳، سرمایه‌ی اولیه‌ی خود را با مصادره‌ی اموال شهروندان عادی ایران به دست آورده بود. ستاد اجرایی همچنین با خرید سهام در صنایع سودده ایران وارد مجموعه‌ای از کسب و کارها در ایران شد. براساس وبسایت ستاد، برکت، بازوی داروسازی ستاد اجرایی، ۱۴ درصد از بازار داروسازی ایران را در اختیار دارد.
محمد نیری، استاد حقوق دانشگاه کنت در بریتانیا که وکیل شهروندان ایرانی که اموالشان توسط ستاد مصادره شده بودند نیز بود، گفت: رهبر ایران اختیار مطلق سرمایه و دارایی‌های ستاد را در دست دارد.
مدیران ستاد به سوالاتی که در قالب ایمیل برای آنها ارسال شده بود پاسخ ندادند.
در دسامبر سال ۲۰۲۰ (دی ۱۳۹۹) مخبر یک روپوش کلاه‌دار به تن کرد و به بازدید از شهرک دارویی شفامد، شعبه‌ی برکت که مامور تولید واکسن ستاد اجرایی بود، رفت. وی گفت که ستاد، ظرف شش ماه، می‌تواند ماهانه دوازده میلیون دوز واکسن تولید کند. « واکسن ایرانی کرونا، هیچ چیزی کمتر از واکسن‌های ساخته شده در سایر نقاط جهان ندارد و تقریبا واکسن تولیدی توسط دانشمندان ستاد کمترین عوارض را خواهد داشت.» در آن هنگام واکسن‌ها هنوز آزمایش نشده بود.
در ماه مارس سال بعد (اسفند ۱۳۹۹) مخبر اعلام کرد که این شرکت آمادگی تولید انبوه واکسن را دارد. وی گفت «به ملت عزیز ایران قول می‌دهیم طی ۲ ماه و نیم آینده، چیزی به نام دغدغه واکسن در کشور نخواهیم داشت.» مقامات ایرانی این تلاش را سمبل عزم ملی جلوه دادند که ایران را به جمع نخبگان علمی جهان و کشورهای پیشرفته می‌افزود. پس از مشکلات اولیه‌ی حکومت ایران در مواجهه با ویروس کرونا، رسانه‌های ایران پوشش خبری گسترده و مساعدی برای واکسن برکت فراهم ساختند. امیر افخمی، استاد و متخصص سلامت عمومی در دانشگاه جورج واشنگتن گفت: در ایران میل به ثبت یک پیروزی برای رهبری وجود دارد. علاوه بر این، نفع و قدرت مالی و جریان پولی از طرف ستاد اجرایی برای خامنه‌ای نیز در میان است.»
تقریبا بی‌تجربه
تولید واکسن در ایران به اوایل قرن بیستم برمی‌گردد. اما به گفته‌ی متخصصین و مقامات سلامت دلایلی وجود داشتند که می‌توان در توانایی این کشور برای تولید سریع واکسن تشکیک کرد.
بر اساس مدارک مالی و نظارتی و لیست تولیدات و به گفته‌ی مقامات، برکت تجربه‌ی بسیار اندکی در تحقیق و تولید واکسن داشت. عمده‌ترین فعالیت برکت پرکردن فیال‌های واکسن‌های کودکان با واکسن‌های وارداتی بود.
شفامد، شعبه‌ی برکت، تا پیش از سال ۲۰۲۰ هیچ تجربه‌ای در زمینه‌ی واکسن نداشت. به غیر از واکسن کرونا، شفامد هیچ آزمایش دیگری در سامانه‌ی تست کلینیکی واکسن در این کشور ثبت نکرده است.
در سال ۲۰۲۰، شفامد سعی کرد که با استخدام مینو محرز، دانشمند سرشناس ایرانی که با تحقیقاتش در زمینه‌ی HIV شناخته شده است، خود را ارتقا بخشد. محرز در مصاحبه با واشنگتن پست گفت «این پیشنهاد را پذیرفتم چون می‌خواستم به مردم ایران بگویم که این واکسن سالم است. از طرفی این اولین واکسنی بود که این کمپانی می‌ساخت.»
با این حال، واکسن برکت تنها واکسنی نبود که محققان ایرانی سرگرم تولید آن بودند. انستیتو پاستور ایران، شریک مستقل سازمان تحقیقات پزشکی فرانسه، با موسسه‌ی سرشناس فینلی در کوبا مشغول تحقیق روی یک واکسن دیگر بودند. در اواخر سال ۲۰۲۰ واکسن آنها وارد مرحله‌ی آزمایش کلینیکی در ابعاد کوچک شد و همینطور که تست‌ها پیش می‌رفتند، بر اساس بررسی جدول‌های زمانی این پروژه‌ی کوبایی-ایرانی همواره از برکت پیش بود.
در ماه ژوئن سال گذشته (مرداد ۱۴۰۱) برکت و پاستور از سازمان غذا و داروی ایران درخواست کردند که واکسن‌های تولیدی‌شان به تایید اضطراری برسد. محرز به صورت عمومی تایید این واکسن را ضروری دانست. او در گفتگو با رسانه‌های ایران گفت « نتایج مطالعات این واکسن را خیلی وقت پیش در اختیار مسئولان قرار دادیم و درخواست استفاده اضطراری از این واکسن را به آنها ارائه کردیم که امیدواریم این اقدام هرچه زودتر محقق شود.»
یک روز بعد، نجفی، معاون وزیر بهداشت نامه‌اش را به وزیر بهداشت فرستاد. نجفی گفت که هیچ یک از دو موسسه نتایج فاز سوم آزمایشات را ارائه نکرده‌اند و برکت حتی نتایج فاز ۲ را هم تحویل نداده است. او هشدار داد که تایید واکسن‌ها بدون داده‌های کافی خطرناک هستند زیرا منجر به کاهش اعتبار عمومیِ روند واکسیناسیون می‌شوند: «خطر تردید یا مخالفت با واکسن‌های کرونا و سایر واکسن‌ها را در بلند مدت نباید نادیده گرفت و اگر هنگامی که واکسن کافی در اختیار است درصد قابل توجهی از جامعه از واکسیناسیون خودداری نمایند مدیریت بلندمدت‌تر اپیدمی دچار مشکل جدی خواهد شد.»
فاز سوم تست کلینیکی واکسن روی هزاران نفر، که یک مرحله‌ی ضروری برای بررسی عوارض جانبیِ نادرِ واکسن به شمار می‌رود، پس از عرضه‌ی عمومی واکسن می‌تواند مشکلات جدی ایجاد کند. با اینکه کشورهایی همچون هند و روسیه واکسن‌هایی را بدون آزمایش‌های گسترده برای استفاده‌ی اضطراری تایید کرده‌اند، چندین دانشمند در مصاحبه‌ها به خطرهای این کار اشاره کرده‌اند.
ماهان غفاری، محقق دانشگاه آکسفورد که شیوع ویروس کرونا در ایران را مطالعه کرده است، گفت: همه چیز بستگی به آزمایش‌های فاز ۳ دارد. این آزمایشات به دانشمندان امکان می‌دهد تا اثرات واقعی و عوارض جانبی نادر که فقط در مقیاس گسترده نمایان می‌شوند را دریابند.
اما این نگرانی‌ها مورد توجه قرار نگرفتند. وقتی نمکی، وزیر بهداشت، در ۱۴ ژوئن سال ۲۰۲۱ (۲۴ خرداد ۱۴۰۰) اعلام کرد که واکسن برکت تایید اضطراری را دریافت کرده است، تنها داده‌های عمومی در مورد واکسن مطالعه‌ی پیشاکلینیکی تاثیر آن روی حیوانات بود که چهار روز قبل منتشر شده بود. با اینکه رسانه‌های ایران یک ماه زودتر خبر از فاز سوم آزمایشات داده بودند، بنابرمقاله‌ی منتشره توسط محققانی که در این آزمایشات نقش داشتند، شروع این آزمایشات دو روز بعد از اعلام تایید اضطراری واکسن توسط نمکی بود.
با این حال، مقامات برکت با مباهات فراوان تولید نخستین واکسن ایرانی کرونا را اعلام کردند. در همین حین، به گفته‌ی نمکی، درخواست انستیتو پاستور برای تایید واکسن به صورت مقطعی و به دلیل نقص مدرک کنار گذاشته اما نهایتا پذیرفته شد.
پاداش‌ها و پرداخت‌های کمپانی
هنگامی که برکت در حال توسعه‌ی واکسن بود و به سمت تایید پیش می‌رفت، دو تن از اعضای هیئت مدیره‌ی کمپانی در صدر دستگاه سلامت عمومی دولت بودند.
یکی از این دو نفر جمشیدی، مدیرعامل شفامد، شعبه‌ی برکت برای تولید واکسن بود. او در سال ۲۰۱۸ (۱۳۹۷) به هیئت مدیره‌ی برکت پیوست و اسناد شرکت نشان می‌دهند که او ضمن فعالیت به عنوان منشی ستاد مبارزه با کرونا در دولت ایران از مارس سال ۲۰۲۰ (اسفند ۱۳۹۸)، مقام خود در این شرکت را نیز حفظ کرد.
عضو دیگر هیئت مدیره‌ی برکت، نصرالله فتحیان، سردار سپاه پاسداران است که توسط نمکی به عضویت ستاد مبارزه با کرونا در آمد تا هماهنگی میان وزارتخانه‌های دولت را برعهده بگیرد. به گفته‌ی خبرگزاری تسنیم، فتحیان مشاور وزیر بهداشت نیز بود.
بنابر یک اظهارنامه‌ی شرکت، جمشیدی، فتحیان و سه فرد دیگر در روز ۱۵ ژوئن ۲۰۲۱، فردای روز اعلام تایید اضطراری واکسن، مبلغ ۲۱۰۰۰ دلار پاداش دریافت کردند. سه کارشناس بازرگانی که مدارک مذکور را بررسی کردند این مقدار ناچیز را، براساس پاداش‌های مدیران در ایران، مورد تردید دانستند.
جمشیدی و فتحیان به پرسش‌هایی که به آنها ایمیل شد پاسخ ندادند.
بر اساس اسناد مالی، پروژه‌ی واکسن برکت منجر به سوددهی برای شرکت‌های دیگر که در ارتباط با نخبگان ایران هستند نیز شد.
براساس یک اظهارنامه‌ی مالی، شفامد بیش از ۸۰۰۰۰۰ دلار به هواپیمایی ماهان پرداخت تا ماشین‌آلات لازم برای تولید واکسن را به ایران منتقل کند. آمریکا هواپیمایی ماهان را بر اساس یافته‌های خزانه‌داری آمریکا مبنی بر حمل و نقل تسلیحات، پرسنل و پول برای سپاه پاسداران تحریم کرده است.
همان اظهارنامه همچنین حاکی از اینست که شرکت سابیر بین‌الملل و شعبات وابسته برای ساخت مراکز و تجهیزات تولید واکسن مبلغ ۳.۶ میلیون دلار دریافت کرده‌اند. سابیر نیز پیش از این با بازوی تولیدی سپاه پاسداران در پروژه‌های حمل و نقل همکاری کرده است.
روسای ماهان و سابیر به سوالاتی که به آنها ایمیل شد پاسخ ندادند.
یک سال بعد
در این یک سال که وزارت بهداشت برکت را مورد تایید قرار داد، اطلاعات جدید - ولی محدود - در مورد توسعه‌ی این واکسن منتشر شده‌اند.
کامل‌ترین اطلاعات که به صورت عمومی در دسترس هستند در یک مقاله‌ی علمی در نشریه‌ی آزاد بریتیش مدیکال ژورنال در ماه آوریل (فروردین ۱۴۰۱) منتشر شد. این مقاله گزارش داد که واکسن‌ها آنتی‌بادی برای ویروس کرونا تولید می‌کنند و عوارض جانبی عمده نیز ندارند اما این یافته‌ها براساس داده‌های آزمایشات فاز یک و دو هستند. وقتی این مقاله منتشر شد، میلیون‌ها ایرانی این واکسن را دریافت کرده بودند.
نویسنده‌ی اصلی این مقاله خانم محرز، محقق استخدام شده توسط شفامد بود. در این مقاله وابستگی آکادمیک او درج شده بود اما اینکه او کارمند شرکت تولید کننده‌ی این واکسن است ذکر نشده بود. بنابر نظر کارشناسان اخلاق پزشکی، این مسئله به منزله‌ی زیر پا نهادن اصول اخلاقی است زیرا خوانندگان را از پیش‌زمینه‌ی مرتبط با این مقاله محروم می‌دارد. یک اظهارنامه‌ی مالی توسط شفامد نشان می‌دهد که خانم محرز در اواخر سال ۲۰۲۰ مبلغ ۶۰۰۰ دلار دریافت کرده است.
محرز به سوالاتی که در ارتباط با دریافت‌های مالی و عدم ارائه‌ی آن به وی ایمیل شده بود جواب نداد. یک سخنگوی نشریه‌ی بریتیش مدیکال ژورنال اعلام کرد که این نشریه در حال تحقیق در مورد این موضوع است. بر اساس اظهارنامه‌ی شرکت، برکت تا ماه ژانویه (دی ۱۴۰۰) ۲۴.۷ میلیون دوز واکسن، یعنی نیمی از آنچه مخبر به خامنه‌ای قول داده بود، تولید کرده است. مقامات شرکت اعلام کردند که با مشکلات در فرآیند تولید روبرو شده‌اند و تحریم‌ها را باعث تاخیر در واردات ابزار لازم برای تولید واکسن دانسته بودند. بعضی ناظران نیز این مسئله را ناشی از بی‌تجربگی این شرکت در تولید واکسن اعلام کردند.
وقتی ایرانیان در انتظار تولید واکسن بودند، پاندمی به حداکثر شیوع خود رسید. در آگوست سال گذشته (مرداد ۱۴۰۰) ایران شدیدترین موج ویروس کرونا را شاهد بود که در اوج خود ۵۰۰۰۰ ابتلا در روز را به همراه داشت. بعضی از مردم ایران به ارمنستان، کشور همسایه، می‌رفتند که به توریست‌ها واکسن رایگان ارائه می‌داد.
وقتی واکسن برکت به صورت گسترده در دسترس قرار گرفت با عدم اقبال عمومی مواجه شد. به گفته‌ی سازمان بهداشت جهانی، در پایان جولای (تیر)، کمتر از ۶ درصد از ۱۵۲ میلیون دوز واکسن کرونا که در ایران ارائه شدند واکسن‌های برکت بودند.
در همین حال، مخبر از مقام خود به عنوان رئیس ستاد اجرایی فرمان امام به معاونت ریاست جمهوری جدید ایران منصوب شد. در یکی از اولین اقدامات وی به عنوان معاون رئیس جمهور، وی دستور واردات میلیون‌ها دوز واکسن خارجی را صادر کرد.
منبع اصلی: واشنگتن پست
نظرها
نظری وجود ندارد.