کودتای شکست‌خورده راست افراطی در برزیل

روز یکشنبه نهم ژانویه / نوزدهم دی ماه، حدود سه هزار نفر از طرفداران ژاییر بولسونارو–رئیس‌جمهور سابق برزیل–که حاضر به پذیرش انتخاب لولا داسیلوای چپ‌گرا به عنوان رییس‌جمهور جدید این کشور نیستند، به ساختمان‌های کنگره ملی، کاخ ریاست‌جمهوری و دادگاه عالی برزیل یورش بردند.

به گزارش آژانس برزیل–خبرگزاری رسمی دولت برزیل–آنان پس از شکستن موانع نیروهای پلیس، نخست به ساختمان کنگره حمله کردند و با مواد منفجره سبک، پنجره‌ها را شکستند و به سالن اجلاس عمومی کنگره آسیب زدند. پس از غارت کنگره، به کاخ ریاست‌جمهوری و دادگاه عالی حمله بردند و پنجره‌ها، مبلمان و شمار زیادی از آثار هنری موجود در این ساختمان‌ها را تخریب کردند. پس از سه ساعت، با مداخله پلیس فدرال، حمله کنترل شد. گفته می‌شود که تاکنون حدود ۱۵۰۰ نفر در رابطه با این حملات بازداشت شده‌اند.

جرج مارکز، روزنامه‌نگاری که در پوشش طرفدار بولسونارو مهاجمان را همراهی کرده بود، می‌نویسد: «جمعیت موج می‌زد و همه موانع تخریب شده بودند. دیگر خبری از پلیس نبود.» مارکز همچنین با اشاره به فضای کارناوال‌گونه و خلسه‌وار این هجوم، اضافه می‌کند: «لحظه لحظه وجود و شادی طرفداران بولسونارو بود. آن‌ها تقریباً حالی شبیه ارگاسم داشتند. دچار خلسه شده بودند، انگار که داشتند انقلابی مفید برای کشور رقم می‌زنند.»

همچنین، فیلم‌هایی پخش شده است که نشان می‌دهد گروهی از مهاجمان، گوشی‌های خود را روی سرشان گذاشته‌اند تا با ارسال سیگنال به آسمان، در راه پیروزی خود از موجودات فضایی مدد بگیرند.

در طول دو ماه گذشته، دسته‌های گوناگون از هواداران بولسونارو بیرون از پایگاه‌های نظامی سراسر کشور اردو زده‌اند. آن‌ها با برچم‌های ملی سبزرنگ، لباس‌های تیم ملّی فوتبال برزیل و پرچم‌هایی که روی آن‌ها نوشته شده در انتخابات تقلب رخ داده و ارتش باید مداخله کند، به جلوه‌ای آشنا در شهرها بدل شده‌اند. شمار آن‌ها متفاوت بوده و بیشتر مردم، از جمله سربازان، به آنان بی‌اعتنا بوده‌اند. در تمام این مدت، آن‌ها همیشه از غذا و چتر و پوشاک مناسب باران برخوردار بوده‌اند. موج آشوب در برازیلیا در یکشنبه اخیر نقطه اوج این جنب‌وجوش‌ها بود.

به گزارش گاردین، یک روز پس از این حملات، سازمان‌های چپ‌گرا در شهرهای سائوپائولو و ریودوژانیرو در حمایت از دموکراسی و لولا تظاهرات کردند. کلودیا منزس، تاریخ‌نگار و کارمند دولتی ۵۲ ساله که در تظاهرات حامیان لولا حاضر بود، گفت: «برزیل کشوری صلح‌آمیز است. به عنوان یک فعال چپ و ترقی‌خواه، در چندین و چند انتخابات شکست خورده‌ام و این بخشی از دموکراسی است. اما دیروز از فکر این‌که چه اتفاقی ممکن است بیفتد وحشت کردم.» گابریلا حداد، هنرمند رقصنده ۲۹ ساله، نیز گفت که نسبت به هواداران بولسونارو که او آن‌ها را عامل «فعالیت‌های تروریستی» می‌خواند، احساس خشم می‌کند. او افزود: «باید نشان بدهیم آن‌ها اکثریت ندارند و بخش بزرگی از جمعیت کاملاً مخالف این اقدامات ضد دموکراتیک است.»

آیا بولسونارو پشت این حملات است؟

در نخستین واکنش‌ها به این حملات، ژوائو گومس کراوینیو، وزیر خارجه دولت پرتغال، در گفتگو با رادیو و تلویزیون دولتی پرتغال، اعلام کرد که «بدون شک بولسونارو مسئول این حملات است. این معترضان ضد دموکراسی حرف‌های او را گوش می‌دهند.» لولا داسیلوا، رییس‌جمهور جدید برزیل نیز که در زمان حملات به کاخ ریاست‌جمهوری در برازیلیا نبود، در نخستین اظهارنظر خود اعلام کرد تمام کسانی که در این حمله دست داشته‌اند مجازات خواهند شد. او که بولسونارو را مسئول این حملات دانست و حمله‌کنندگان را «خرابکار، نئوفاشیست و متعصب» خواند، گفت «آنچه ما شاهدش هستیم یک حمله تروریستی است. این ساختمان‌ها مورد هجوم تروریست‌های طالب کودتا قرار گرفته‌اند.»

بولسونارو که از زمان ادای سوگند لولا، احتمالاً از ترس محاکمه‌شدن به خاطر پرونده فساد، به فلوریدای آمریکا رفته است، روز یکشنبه در توییتی نوشت: «تظاهرات مسالمت‌آمیز در چارچوب قانون بخشی از دموکراسی است. اما غارتگری و تجاوز به ساختمان‌های دولتی مثل آنچه امروز رخ داد و نیز مثل آنچه چپ‌ها در سال ۲۰۱۳ و ۲۰۱۷ انجام دادند، استثنایی بر قاعده است.» او، که هم‌اکنون در خانه خوزه آلدو، رزمی‌کار برزیلی ساکن در فلوریدا، اقامت دارد، ضمن رد مسئولیت خود در این واقعه، افزود: «در طول تصدی مقام ریاست‌جمهوری، هیچ‌وقت از چارچوب قانون اساسی، احترام به قوانین، دموکراسی، شفافیت و آزادی مقدسمان تخطی نکرده‌ام. به علاوه، اتهام‌های بی‌اساسی که رئیس کنونی قوه مجریه به من نسبت می‌دهد را رد می‌کنم.»

هرچند هنوز تحقیقات مستقل نقش مستقیم بولسونارو در این حملات را تأیید نکرده‌اند، تحلیلگران بر نقش دوره ریاست‌جمهوری او در نهادینه‌کردن و گسترش ضدیت با دموکراسی تأکید می‌کنند. تام فیلیپس، تحلیلگر و خبرنگار گاردین در برزیل، معتقد است که آنچه در برزیل رخ داد ثمره سال‌ها کارزار بولسونارو در راه تضعیف و تخریب دموکراسی برزیل بود. بولسونارو سال‌های سال لحن ضد دموکراتیکی را که محرک شورش‌های یکشنبه بود، به طور مستقیم و غیرمستقیم، تقویت کرد. او بارها دیکتاتوری بی‌رحمی را که در بازه ۱۹۶۴ تا ۱۹۸۵ بر برزیل حکومت می‌کرد ستوده است. بولسونارو حتی در سال ۲۰۱۹، اصرار داشت که آن دیکتاتوری اصلاً با کودتا به قدرت نرسیده و به نیروهای مسلح برزیل دستور داد که سالگرد کودتا را جشن بگیرند.

فیلیپس همچنین به مصاحبه تلویزیونی بولسونارو در سال ۱۹۹۹ ارجاع می‌دهد که در آن گفته بود «بدون شک، همان روزی که رییس‌جمهور شوم یک کودتا به راه خواهم انداخت.» او در جریان کارزار انتخاباتی اخیر خود، به هوادارانش گفته بود که باید سلاح تهیه کنند: «یک جماعت مسلح هیچ‌وقت به بردگی گرفتار نمی‌شود. اگر لازم باشد باید جنگ راه بیندازیم.» این‌ها تنها نوک کوه یخ سوابق تاریک بولسونارو در حمله به نهادهای دموکراتیک، تهدید به کودتا و حمایت از گروه‌های راست افراطی در برزیل است.

جاناتان واتس، خبرنگار حوزه محیط زیست گاردین، در تحلیل جالب خود، به نسبت تهاجم اخیر با سیاست‌های ضد محیط زیستی بولسونارو اشاره می‌کند. یک هفته پیش از این اتفاقات، لولا از برنامه محیط زیستی انقلابی خود پرده برداشت که شامل طرح‌هایی چون به صفر رساندن جنگل‌زدایی در آمازون، پایان تجاوز به زیست‌بوم‌های برزیل و افزایش مشارکت جمعیت‌های بومی در تصمیم‌گیری‌های ملّی می‌شد.

به نوشته واتس، از زمان نخستین تجاوز اروپاییان به برزیل در پانصد سال قبل، اقتصاد این کشور بر تخریب حیات وحش و سلطه بر جمعیت‌های بومی بنا شده و برنامه جدید لولا و مارینا سیلوا–وزیر محیط زیست جدید برزیل–به منافع نخبگان سفیدپوست قدیمی و نیز سرمایه‌دارانی که به فعالیت‌های استخراجی غیرقانونی مثل زمین‌ربایی و حفاری طلا در ذخایر طبیعی و سرزمین‌های بومی‌نشین مشغول‌اند ضربه خواهد زد. لولا داسیلوا نیز در نخستین پیام خود پس از این حملات اشاره کرده بود که ممکن است معدن‌کاران غیرقانونی، قاچاق‌چیان چوب و «صنایع زراعی شرور» پشت این تخریب‌ها باشند.

در همین رابطه و از منظری کلّی‌تر، سیاست‌های اقتصادی‌ای که لولا بنا بود این هفته اعلام کند، می‌تواند انگیزه مخالفان او برای برانگیختن این هجوم بوده باشد. روی کاستا–از وزرای کابینه لولا–در مصاحبه با خبرنگاران رویترز گفته که جلسه هیئت دولت برای روز سه‌شنبه برنامه‌ریزی شد و وزرای امور مالی و مدیریت اقدامات اقتصادی آتی را در این هفته اعلام خواهند کرد.

خطر راست افراطی در برزیل

دونالد ترامپ نه تنها از معدود دوستان بین‌المللی دولت بولسونارو و تنها مشوق ایدئولوژیک او بود، بلکه حمله اخیر هواداران بولسونارو یادآور تهاجم حامیان ترامپ به ساختمان کپیتول یا کاخ کنگره ایالات متحده در ژانویه سال گذشته بود. با این همه، شباهت‌ها میان راست افراطی برزیل و آمریکا بسیار بنیادی‌تر از نزدیکی‌های سیاسی و شباهت‌های رفتاری است. در طول ریاست‌جمهوری بولسونارو، مقررات‌زدایی و استثمار به عنوان مصادیق آزادی شخصی و کارآفرینی معرفی می‌شد. هم‌زمان، نژادپرستی و سکسیسم نیز دفاع از ارزش‌های خانواده‌سالار مسیحی تلقی می‌شد که بسیاری از برزیلی‌ها، در دوره عقب‌گرد و رکود اقتصادی، به آن‌ها رجعت کرده بودند. پایگاه انتخاباتی اصلی بولسونارو در مناطق جنگل‌زدایی‌شده بود. او در مراکز صنعتی-زراعی، که حامیان پروپاقرص معدن‌کاری غیرقانونی و قاچاق چوب بودند، پیروز انتخابات بود.

در میان بازداشت‌شدگان حمله نهم ژانویه، بدنه اصلی رهبران راست افراطی برزیل نیز حضور داشتند–از جمله ویلیام فریرا داسیلوا، که برای مقامی سیاسی در ایالت روندونیا واقع در منطقه آمازون نامزد شده بود و در جریان کارزار خود، عکس‌هایی با یونیفورم خاکی نظامی منتشر می‌کرد، و نیز آدریانو کاسترو، هنرمند و اینفلوئنسر فضای مجازی که بنیانگذار جنبش راست افراطی «گلوله، انجیل و گوشت» است. بسیاری از این دستگیرشدگان زمانی در سیاست برزیل فعال بوده‌اند یا عضو نزدیک حلقه حکومتی سابق بوده‌اند–مثلاً، لئو ایندیو، خواهرزاده بولسونارو. همچنین ده‌ها نفر از آن‌ها در حکومت‌های محلی نقش داشته‌اند–مثل همسر فرماندار سابق ایالت پاراییبا. برخی‌شان مأموران امنیتی شهرداری‌های مختلف بوده‌اند.

رشد و تداوم راست افراطی برزیل ریشه در فساد گسترده‌ای داشته است که احتمالاً پای شخص بولسونارو نیز در آن گیر است و حتی ممکن است منجر به استرداد او از آمریکا به برزیل شود. به گزارش گاردین، در دوره ریاست‌جمهوری بولسونارو، قانون‌گذاران با دریافت رشوه «بودجه‌ای مخفیانه» را تصویب کردند که به ۱۹.۴ میلیارد دلار می‌رسید–شش برابر بودجه محیط زیست برزیل. این بودجه در ماه گذشته غیرقانونی اعلام شد. با این همه، پیاده‌نظام راست افراطی، بدون حضور رهبرانش و بیرون از قدرت نهادمند سیاسی، همچنان بدنه انتخاباتی قدرتمندی را تشکیل می‌دهند که منتظر رهبر بعدی خواهد ماند، و گویا سیاست برزیل از چنین فرصت‌طلب‌هایی خالی نیست. هیئت دبیران گاردین، در تحلیل خود از وقایع اشاره می‌کند که به خاطر همین است که لولا نه تنها باید «سرطان سیاسی» راست افراطی را ریشه‌کن کند، بلکه باید با شرایط اقتصادی و اجتماعی سبب‌ساز آن مقابله کند.