زن دیوانه در زیرزمین: نامستوری مستوره

یک. صور می‌دمند و بهار دمیده...

ورود هر همسر صیغه‌ای جدید، زنان پیشین را به هم‌دستی کین‌توزانه علیه زن تازه‌وارد که به کسوت سوگلی تازۀ حاج عمو درمی‌آید سوق می‌دهد. این مدار بستۀ سرکوب و کین‌توزی که از عقل مذکر شیعی خوراک می‌گیرد با آمدن خاتون دچار اختلال می‌شود. یک زن، بله، یک زن جرأت می‌کند که به میل خود وفادار بماند و از صف مردگان بیرون بجهد. از دل این ژست ناب زنانه، زخم ناسور عقل مذکر شکوفه می‌دهد و بیم آن می‌رود که مردانگیِ به‌ظاهر تزلزل‌ناپذیر را ببلعد. قصه با صور اسرافیل آغاز می‌شود:  

این مرده کیست؟ زن که از خواب پیش‌تاریخی خود بیدار می‌شود؟ پرواز خاتون بی‌ثمر می‌ماند، اما بعدها یک قرن و اندی بعد در خیابان‌ها به بار می‌نشیند. هر زن از بند رستۀ امروز تجسد خاتون قصۀ میهن بهرامی است. شورش زنان فرقانی است که چون شمشیر فضای سیاست را می‌شکافد و آن را به سرحدات خود سوق می‌دهد.

دو. تزریق میل به درون آئین سوگواری - از تعزیه تا گریز: تصویر و صدای ناب

در مرکز این قصه مراسم آئینی تعزیه قرار دارد. در بطن آئین سوگواری، نوعی اجبار به تکرار قومی هست، تکرار روان‌رنجورانۀ زخمی که بر روان قوم خراش زده است. مواجهه زنان با این آئین روان‌رنجورانه با مواجهۀ مردان یکسره متفاوت است. مراسم سوگواری فرصتی می‌شود برای بیدارشدن میل خفتۀ زنانه، برای تزریق آنارشی میل به درون آئین شیعی:

زنانگی چون گیاهی هرز رشد می‌کند و چون پیچکی به دور عقل مذکر می‌پیچد. این گیاه هرز بری از ‌ریشه فضای سوگواری را تسخیر می‌کند. عقل مذکر شیعی در مواجهه با بیداری میل زنانه به وحشت می‌افتد:

از تعزیه حالی داشتن: حال، شوق و طرب زنانه؛ حالی به حالی شدن: تحول حال. تعزیه، آئین سوگواری و روان‌رنجوری قومی، به میانجی میل زنانه به محل تحول و دگرگونی سوبژکتیو زنان بدل می‌شود. پرواز ناب خاتون در مراسم تعزیه ریشه در این تحول دارد.

میل زنانه در تصویر و صدای آئینی تحولی غریب ایجاد می‌کند. صدا و تصویر ناب به آنارشی آخرالزمانی درون‌ماندگاری خوراک می‌دهد که آپاراتوس آخرت‌شناسی را از کار می‌اندازد:

زن اثیری هدایت در اینجا مردی اثیری می‌شود. آئین سوگواری از محتوای روان‌رنجورانۀ خود تهی و بدل می‌شود به ظرفی ناب که حاوی سوبژکتیویتۀ زنانه است. نور فی‌الواقع هیچ نیست جز صدا و تصویر ناب:

خاتون عکسی ناب است که از هر محتوای جوهری تهی گشته است. این اثیری‌شدنِ زن و تصویر در اینجا منطقی متفاوت با هدایت دارد. اثیری شدن زن و تصویر و به هیئت نور در آمدن گسست سوبژکتیوته زنانه است از روان‌رنجوری و بندهایی که عقل مذکر چون عنکبوت بر حول واقعیت تنیده است. اثیری شدن گسست از وضع موجود است. حیوان شدن نهایی خاتون ریشه در این تبدل جوهری او به تصویر ناب دارد:

دربدرشدن زنانه فوران آنارشیستی میل است.

عمو «آخرت» را علیه فوران میل زنانه فرا می‌خواند:

«آخرت» در مقابل «دنیا» قرار می‌گیرد: «و به حال خردمند آن لایق‌تر که همیشه طلب آخرت را بر دنیا مقدم دارد» (کلیله و دمنه). آخرت چیست جز نقطه‌ای متعالی که از منظر آن می‌توان بدن‌های زنانه را به انقیاد کشید. سعدی می‌نویسد: «دنیا پلی است رهگذر دار آخرت/ اهل تمیز خانه نگیرند بر پلی». پل مکانی آستانه‌ای است میان درون و بیرون. پل نامیدن دنیا که البته نامی زنانه است به میانجی نقطۀ متعالی آخرت هستی و حیات زنان را به وضعیت اضطراری دائمی تبدیل می‌کند. هر زنی در دستگاه آخرت‌شناسی شریعت  مهدورالدم است. فوران میل زنانه این پل را به شکافی درون‌ماندگار در عقل مذکر بدل می‌کند. فوران میل زنانه دستگاه آخرت‌شناسی شریعت را که از خون و گوشت مردم خوراک می‌گیرد از کار می‌اندازد. اروس ترمز اضطراری این قطار دوزخی است.

ترس عمو از آنکه تعزیه موجب شود «کلاه جاکشی» بر سر بگذارد، بی‌درنگ کلیدواژۀ عقل مذکر را احضار می‌کند، ناموس:

«ناموس» به معنای عیال و مستوره، شریعت و قانون است. «جاکش» کسی است که «بی‌ناموس» است. چرا کلمه‌ای واحد «شریعت» و «قانون» و زن در مقام مستوره را در خود مجموع می‌کند؟ کشف حجاب را با شریعت چه کار؟ کشف حجاب کشف حجاب از چیست؟ آدورنو در جایی اشاره می‌کند که زنی که به هنگام خونریزی خود را چون زخم تجربه می‌کند به حقیقت خود نزدیک‌تر است تا زنی که برای خوشامد شوهر خود را گل می‌داند. به یاد داشته باشیم که عقل مذکر زن را گل می‌نامد. در زبان انگلیسی ازالۀ بکارت را «deflower» می‌گویند. در قصه کلمۀ «شکفتگی» یکی از کلمات پربسامد است:

شکفتن گل بعدها به شکفتگی زخم بدل می‌شود.  مجموع شدن زنانگی و شریعت در کلمۀ «ناموس» نشان می‌دهد که زن زخمِ شریعت است، بدنی که پوشاندن و سرپوش گذاشتن بر آن شرط مقوم شریعت است. شریعت از انقیاد بدن زنانه خوراک می‌گیرد. فوران میل زنانه وعدۀ مسیحایی ظهور فضایی است تنانه که از چنگ خونین شریعت رسته باشد.

شریعت مبتنی است بر زنانگی انکارشده و از این رو، می‌کوشد از شر بند نافی که آن را به امر زنانه پیوند می‌زند خلاص شود[1]. وقتی پیامبر اسلام با اعلام رسالت خود توسط جبرئیل روبرو می‌شود، در شک و تردید فرو می‌غلتد. خدیجه برای رفع شک و تردید از او می‌خواهد که وقتی جبرئیل به سراغ او می‌آید با خبرش کند تا بتوانند به کمک هم مشخص کنند که فرشته جبرئیل است یا شیطانی معمولی که پیامبر را تسخیر کرده است. با مشاهدۀ فرشته، خدیجه از پیامبر می‌خواهد که روی پا او بنشیند و او حجاب خود را برمی‌دارد و بدن خود را در معرض دید قرار می‌دهد و از پیامبر می‌پرسد که آیا هنوز فرشته را می‌بیند یا نه. و پیامبر در پاسخ می‌گوید: نه. از این طریق پیامبر اطمینان حاصل می‌کند که فرشته، نه شیطان، بل فرستادۀ خداوند است. در واقع کسی که پیامبر را از شک و تردید ویرانگرش خلاص می‌کند یک زن است، اولین مؤمن[2]. بله، این کشف حجاب زنانه است که چون زخم به خاستگاه اسلام می‌چسبد و آب‌های زلال سرچشمه را گل‌آلود می‌کند. تمام عمارت ایدئولوژیک اسلام کوششی بوده است برای سرپوش گذاشتن بر این زخم. امر زنانه هستۀ فکرناشده، بنیاد سرکوب‌شدۀ اسلام است که اسلام می‌کوشد به میانجی حجاب، زخم آن را التیام دهد. زنانگی اما چون شبح پیوسته بازمی‌گردد و تسخیرش می‌کند، پس‌مانده‌ای که شریعت نمی‌تواند از شر آن خلاص شود. 

حاج عمو زنان را ناموس خود می‌داند. ناموس مستوره است، پرده‌نشینی که بایدش از چشم اغیار پنهان کرد. حجاب چیست؟ رابطۀ زنان با پرده چیست؟ در تکیه، زنان باید از پشت «پردۀ زنبوری» تعزیه را تماشا کنند. خانۀ حاج عمو به اندرونی و بیرونی تقسیم شده است:

حتی در شکاف مطلق اندرونی و بیرونی نیز زنان به تخلخل پرده پیوند می‌خورند:

کشف حجاب، از چه چیزی کشف حجاب می‌کند؟ در اسلام زن را در مقام عورت هرچه بپوشانند بازهم برهنه است، همان‌طور که فاشیست‌ها هرچه یهودیان را بیش‌تر می‌کشتند، پنداری بر جمعیت یهودیان افزوده می‌شد. نقش حجاب در اسلام چیست؟ حجاب و ماهیت آرامش‌بخش آن برای مرد مسلمان از آنجا نشئت می‌گیرد که به مرد این اطمینان را می‌دهد که زیر حجاب، ذاتی جوهری و  ثابت و غیر تاریخی به نام زنانگی در کار است، پنهان در پس پشت حجاب که می‌توان با حجاب کنترلش کرد، زنانگی که اسلام می‌کوشد با کلیشه‌هایی چون «بهشت زیر پای مادران است» یا «حجاب مصونیت است و نه محدودیت»، بیانش کند. اما شاید باید گفت آنچه حجاب می‌کوشد پنهان کند مغاک سوبژکتیویتۀ زنانه و قدرت انفجاری و خلاقۀ آن است. هر کشف حجاب کشف حجاب از زخم خاستگاه اسلامی و حذف خشونت‌بار زن و کشف حجاب از سوبژکتیویتۀ انفجاری زنانه است. کاری که خاتونِ قصۀ میهن بهرامی در مراسم تعزیه انجام می‌دهد تجسم انفجار این سوبژکتیویتۀ زنانه است. زن که پیوسته در سنت اسلامی به پرده‌نشینی پیوند می‌خورد خود پرده‌ای است که تنِ به‌ظاهر اندام‌وار شریعت اسلامی و مردانه را دچار اعوجاج می‌کند. زن‌ها که لاجرم از شکاف‌های پرده به واقعیت می‌نگرند خود اعوجاج و از شکل‌افتادگی این واقعیت‌اند.

و اما ژست ویرانگر خاتون: 

خاتون چون شبحی خواب‌زده به پرواز در می‌آید و برخلاف سایر زنان که به میل خود خیانت می‌کنند ملاحظات اصل واقعیت را به دور می‌ریزد. بعدها وقتی به خاطر این کار تنبیه می‌شود:

جهش خوفناک خاتون است که بعدها، چنان‌که خواهیم دید، موجب بدل شدن کین‌توزی زنان به خواهرانگی میان آن‌ها می‌شود. خاتون با عمل خود میل خفتۀ همۀ آن‌ها را اجرا می‌کند. آنچه در پرواز خاتون ظهور می‌کند شکوه نا-انسانی میل زنانه است که از شریعت برای لحظه‌ای می‌گریزد:

این میل مرموز و گنگ و نا ـ انسانی حجمی است که خط خشک زمان‌مندی عقل مذکر را از فردا آبستن می‌کند. جهش خاتون ژستی است مشابه ژست چشم‌گیر آن زن که در میان شورش روسری از سر می‌کند و  پرچم می‌کند. بادهای ابدیت است که از لابلای چین‌های این پرچم می‌وزد.

معجزه چیست؟ نشانه‌ای برای اثبات خداوند و شریعت، یا نه، نشانه‌ای سربه‌سر حادث که دال بر عدم انسجام واقعیت است و خط بطلانی بر شریعت؟ معجزه چیست؟ ظهور مغاک سوبژکتیویتۀ زنانه؟

«آخر زمان» در این قصه که به فوران میل زنانه و متوقف کردن زمان در ژستی رهایی‌بخش پیوند خورده متفاوت است با آخرت‌شناسی شریعت. معجزه دقیقاً به پایان زمان پیوند می‌خورد. معجزه چیست؟ زنی که در جهشی ایمانی، در میانۀ تعزیه به پرواز در می‌آید تا به میل خود آری گوید، زنی که روسری خود را پرچم رهایی از شریعت می‌کند. «زنان به دیدنش صیحۀ مستانه زدند». در قصه‌ای که با صور اسرافیل آغاز می‌شود، جای تعجب نیست که بیداری میل زنانه به «صیحه» گره می‌خورد. «صیحه» باری آخرالزمانی دارد و صدایی است مهیب چون صدای وحشتناک صاعقه. در سورۀ یس می‌خوانیم:

اگر صیحۀ قرآنی علیه زندگی و «دنیا» و میل زنانه عمل می‌کند، صیحۀ سوبژکتیویتۀ زنانه خلاصی بدن است از چنگال شریعت، آزادشدن انسداد میل زنانه. آنارشی میل زنانه علیه آخرت‌شناسی شریعت.

سه. از کین‌توزی  تا خواهرانگی- حیوان دست‌آموز چگونه گرگ می‌شود؟

خاتون پس از تنبیه شدن به سرداب نمور خانه تبعید می‌شود و در آنجا مسخی غریب را از سر می‌گذراند:

زیرزمین در ادبیات زنان همیشه اهمیتی اساسی داشته است. میان زیرزمین و زنانگی پیوندی عمیق هست. زیرزمین آرشیو امر زنانه است، زهدانی که امر زنانه چون پیچکی بی‌ریشه در آن به هر سو ریشه می‌دواند. زن در زیرزمین از تمامی آنچه زن را ذیل عنوان «گلِ» پرده‌نشین تعریف می‌کند رها می‌شود. زن در زیرزمین به منفیتی بی‌جوهر تبدل می‌یابد:

این سرداب که یادآور سیاه‌چال معروف بوف کور است و اجازۀ بازتفسیر آزمون مارناگ قصۀ هدایت را فراهم می‌کند، مکانی است پیش‌تاریخی، عرصه‌ای پیشاهستی‌شناختی که خاتون به درون آن عقب‌نشینی می‌کند و به منفیت بنیادین و ریشه‌ای سوبژکتیویتۀ زنانه فروکاسته می‌شود: «خاتون انگار کنج اجاق فرو می‌رفت، چون دیگر چیزی از او پیدا نبود». تمامی آنچه او را به موضوع میل مردان بدل می‌کرد از دست می‌رود، حتی موهای او: « مادرم گفت: گیساتم بلن میشه... دستتو بده، پاشو». خاتون که مانند زن معروف زیر اتاق شیروانی در جین ایر شارلوت برونته اسیر گشته، در کورۀ این زهدان مادرانه متحول می‌شود و از حیوانی دست‌آموز به گرگ مسخ می‌شود.

قصه زنانی را که به میل خود وفادار نیستند حیوان دست‌آموز  می‌نامد:

تخیل زنانه به نیازی سمج پیوند می‌خورد اما از آنجا که ناکام می‌ماند به «بی‌حالی نومیدوار» بدل می‌شود. اما آنکه بر نیاز سمج خود سرپوش نمی‌گذارد خاتون است که «شگفتگی گل نگاه»اش به زخم عقل مذکر دگرگون می‌شود. «راز یگانۀ» این زنان درهم‌شکسته چیست؟ مسخ خاتون به گرگ است که بروز نوعی خواهرانگی در میان زنان را ممکن می‌کند، زنانی که پیش‌تر کین‌توزانه تقلا می‌کردند که زنان دیگر را از میدان به در کنند و موضوع میل مردسالار قصه شوند:

خواهرانگی چیزی از جنس جمع مؤمنان مسیحی است که به یمن ایمان‌شان به رخداد رهایی‌بخش به یکدیگر پیوند خورده‌اند و نه به خاطر اصل یا زوری متعالی. این جمع در آن لحظه از تاریخ چون رازی مگو باقی می‌ماند و در سکوتی که نگهبان آن است خانه می‌کند. اما اینک این راز به رقص بدن‌های از بندرسته در خیابان بدل شده است.

اگر زنانِ دیگر سگان دست‌آموز پدرسالارند، خاتون گرگ می‌شود: «در گودگرفتگی اجاق، چشمان خاتون، مثل گرگی زخمی می‌درخشید». «صدای نفس خاتون مثل خورخور حیوانی به گوش می‌آمد». در لحظۀ جهش خاتون می‌خوانیم: «صدا پیرامون ما مرده بود». خاتون با پس‌نشستن به شب جهان، به فضای پیشاهستی‌شناختی زیرزمین، واقعیت را نیز به درجه صفر خود تقلیل می‌دهد. این منفیت ریشه‌ای است که سکوی پرش و پرواز خاتون و ظهور سوبژکتیویتۀ ناب و نا ـ انسانی او می‌شود: «خاتون مثل ببری خیز برداشته بود». حیوان ـ شدن خاتون و کشف حجاب او اقتران دارند: «خاتون یکباره، مثل گنجشکی که پر باز کند، از گودی بیرون پرید. دو دستش را گشود و به هم کوفت و نعره‌ای زد که جرزها، قندیل‌ها و کفک و تار عنکبوت‌ها لرزید و ما را که جلوش بودیم، به اطراف پرت کرد و به سوی پله دوید... در را باز کرد و سر و پا برهنه، با همان نیم‌تنه و شلیتۀ کوتاه، به کوچه زد». خاتون راه کوه و بیابان را پیش می‌گیرد. مرگ او زایش دوبارۀ اوست: خلاصی از شریعت. کوه و بیابان جایی است که دست شریعت به او نخواهد رسید. حیوان ـ شدن نامستوری مستوره است، برهم زدن عقلی مذکر که انقیاد بدن زنانه، سرپوش گذاشتن بر سوبژکتیویتۀ انقلابی زنانه، شرط بقا و مقوم حیات آن است. کشف حجاب گریز از عقل مذکر شیعی است.

[1]  «نظری به آرشیوهای اسلام»، ژیژک.

[2]  همان.