ایونا کوچورادی و تأسیس انجمن فلسفه‌ی ترکیه

در تاریخ ۵-۱ فوریه ۲۰۲۳ و به مناسب «صدمین سالگرد تاسیس جمهوریت در ترکیه»، انجمن فلسفه ترکیه با همکاری اتاق بازرگانی شهر آنتالیا و دفتر یونسکو کنفرانس ۵ روزه‌ای در شهر آنتالیا برگزار کردند. هدف از کنفرانس، چنانکه از کاتالوگ‌های معرفی همایش پیداست، به نمایش گذاردن دستاوردهای فلسفی ترکیه صدسال پس از تاسیس جمهوریت است.[1] در این نوشتار و به بهانه برگزاری همایش فوق به معرفی انجمن فلسفه ترکیه و موسس آن ایونا کوچورادی می‌پردازیم.[2]

تاریخچه‌ی انجمن فلسفه‌ی ترکیه

«انجمن فلسفه ترکیه»
انگلیسی: Philosophical Society of Turkey
ترکی: Türkiye Felsefe Kurumu

نهادی است که در سال ۱۹۷۴ میلادی با مدیریت ایونا کوچورادی در آنکارا تاسیس شد.

اساس‌نامه‌ی  انجمن فلسفه‌ی ترکیه این هدف‌ها را برای تاسیس آن برمی‌شمرد:

«فراهم کردن محیطی برای توسعه و بسط اندیشه‌ی فلسفی در ترکیه؛ افزایش آگاهی در مورد اینکه لازم است فعالیت‌ها در آموزش و پرورش، علم، هنر و فرهنگی مبنایی فلسفی داشته باشند و کمک به پی‌ریزی این مبنا؛ کمک به آموزش فلسفه مطابق با شرایط و امکانات عصر؛ و معرفی مطالعات انجام شده در زمینه فلسفه در ترکیه به جهان».

انجمن فلسفه‌ی ترکیه از همان ابتدا با هدفی اجتماعی تاسیس شد: اینکه فلسفه در ترکیه از «چهاردیواری» و حصار دانشکده‌های فلسفه خارج شود و «کارکرد اجتماعی» که در نظر موسسان انجمن داشت، انجام دهد. «انجام پژوهش‌های بین‌المللی در حوزه‌ی فلسفه» از اهداف انجمن معرفی شده است.[3]

در نظر بانیان انجمن، دانش فلسفی هم در زندگی شخصی و هم زندگی اجتماعی مورد احتیاج انسان است. انجمن از زمان تاسیس خود در سال ۱۹۷۴ (همان سالی که انجمن حکمت و فلسفه در ایران نیز با مدیریت حسین نصر تاسیس شد) اقدام به برگزاری سمینارهای داخلی و بین‌المللی نموده است. با تصمیم هیأت وزیران ترکیه در سال ۱۹۹۷ انجمن فلسفه رسما به عنوان انجمنی فعال در جهت منافع عمومی (kamu yararına çalışan dernek) مردم در ترکیه شناخته شد. این موسسه همکاری‌های نزدیکی نیز با یونسکو دارد و رسما عضو «فدراسیون بین‌المللی انجمن‌های فلسفی» است. بر اساس وبسایت فدراسیون موسسه‌ی پژوهشی حکمت و فلسفه و بنیاد صدرا اعضای ایرانی این فدراسیون هستند.

یکی از کارهای انجمن فلسفه، برگزاری «المپیادهای فلسفه» در سطح ترکیه است و فرستادن برندگان رتبه‌های اول و دوم این مسابقات به «المپیاد جهانی بین‌المللی فلسفه». منظور از المپیاد جهانی فلسفه (International Philosophy Olympiad) یک رقابت فلسفه برای دانش آموزان دبیرستانی است که زیر نظر فدراسیون بین‌المللی انجمن‌های فلسفی و حمایت یونسکو برگزار می‌شود. مسابقات فوق در ایران، احتمالا به دلایل سیاسی و ایدئولوژیک از جنس لزوم تاسیس علم و فلسفه‌ی بومی و مخالفت نهاد ولایت فقیه، انجام نمی‌شوند.

انتشارات انجمن فلسفه ترکیه نزدیک به ۳۰ جلد کتاب هم منتشر کرده است که عمدتا به زبان ترکی هستند.

اتاق بازرگانی آنتالیا (آنسیاد)، از اسپانسرهای همایش فلسفه در ترکیه صد سال پس از تاسیس جمهوریت بود. در سایت این نهاد می‌خوانیم که «پایبندی به ارزش‌های جمهوریت آتاتورک»، «عضویت ترکیه در اتحادیه اروپا»، و تبدیل کردن «آنتالیا با سرمایه‌های اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی‌اش به یکی از قابل سکونت‌ترین شهرهای ترکیه در سطح جهان» جزو چشم‌اندازهای اتاق مزبور است.

ایونا کوچورادی؛ فیلسوف موسس

خانم ایونا کوچورادی (İoanna Kuçuradi)، رئیس انجمن فلسفه‌ی ترکیه از زمان تاسیس آن تاکنون است. کوچورادی در اکتبر ۱۹۳۶ در استانبول در خانواده‌ای از یونانی‌تباران ترکیه (به تعبیر رایج روم‌ها) به دنیا آمد. نام او ایونا همریشه با نام‌های یحیی (در عربی، فارسی و ترکی) و Ioannes/Johannes (در زبان‌های لاتین) است. خانواده پدر او در اصل از جزیره ساموس (یکی از دوازده جزیره بزرگ دریای‌ اژه اکنون متعلق به یونان که نزدیک به سواحل غربی ترکیه هستند) به استانبول مهاجرت کرده بود. او از طرف مادری اهل چورلو است، شهری در نزدیکی مناطق مرزی ترکیه با بلغارستان و یونان.

کوچورادی، که برغم کهولت، خودش را بازنشسته نکرده، هم اکنون، در کنار مدیریت انجمن فلسفه، مدیر مرکز تحقیقات نظری و کاربردی حقوق بشر در دانشگاه مالتپه استانبول (İnsan Hakları Araştırma ve Uygulama Merkezi) نیز هست. فلسفه‌ی حقوق بشر و فلسفه‌ی اخلاق از حوزه‌های پژوهشی تخصصی او هستند. او در مقطع دبیرستان در مدرسه‌ای متعلق به اقلیت‌های یونانی‌تبار در استانبول تحصیل کرد و از جمله به این سبب به زبان یونانی جدید و قدیم، در کنار ترکی و چند زبان اروپایی دیگر، مسلط است. او تحصیلات دانشگاهی خود را در مقاطع لیسانس تا دکتری در دهه‌های پنجاه و شصت میلادی در دپارتمان فلسفه‌ی دانشگاه استانبول انجام داد. عنوان تز دکتری او که در سال ۱۹۶۵ میلادی از آن دفاع کرد، «مسئله‌ی انسان در فلسفه‌های شوپنهاور و نیچه» (Schopenhauer ve Nietzsche'de İnsan Problemi) بوده است. او در دوران تحصیلات تکمیلی دستیار تقی‌الدین منقوش‌اوغلو، از اساتید پیش‌کسوت فلسفه در دانشگاه استانبول بود.

حداقل دوتا از کتاب‌هایی که در سال‌های بلافاصله پس از فارغ‌التحصیلی از دکتری کوچورادی منتشر کرده برگرفته از تز دکتری او هستند، یعنی نیچه و انسان (چاپ اول ۱۹۶۷) و شوپنهاور و انسان (چاپ اول ۱۹۶۸). او این دو اثر را زمانی منتشر کرد که بنا بر«تعیین» (tayin) او به عنوان شاغل دانشگاه‌ دولتی، بین سال‌های ۱۹۶۸-۱۹۶۵، پیش از ورود به دانشگاه حاجت‌تپه آنکارا، در دانشگاه آتاتورک ارزروم کار می‌کرد. کوچورادی در سال ۱۹۶۹ و پس از انتقال از ارزروم به آنکارا، دپارتمان فلسفه را در دانشگاه حاجت‌تپه (Hacettepe) این شهر تأسیس کرد و تا زمان بازنشستگی از خدمات دولتی در سال ۲۰۰۳ به عنوان رئیس آن دپارتمان فلسفه فعالیت می‌کرد.

ترجمه‌ی سه اثر کانت از آلمانی به ترکی

از مهم‌ترین آثار کوچورادی ترجمه‌هایی است که اودر آغاز دهه‌ی هشتاد میلادی از سه اثر ایمانوئل کانت، فیلسوف شهیر آلمانی، از زبان آلمانی به زبان ترکی انجام داده است. این ترجمه‌ها به دفعات بازنشر شده‌اند و در میان پژوهشگران فلسفه‌ی کانت در ترکیه شناخته شده هستند و باعث نام‌آوری مترجمش شده‌اند. هرسه اثر را انتشارات انجمن فلسفه‌ی ترکیه منتشر کرده است و عبارتند از:

- Critique of Practical Reason که کوچورادی با عنوان پراتیک عقلین الشتیریسی (Pratik Aklın Eleştirisi) به ترکی ترجمه کرده است. این کتاب در فاصله‌ی ۱۹۸۰ تا ۱۹۹۹ سه بار تجدید چاپ شده است. از این اثر کانت دو ترجمه در زبان فارسی در دسترس است: یکی ترجمه‌ای از انشاله‌ رحمتی (نشر سوفیا) و دیگری ترجمه سید مسعود حسینی (نشر نی).

- Groundwork of the Metaphysic of Morals که کوچورادی با عنوان اخلاق متافیزیغینین تمللندیریلمسی (Ahlâk Metafiziğinin Temellendirilmesi) ترجمه کرده است و در فاصله‌ی ۱۹۸۲ تا ۲۰۰۲ سه بار تجدید چاپ شده است. این اثر در فارسی با عنوان بنیاد مابعدالطبیعه اخلاق (گفتاری در حکمت کردار) توسط حمید عنایت و علی قیصری به فارسی ترجمه و توسط نشر خوارزمی منتشر شده است. مسعود حسینی نیز این اثر را با عنوان بنیانگذاری برای مابعدالطبیعه اخلاق (نشر نی) به فارسی ترجمه کرده است.

- Prolegomena to Any Future Metaphysics That Will Be Able to Present Itself as a Science که کوچورادی با عنوان گلجک بیلیم اولاراخ اورتایا چیخابیلجک هر متافیزیغه پرولگومنا (Gelecekte Bilim Olarak Ortaya Çıkabilecek Her Metafiziğe Prolegomena) ترجمه کرده است و در فاصله‌ی ۱۹۸۳ تا ۲۰۰۵ سه بار تجدید چاپ شده. این اثر در فارسی با عنوان تمهیدات: مقدمه‌ای برای هر مابعدالطبیعه آینده که به عنوان یک علم عرضه شود، با ترجمه‌ی غلامعلی حداد عادل (مرکز نشر دانشگاهی، ۱۳۶۷) در ایران منتشر شده.

«پیش‌گفتار» کوچورادی بر ترجمه ترکی نقد عملی کانت

ما در اینجا و به عنوان حسن ختام، بخش‌هایی از «پیش‌گفتار»ی را که کوچورادی بر ترجمه ترکی نقد عملی کانت نگاشته است، می‌آوریم. کوچورادی در این پیش‌گفتار با عنوان «یادداشتی در باب ترجمه» (۱۹۸۰)، می‌گوید این متن اولین نقد از مجموعه‌نقدهای کانت است که به ترکی ترجمه می‌شود و پس از مقاله‌ی تاملاتی فلسفی در باب صلح جاودان [یا به سوی صلح جاودان: طرحی فلسفی[4]] کانت که در سال ۱۹۶۰ در ترکیه منتشر شده، دومین کتاب از این فیلسوف آلمانی که به ترکی منتشر می‌شود. کوچورادی همزمان از دشواری‌های ترجمه‌ی کانت به زبان ترکی سخن می‌گوید و می‌نویسد: «وقتی می‌کوشید جملاتی از کانت را که طول برخی از آنها بیش از نیم صفحه است [! ] و حتی در آلمانی هم گرفتن پی‌‌شان سخت است، به زبانی مانند ترکی که ساختار [گرامری] بسیار متفاوتی دارد ترجمه کنید و اگر بخواهید تمام ظرافت‌های معنایی متن را هم منتقل کنید، با مشکلات زبانی متعددی مواجه خواهید شد.»

در هر سه ترجمه از کانت و با هدف کمک به دانشجویان ترک برای متن‌خوانی به زبان اصلی آلمانی، به صورت همزمان ترجمه‌ی هر صفحه از کوچورادی در کنار اصل متن آلمانی همان صفحه منتشر شده است. این کار هم فواید و هم معایبی داشته است. کوچورادی می‌نویسد برای شبیه ماندن متون حتی الامکان کوشیده جملات بلند کانت را به صورت جملات بلند ترکی ترجمه کند و همین لاجرم باعث شده «یک ترکی نه چندان روان» در ترجمه بدست داده شود.

او در پیش‌گفتار همچنین توضیح می‌دهد چطور برخی واژه‌های با منشا لاتین یا یونانی کانت مانند transsendental/ترانسندنتال را بدون معادل‌سازی ترکی رها کرده (مترجمان ایرانی کانت این عبارت را با «استعلایی» معادل‌سازی کرده‌اند) و چطور برای بقیه کلماتی که منشأ آلمانی دارند یا معادلی ساخته ویا از معادل‌های مترجمان پیشین بهره جسته است.مثلا Gemüt را در متن کانت ruhsal yapı/روحسال یاپی [حالت روحی] ترجمه کرده ویا Anschauung را گورو/görü [عقیده، نظر] ترجمه کرده است.

یک نمونه

ما در ادامه بخش‌هایی از این پیش‌گفتار را که از ترکی ترکیه با الفبای لاتین به ترکی آذربایجانی با الفبای فارسی-عربی برگردانده‌ایم، تا همزمان ادای دینی به زبان فلسفی ترکی هم کرده باشیم. کوچورادی می‌نویسد:

–––––––––––––

پانویس‌‌ها

[1] کنفرانس فوق پیش از زلزله‌ی مرگ‌باری انجام شد که در ۶ فوریه دوبار مرکز و جنوب ترکیه و شمال سوریه را لرزاند و بسیاری از مردم را عزادار کرد.

[2]معرفی وضعیت فلسفه در ترکیه به خوانندگان فارسی‌‌خوان از دغدغه‌های نویسنده این سطور است.  برای مقالاتی دیگری از این قلم در مورد فلسفه در ترکیه بنگرید به بادامچی، «زینب دیرک و نقدِ تأسیس فلسفه در ترکیه» (آسو، ۳ آذر ۱۳۹۹) و نیز بادامچی، «رابطه‌ی دین و زیبایی‌شناسی؛ به یاد آیدین ایشیق» (زمانه، ۷ بهمن ۱۴۰۰)

[3] با اینکه تولیدات انجمن فلسفه‌ عمدتا به زبان ترکی است، کوچورادی، رئیس این انجمن، به ارتباط میان‌فرهنگی و فلسفی میان ترکیه و سایر کشورها اهمیت می‌دهد. همو در مقدمه کتابی ویراسته‌ی خودش به زبان انگلیسی‌ با عنوان اخلاق حرفه ها: پزشکی، تجارت، رسانه، حقوق (‍۱۹۹۹، اسپرینگر،  آلمان) به همکاری میان انجمن فلسفه و موسسه فرهنگی آلمان در آنکارا (German Cultural Institute of Ankara) در تولید آثاری چون کتاب مزبور اشاره می‌کند. بنگرید به:

Ioanna Kuçuradi (eds.), 1999, “Preface” in Ethics of the Professions: Medicine, Business, Media, Law, Springer Berlin Heidelberg.

[4] مهدی خلجی شرح یاسپرس بر این مقاله‌ی کانت رابا عنوان درآمدی بر صلح جاودان کانت به فارسی ترجمه و در سال ۱۴۰۰ به صورت آنلاین در مجموعه‌ی کتاب‌های آسو منتشر کرده است. بنگرید به اینجا.

از همین نویسنده