«زلزله مردم را نمی‌کشد، ساختمان‌های بدساخت مردم را می‌کشند»
غم در ترکیه می‌رود تا به خشم عمومی از ریزش ساختمان‌هایی بدل شود که به‌رغم ادعای مدرن و نوساز بودن به گورستانی برای هزاران نفر تبدیل شدند. دولت ترکیه که از صنعت ساختمان‌سازی سود کلانی می‌برد، دستور به دستگیری بیش از ۱۰۰ نفر داده تا این خشم را کنترل کند.
ماریا دادور
تصویری از ساختمانی در شهر هاتای ترکیه که با زلزله فرو رویخته است. (عکس از Yasin AKGUL / AFP)
با ادامه تلاش‌های گروه‌های امداد و نجات برای نجات زیرآوارماندگان و بیرون‌کشیدن اجساد، تعداد قربانیان زمین‌لرزه در ترکیه و شمال غرب سوریه از ۳۳هزار نفر فراتر رفت. رقمی که برآورد می‌شود با توجه به گذشت زمان و کم‌ترشدن احتمال نجات مردم از زیرآوار، در روزهای آینده همچنان افزایش پیدا کند.
بیشتر اخبار منتشرشده از جمله درباره کمک‌ها و حمایت‌های بین‌المللی، بر ترکیه متمرکزند. روز یکشنبه امیر قطر هم برای دیدار با رجب طیب اردوغان، رئيس جمهوری ترکیه به آنکارا رفت.
درعین‌حال مناطق زلزله‌زده در سوریه، که تا پیش از زلزله هم در آن‌جا تبعات جنگ و درگیری‌های نظامی عرصه را بر زندگی مردم سخت کرده بود، به نوعی به حال خود رها شده‌اند. گزارش‌های معدود از نیاز شدید به امدادرسانی، آواربرداری، غذا و سرپناه و دارو در این مناطق خبر می‌دهند. مناطق زلزله‌زده سوریه تحت کنترل شورشیان قرار دارند و به همین‌خاطر زلزله‌زدگان از طرف دولت سوریه یا نهادهای بین‌المللی کمک‌های کافی دریافت نکرده‌اند.
برمبنای آخرین اخبار منتشرشده در روز یکشنبه ۲۳ بهمن/۱۲ فوریه تعداد قربانیان زلزله در ترکیه به ۲۹هزار و ۶۰۵ نفر رسید و کشته‌شدن بیش از ۴هزار و ۵۰۰ نفر هم در سوریه تأیید شد. تنها در ترکیه بیش از ۸۰ هزار نفر زخمی شده‌اند.
در روزهای گذشته از زمین‌لرزه‌های ترکیه و سوریه که مقیاس بزرگترین آن‌ها ۷,۵ و ۷,۸ ریشتر ثبت شد، نزدیک به ۱۴ هزار امدادگر محلی و بین‌المللی همچنان برای یافتن بازماندگان در زیر آوارها تلاش می‌کنند اما وضعیت در حال بدتر شدن است. دو گروه از امدادگران آلمانی فعال در استان هاتای روز شنبه به‌خاطر مسائل امنیتی و شنیده‌شدن صدای تیراندازی فعالیت خود را متوقف کردند.
در این میان به خاطر وسعت ویرانی و تعداد کشته‌شدگان، مسئله ایمن‌نبودن ساختمان‌ها و دورزدن استانداردها در پروژه‌های ساختمان‌سازی در ترکیه بالا گرفته است.
دستور دولت اردوغان به دستگیری ۱۱۳ نفر
طبق گزارش شبکه الجزیره دولت ترکیه روز یکشنبه اعلام کرد درباره مظنونان به داشتن مسئولیت در ریزش ساختمان‌ها به‌طور کامل تحقیق میکند و دستور دستگیری ۱۱۳ نفر را صادر کرد.
فواد اوکتای، معاون اردوغان شنبه شب اعلام کرد دولت ترکیه تاکنون ۱۳۱ مظنون را به عنوان مسئول ریزش ساختمان‌هایی که در ۱۰ استان زلزله‌زده این کشور با خاک یکسان شده‌اند، شناسایی کرده و برای ۱۱۳ نفر از آن‌ها حکم بازداشت صادر کرده است.
اوکتای در یک نشست توجیهی در مرکز هماهنگی مدیریت بلایا در آنکارا به خبرنگاران گفت:
وزارت دادگستری دفاتر رسیدگی به جرائم زلزله را در استان‌های زلزله‌زده برای بررسی کشته‌ها و مجروحان ایجاد کرده است.
دولت اردوغان با نارضایتی فزاینده از کیفیت ساخت و ساز در مناطق آسیب‌دیده مواجه است و دستگیری افراد و معرفی آن‌ها به‌‌عنوان مسئول در فاجعه اخیر شاید راهی برای مقابله با بحرانی باشد ناشی از تبدیل غم به خشم عمومی در میان بازماندگان.
خبرگزاری دولتی آناتولی هم شنبه شب گزارش داد وزارت دادگستری ترکیه به حدود ۱۵۰دادستان محلی اجازه داده تا واحدهای تحقیقات زلزله را برای تحقیق در مورد پیمانکاران، نقشه برداران و دیگر کارشناسان مرتبط با ساختمان‌های ویران‌شده برپا کنند تا اطمینان حاصل شود از اینکه آن‌ها از کشور فرار نمی‌کنند یا شواهد را از بین نمی برند.
طبق گزارش این خبرگزاری یک پیمانکار ساخت و ساز آپارتمان‌های مجلل در استان هاتای در جنوب ترکیه روز جمعه پس از صدور دستور دادستانی، در فرودگاه استانبول و در حالی که قصد سفر به مونته نگرو داشت، بازداشت شده است.
ریزش ساختمان‌ها چالش دیگری را بر سر راه اردوغان درگیر در مبارزات انتخاباتی قرار داده است: بازسازی.
اردوغان روز شنبه متعهد شد که طی یک‌سال صدها هزار ساختمان ایمن نسبت به زمین‌لرزه بسازد. او گفت:
ما هیچ یک از شهروندان خود را، چه مرده و چه زنده، زیر آوار نخواهیم گذاشت. سپس به سرعت برداشت آوارها و بازسازی را آغاز خواهیم کرد. در حال برنامه‌ریزی برای بازسازی صدها هزار خانه از ساختمان‌ها و زیرساخت‌ها، یا بهتر است بگوییم، ایجاد مجدد شهرهایمان که در زلزله ویران شده‌اند، هستیم.
رئیس جمهوری ترکیه همچنین از منتقدانش انتقاد کرد و آن‌ها را به تضعیف وحدت ملی متهم کرد.
برخی از کارشناسان از دولت خواسته‌اند که برای جمع‌آوری شواهد علیه افراد درگیر در ساختمان‌سازی‌های غیراستاندارد به سرعت آوارها را پاکسازی نکند. مهندسان عمران می‌گویند که بسیاری از پروژه‌های ساختمانی در جنوب شرق ترکیه بدون رعایت استانداردهای مربوط به مقاومت در برابر لرزش زمین ساخته شده‌اند.
ساختمان‌سازی انبوه در ترکیه و فساد نظام‌مند
بر پایه‌های داده‌های رسمی ساخت و ساز حدود ۵ درصد از تولید اقتصادی ترکیه را تشکیل می‌دهد. دولت اردوغان در دو دهه فعالیت خود بسیار بر این پروژه‌ها و مسکن‌سازی وسیع تکیه کرده، در حالی که مخالفان او می‌گویند این پروژه‌ها با صدور مجوز ساخت و سازهای بی‌کیفیت و اعطای قراردادهای انحصاری به نزدیکان و وفاداران به اردوغان اجرا شده‌اند.
ترکیه از دهه ۱۹۶۰ تاکنون مجوزهایی تحت معافیت ساخت و ساز دوره‌ای صادر میکند که شامل معافیت‌های قانونی برای سازه‌هایی که بدون گواهی‌های ایمنی لازم ساخته شده‌اند است؛ معافیت با پرداخت هزینه.
منتقدان از مدت‌ها پیش هشدار داده بودند که چنین معافیت‌هایی در صورت وقوع یک زلزله بزرگ خطر فاجعه‌باری را به همراه دارد.
با این‌وجود دولت اعتنایی به هشدارها نکرد. تنها چند روز قبل از زمین‌لرزه اخیر، رسانه‌های ترکیه گزارش دادند که پیش‌نویس قانون جدیدی در انتظار تصویب پارلمان است که معافیت‌های بیشتری را برای کارهای ساختمانی اعطا میکند.
جلال سنگور، کارشناس زمین شناسی، در اوایل سال جاری میلادی هشدار داده بود که تصویب چنین معافیت‌هایی برای ساخت و ساز در کشوری که روی گسل قرار دارد، «جرم» است.
به گفته پلین پینار گیریتلی اوغلو، رئیس اتحادیه اتاق‌های مهندسان و معماران ترکیه از اتاق برنامه ریزان شهر استانبول، این معافیت‌ها به بالغ بر ۷۵ هزار ساختمان ساخته‌شده در سراسر منطقه زلزله زده در جنوب ترکیه داده شده است.
پس از زلزله مرگبار سال ۲۰۲۰ در ازمیر هم شبکه بی‌بی‌سی ترکیه گزارشی را منتشر کرد از شواهدی که نشان می‌دادند حدود ۶۷۲ هزار ساختمان در ازمیر معافیت‌های ساخت و ساز گرفته‌اند.
همین گزارش به نقل از وزارت محیط زیست و شهرسازی تأیید کرد که در سال ۲۰۱۸ بیش از ۵۰ درصد ساختمان‌ها در ترکیه - معادل تقریبا ۱۳ میلیون ساختمان - برخلاف مقررات ساخته شده‌اند.
وزارت محیط زیست و شهرسازی اما اخیراً مدعی شد «هیچ ساختمانی از ساختمان‌هایی که توسط دولت کنونی ساخته شده، فرو نریخته است».
با توجه به نفع دولت از ساختمان‌سازی که به ورود سرمایه‌های خارجی از جمله سرمایه ایرانیان به ترکیه منجر شده است و معافیت‌های ذکرشده، تحلیل‌گران در ترکیه برخورد گسترده با بخش ساخت و ساز را امری بعید می‌دانند و می‌گویند شاید در این سیستم فاسد فقط چند «سیب کرم‌خورده» مورد پیگرد قانونی قرار بگیرند.
آن‌ها تأیید می‌کنند که «بسیاری از ساختمان‌ها در ترکیه با ارزان ترین مصالح ضعیف و بسیاری نزدیک به خطوط گسل ساخته شده‌اند. به ندرت هیچ پیمانکاری گزارش میدانی از زلزله خیز بودن یک منطقه ارائه میکند و در عوض ساخت و ساز ارزان و روشهای بد ساخت و ساز را برای ایجاد آپارتمان‌های جدید در اولویت قرار می‌دهد. این از نظر فنی خلاف قانون است، اما به نظر نمی‌رسد دولت ترکیه فعالانه در این زمینه کاری انجام دهد.»
اواخر سال ۲۰۲۲ و پس از یک زلزله ۵,۹ ریشتری اتحادیه مهندسان و معماران ترکیه بیانیه‌ای منتشر و اعلام کرد ترکیه «از لحاظ کاری که باید قبل از زلزله انجام شود، شکست خورده است».
این اتحادیه در بیانیه خود افزود که نظارت بر ساختمان‌سازی در محل احداث «همچنان در حد یک رویه روی کاغذ تلقی می شود» و خاطرنشان کرد که «ضروری است که فرآیندهای طراحی، ساخت و بازرسی به شیوه‌ای صحیح و قوی انجام شود تا از ایمنی اطمینان حاصل شود».
ساختمان‌های نوساز و گران‌قیمت آوار شده‌اند
چیزی که بیشتر از همه خشم عمومی را برانگیخته ریزش ساختمان‌های نوساز است. بسیاری از این ساختمان‌ها از آپارتمان‌های معمولی گرفته تا ساختمان‌های مجللی که تاریخ جدیدترین آن‌ها به سال گذشته میلادی برمی‌گردد و بنا بوده طبق آخرین و مدرن‌ترین استانداردهای ایمن‌سازی ساخته شده باشند، در چند ثانیه به تلی از آوار بدل شدند و جان ساکنانشان را گرفتند.
ترکیه در سال ۲۰۱۸ میلادی استاندارهای ساختمان‌سازی خود را - با وجود معافیت‌ها -به خاطر زلزله‌خیزی به‌روز کرد. طبق قوانین جدید سازه‌های مناطق زلزله‌خیز ملزم به استفاده از بتن با کیفیت و انعطاف بالا و میله‌های فولادی‌اند و ستون‌ها و تیرها هم باید به نحوی توزیع شوند که تأثیر زلزله را به‌طور موثر جذب کنند.
پیمانکاران ساختمان‌های نوسازی که حالا به آوار تبدیل شده‌اند اغلب در آگهی‌های فروش ذکر کرده بودند که این ساختمان‌ها با مواد ساختمانی «درجه یک» و «رعایت آخرین مقررات زلزله» ساخته شده‌اند.
کارشناسان می‌گویند اگر این ساختمان‌ها با رعایت اصول ساخته شده بودند باید می‌توانستند سرپا بمانند.
پروفسور دیوید الکساندر، کارشناس برنامه‌ریزی و مدیریت اضطراری دانشگاه کالج لندن در مصاحبه‌ای با شبکه بی‌بی‌سی جهانی گفته:
شدت این زمین‌لرزه شدید بود، اما لزوماً به اندازه‌ای نبود که ساختمان‌های خوب را خراب کند. در بیشتر مکان‌ها میزان لرزش کمتر از حداکثر بود، بنابراین از هزاران ساختمانی که فروریختند، می‌توانیم نتیجه بگیریم که تقریباً هیچ‌کدام از آن‌ها هیچ قانون ساخت‌وساز مرتبط با زلزله را رعایت نکرده‌اند.
الزامات ایمنی ساخت و ساز بسته به کاربری ساختمان و مجاورت آن با مناطقی که بیشتر در معرض خطر زلزله قرار دارند متفاوت است: از استحکام ساده گرفته تا گنجاندن دمپر (میراگر) های تنظیم‌شونده در سراسر ساختمان، یا قرار دادن کل سازه روی یک ضربه‌گیر غول پیکر برای ایزوله کردن آن از حرکت زمین.
کانال ۴ ترکیه هفته گذشته گزارشی را از مصاحبه رمضان ییلدیریم، یک مهندس عمران دخیل در ساختمان‌سازی‌ها منتشر کرد که گفت:
زلزله مردم را نمی‌کشد. ساختمان‌های بدساخت مردم را می‌کشند.
او توضیح داد که شرکتش روی حدود ۵۰ ساختمان در آدانا، منطقه‌ای که در فاصله کمی از کانون زلزله اخیر قرار دارد کار کرده و نشان داد ساختار تقویت‌شده آن‌ها چطور در برابر تکان‌های زلزله مقاومت میکند. این مهندس عمران به یک برج فروریخته اشاره کرد که از ۱۲۰ تن از ساکنان آن تنها چهار نفر از جمله دختر جوانش زنده مانده‌اند.
کارشناسان می‌گویند علاوه بر دور زندن استانداردها با استفاده از معافیت، معضل دیگر نبود اراده‌ای برای بهسازی ساختمان‌های موجود است. معضل دیگر هم به گفته آن‌ها این است که اغلب، علاوه بر حوزه‌های قضایی محلی که قوانین را اجرا نمی‌کنند، پیمانکاران در محل هم، درکی از قوانین پیچیده‌ای که باید اجرا کنند، ندارند.
برخی از سازمان‌های بین‌المللی از جمله در بریتانیا برای کمک به بازسازی خانه‌ها در ترکیه اعلام آمادگی کرده‌اند. اما هنوز مشخص نیست وضعیت در سوریه به چه شکل خواهد بود.
سازمان مقابله با بلایایی طبیعی ترکیه شمار ساختمان‌های فروریخته را بیش از ۵۶۰۰ ساختمان اعلام کرده است. این رقم در برخی گزارش‌ها ۶۴۰۰ ذکر شده است. کارشناسان زلزله می‌گویند زلزله در ترکیه دیر و زود دارد و احتمال می‌رفته زمین‌لرزه‌هایی با این شدت ۱۰ تا ۲۰ سال آینده بلاخره اتفاق بیافتد.
خطری که در ایران هم وجود دارد.
نکته دیگری که کارشناسان به آن اشاره می‌کنند، نابرابری‌های اقتصادی بین شرق و غرب ترکیه است. بر اساس یک گزارش سازمان همکاری و توسعه اقتصادی (OECD) در سال ۲۰۲۰، ترکیه دارای بالاترین نابرابری منطقه‌ای در تولید ناخالص داخلی در بین ۲۹ کشور عضو این سازمان بوده است. یک مطالعه انجام‌شدن از سوی مرکز تحقیقات درباره سیاست‌های اقتصادی (CEPR) - مستقر در بریتانیا - منطقه شرقی ترکیه یعنی جایی که زلزله رخ داده، از نظر درآمد در مقایسه با منطقه غربی عقب مانده است. مسئله‌ای که شرق ترکیه را در برابر استانداردهای ناکافی زیرساخت آسیب‌پذیرتر میکند.
روز یکشنبه پیش‌بینی زمین‌لرزه‌ای با مقیاس بزرگ در استانبول مردم این شهر را دچار پریشانی کرد.
یکی از شهروندان این شهر به شبکه الجزیره گفت: «تمام زندگیمان شده اضطراب».
ترکیه هم در منطقه‌ای قرار دارد که چندین تکتونیک (زمین‌ساخت) صفحه‌ای به هم می‌رسند. زمین‌لرزه‌ها معمولا در امتداد مرزهای بین صفحات رخ می‌دهند. گسل آناتولی شمالی که صفحات اوراسیا و آناتولی را تقسیم میکند، در نزدیکی استانبول قرار دارد.
اساتید زمین‌شناسی وقوع زلزله در استانبول را نزدیک پیش‌بینی کرده‌اند و می‌گویند به باور آن‌ها این وقوع حتمی‌ست و تنها درباره زمان آن تردید وجود دارد.
اکرم امام اوغلو، شهردار استانبول در مصاحبه اخیر خود برآورد کرد که حدود ۹۰ هزار ساختمان در این کلانشهر با جمعیتی حدود ۲۰ میلیون نفر در برابر زلزله «بسیار آسیب‌پذیرند».
او همچنین هشدار داد بر اساس تحقیقات انجام شده توسط شهرداری استانبول، در مورد ۱۷۰ هزار ساختمان دیگر هم «خطر متوسط» وجود دارد.
شهروندان می‌گویند حتی اگر بدانند ساختمان محل سکونتشان قرار است در زلزله فرو بریزد باز هم از نظر مالی توان خرید یا اجاره کردن یک ساختمان دیگر برای انتقال به آن‌را ندارند و مجبورن در این وضعیت بمانند.
نظرها
فرهاد - فرهادیان
این فکر که ساختمان در مقابل زلزله ایمن سازی شود فکر اشتباهی ست چون وابسته است به تعاریفی که از زلزله زمین و نوع مصالح هدف بستگی دارد اما هدف از ایمنی زلزله فقط اینست که سازه ای همساز با زلزله ساخته شود که در مراحل اولیه مرگ ساکنان را به حداقل برساند در ژاپن نوع تعریف زلزله به گونه ایست که این سازگاری با روشهای دیگری و همینطور هزینه های گزافی امکان پذیر است سازه روی فونداسیون با استفاده از گوی ها و ضربه گیرهای لاستیک مخصوص نوع فونداسیون هم از نظر سازه ای و هم ارتباطات سازه ای بسیار متفاوت است ضعیف بودن بتن یا سایر مصالح حداکثر می تواند تا 5 یا 10 درصد باشد و با توجه به روشهای محاسباتی این تضعیف مصالح اثر زیادی ندارد چون روش محاسبات حداقل تا یک سوم یعنی 30 درصد نیاز بیشتر است با توجه به اینکه در دنیا از جمله کشور فشلی مثل ایران کنترلها چنان زیاد است که فقط چند پیمانکار خاص دولتی ممکن است کارهای خطرناک انجام دهند لذا همه ی این تخریبها برمی گردد به تعاریفی که خود دولتها از تعاریف و رابطه هائی ست که اعلام می کنند و حتی مثلا در ایران همه ی شهرها مقاومت زمین و سایر مسائل دارای آئین نامه هستند که خود دولت بعنوان دستورالعمل ارائه کرده است اردوغان هم دروغ می گوید چون پیمانکاران تحت تعاریف خود دولت اردوغان دست به ساخت و ساز زده اند هر مشکلی هست ناشی از نوع آئین نامه ها و دستورالعملهائی ست که دولتها ارائه می دهند . اگر دروغ می گویند صرفا بخاطر سیاسی کاریست .