گزارش ویژه شبکه حقوق بشر کردستان از اعدام زنان کُرد زندانی سیاسی توسط جمهوری اسلامی ایران

مجازات اعدام نقض حق حیات، بنیادی‌ترین حق هر انسان از بدو تولد است. اعدام مجازاتی برگشت‌ناپذیر است که به ‌گفته مدافعان حقوق بشر باید در جرایم قابل مجازات با احکام دیگری جایگزین شود. دو دهه پیش شماری از نهادهای مدافع حقوق بشر بین‌المللی با هدف تلاش برای لغو این مجازات غیرانسانی، دهم اکتبر را روز جهانی مقابلە با «مجازات مرگ» نامیدند. با این حال هنوز برخی از کشورها از این مجازات استفاده می‌کنند. ایران از جمله کشورهایی است که کماکان مجازات اعدام را بی‌وقفه به اجرا می‌گذارد و یکی از بالاترین آمار اعدام‌ها را در جهان دارد.

در ایران متهمان و محکومان بە قتل عمد، داشتن روابط جنسی خارج از ازدواج یا با همجنس (لواط، مساحقه، تجاوز به عنف، زنا با محارم، زنای محصنە)، بخشی از جرائم مواد مخدر، ارتداد، افساد فی‌الارض، محاربه، بغی و… از جمله افرادی هستند که در خطر صدور و اجرای حکم اعدام قرار دارند. اعدام فعالان و زندانیان سیاسی که بیشتر زیر عنوان اتهام‌های محاربه، بغی و افساد فی‌الارض صورت می‌گیرد یکی از پرتکرارترین موارد اعدام‌ها در ایران پس از روی کار آمدن جمهوری اسلامی تا امروز بودە است.

جمهوری اسلامی ایران که پس از انقلاب ١٣٥٧ و به دنبال سرنگونی حکومت پهلوی قدرت را در دست گرفت، با هدف استقرار و تثبیت حاکمیت خود ابتدا اقدام به اعدام و تیرباران تعدادی از وابستگان حکومت پیشین و پس از آن فعالان سیاسی از دیگر گروه‌ها و گرایش‌های مخالف و معترض کرد. دهە ١٣٦٠ شمسی اوج اعدام‌های سیاسی در زندان‌های ایران بود. بسیاری از مخالفین از گروەها و سازمان‌های مختلف سیاسی در دادگاەهای ناعادلانه چند دقیقەای محکوم و به جوخە اعدام سپرده شدند. مشخصا در تابستان ۱۳۶۷ هزاران زندانی سیاسی که بسیاری از آنها پیشتر به حبس محکوم شده و دوران محکومیت‌شان را در زندان می‌گذراندند با تصمیم مستقیم روح‌الله خمینی اعدام شدند.

سازمان‌های سیاسی، نهادهای حقوق بشری و خانواده‌های دادخواه هر یک تلاش کردەاند لیستی از افراد اعدام شده طی بیش از چهار دهه گذشته را تهیه و ارایه کنند، اما به دلایل مختلف از جمله کثرت اعدام‌ها و پنهان‌کاری حکومت تاکنون آمار دقیقی از تعداد اعدام‌ها در ایران وجود ندارد.

گزارش پیش رو دو هدف را پیگیری می‌کند:

در بررسی‌ها و تحقیقاتی کە تاکنون در مورد زنان کُرد اعدام شده، خصوصا در دهە ۶٠، انجام گرفتە، غالبا اسامی و تعداد زنان عضو یا هوادار احزاب سیاسی کُرد، از جمله احزاب کومله و دمکرات کردستان ایران، ثبت شدە و کمتر به زنان اعدام شدە کُرد کە عضو یا هوادار سازمان‌ها و جریانات سراسری در ایران از جمله سازمان‌های چپ، مجاهدین خلق و… بودەاند، اشاره شدە است. از همین رو گزارش حاضر تلاش می‌کند حتی‌الامکان از این رویکرد اجتناب کرده و به گردآوری اطلاعات و آمار این گروه از زنان ‌کُرد هم بپردازد.

دستیابی بە این دو هدف کار چندان آسانی نبود، چرا کە تاکنون هیچ‌گونە آمار دقیق و منسجمی از تعداد زنان اعدام شدە در کردستان و یا زنان کُرد اعدام شده در ایران در دست نیست. گزارش حاضر نیز ادعا نمی‌کند کە آمار دقیق زنان اعدام شده و اطلاعات مربوط به آن‌ها را در اختیار مخاطب قرار خواهد داد، چرا کە در نبود منابع معتبر و آرشیو جامع چنین کاری اگر غیرممکن نباشد، بی‌تردید بسیار دشوار است. البته برخی از جریانات سیاسی تلاش کردەاند اسامی اعضا و هوادارن اعدام شدە خود را جمع‌آوری و منتشر کنند، اما به دلیل فقدان طرح آرشیوسازی، آمارها عموما غیردقیق یا دارای اطلاعات ناقص هستند. علاوه بر نبود آمار دقیق، اطلاعات موجود در لیست‌های مزبور نیز یا اشتباه و ناقص و یا متفاوت و متغیرند. برای مثال، منابع مختلف دادەهای متفاوتی را در خصوص اطلاعات شخصی اغلب این زنان، گرایش سیاسی، محل اعدام آنان و… ثبت کردەاند. جهت حل این مشکل، حتی‌الامکان اطلاعات منابع مختلف مورد بررسی قرار گرفته و با دیگر اطلاعات موجود تطبیق داده شدەاند. در مواردی نیز که امکان دسترسی به افراد نزدیک یا مطلع‌ بوده از آنها هم پرس‌وجو شده است.

برای جمع‌آوری این اطلاعات، آرشیو و سایت‌های مختلفی مورد بررسی قرار گرفته است، از جمله سایت نەمران، سایت شهدای حزب دمکرات کردستان ایران، سایت بنیاد عبدالرحمن برومند، سایت شهدای سازمان مجاهدین خلق، سایت سازمان پیکار، سایت سازمان فداییان خلق، آرشیو سازمان کومله و… همچنین خاطرات، یادداشت‌ها و بیوگرافی‌های فعالین قدیمی جریان‌های سیاسی کردستان مورد استفاده قرار گرفته و در مواردی نیز با آنان و دیگر فعالین غیرکُرد یا اعضای خانواده و دوستان زنان جان‌باخته تماس گرفته شده است.

از برخی زنان اعدام شده به جز یک نام هیچ اطلاعات دیگری در دست نبود و برخی از این تماس‌ها جهت تایید وجود یا عدم وجود برخی از اسامی بوده است. نهایتا پس از انجام کلیە بررسی‌ها و تحقیقات ممکن، اسامی ٩۵ نفر از زنان فعال سیاسی که بعد از روی کار آمدن جمهوری اسلامی، خصوصا در دهە ۶٠ خورشیدی (١٩٨٠ میلادی) از طریق تیرباران یا روش‌های دیگر اعدام شدەاند، جمع‌آوری و ثبت شد. در این گزارش فقط به زنانی اشاره شده که یا محل تولدشان یکی از شهرهای استان‌های آذربایجان غربی، کردستان، کرمانشاه و ایلام بوده و یا این که هویت کُردی آن‌ها توسط فعالان سیاسی آن دوره تایید شده است. در مورد زنان اعدام شدە در استان آذربایجان غربی بە ناچار رویەایی متفاوت از سە استان دیگر در پیش گرفتە شد؛ برخی از شهرهای این استان محل زیست مشترک کُردها و ترک‌هاست و هویت اتنیکی/ملی برخی از زنان اعدام شدە این شهرها قابل تشخیص نبود، از همین رو اسامی آن‌ها در لیست حاضر ذکر نشده است. همچنین برخی از فعالین سیاسی در دورە ملتهب بعد از انقلاب از اسامی مستعار استفاده کردەاند و ممکن است همین امر مانع شناسایی آن‌ها از سوی افراد، احزاب و فعالین آن دورە بودە باشد.

اطلاعات این گزارش در سه بخش ارائه خواهد شد. با توجە بە این که اکثریت قریب به اتفاق زنان کُرد در دهە ۶٠ اعدام شدەاند، ابتدا به صورت مختصر به وضعیت سیاسی کردستان ایران در آن زمان اشاره خواهد شد. سپس در قالب اعداد و ارقام، اطلاعات فردی، خانوادگی و سیاسی زنان اعدام شده از جمله سن، محل تولد، وضعیت تاهل، موقعیت اقتصادی-اجتماعی خانوادە، میزان تحصیلات، شغل، گرایش سیاسی و…- مورد اشارە قرار خواهد گرفت. در نهایت ‌هم سعی بر آن بوده است کە حتی‌الامکان توضیحاتی دربارە هر یک از زنان اعدام شدە ارایه شود. ترتیب اسامی زنان بر اساس سال اعدام آن‌ها درج شده است.