مذاکرات صلح یمن به جنگ ۸ ساله پایان می‌دهد یا نزاع ۳۰ ساله؟

برای سال‌ها، ریاض و تهران از نبردهای نیابتی علیه دیگری استفاده کرده‌اند. جنبه‌های متفاوت این نزاع را در سراسر خاورمیانه می‌توان دید. در یمن هم مداخله دو کشور در درگیری‌های داخلی، وضعیت میدان جنگ را پیچیده کرد. ریاض و تهران یکی از میدان‌های نزاعشان را در کشوری قرار دادند که پیش از جنگ داخلی هم فقیرترین کشور خاورمیانه بود. نتیجه وقوع بدترین بحران انسانی در یمن بود.

زورآزمایی عربستان سعودی و جمهوری اسلامی در یمن، منجر به کشته شدن بیش از ۳۵۰ هزار نفر شده که بسیاری از آنها جانشان را نه در میدان نبرد که به دلیل گرسنگی از دست دادند. اما کشته‌شدگان و قربانیان این نبرد بی‌حاصل و فاجعه‌بار زود فراموش می‌شوند و آنچه اکنون مورد توجه است، خوش‌بینی برای ختم این فاجعه به دلیل مذاکرات اخیر میان ایران و عربستان است.

جنگ در یمن در ماه‌های اخیر نسبتاً آرام باقی مانده است، اگرچه آتش‌بس در ماه اکتبر لغو شد. طرفین در گفتگوهای صلح با میانجیگری کشور همسایه یعنی عمان شرکت کردند، اما این دیدارها تا این ماه بدون نتیجه مشخصی ادامه داشت.

هانس گروندبرگ، فرستاده سازمان ملل متحد در امور یمن، روز یکشنبه ۹ آوریل/ ۲۰ فروردین به آسوشیتدپرس گفت که اکنون «نزدیک‌ترین نقطه برای دستیابی به پیشرفت واقعی به سوی صلح پایدار هستیم.»

چه کسی در مذاکرات حضور دارد؟

در مذاکرات روزهای اخیر در صنعا، پایتخت یمن، عربستان سعودی - که رهبری ائتلاف نظامی را که در سال ۲۰۱۵ در یمن مداخله کرد – در یک سوی میز است و طرف مقابل، حوثی‌ها هستند. حوثی‌ها، جنگجویان مورد حمایت ایران‌اند که پایتخت و شمال غرب یمن را کنترل می‌کنند.

درگیری زمانی آغاز شد که حوثی‌ها در سال ۲۰۱۴ از شمال یمن وارد صنعا شدند و دولت شناخته شده بین المللی را عملاً ساقط کردند. ائتلاف به رهبری عربستان سعودی در سال ۲۰۱۵ در تلاش برای بازگرداندن این دولت مداخله کرد و یک رشته بمباران ویرانگر را آغاز کرد که سال‌ها به طول انجامید.

محمد بن سلمان، ولیعهد و حاکم واقعی عربستان سعودی، در ابتدای جلوس پدرش بر قدرت یک سیاست خارجی تهاجمی را دنبال کرده است. او پا به بحران یمن گذاشت و در داخل هم فعالان سیاسی رقیب و منتقدانش را به زندان انداخت.

حال و پس از ۸ سال نزاع بی‌نتیجه در یمن، عربستان و ایران توافق کرده‌اند که روابط دیپلماتیک خود را با میانجی‌گری چین برقرار کنند که می‌تواند منجر به همسویی مجدد بزرگ بین رقبای منطقه‌ای شود.

در حالی که روابط ایالات متحده و عربستان سعودی از جمله به دلیل قتل جمال خاشقچی آسیب دیده است، ریاض به سمت مسکو و پکن متمایل شده است.

عربستان نزدیکی به دو رقیب اقتصادی و نظامی آمریکا را محملی برای امتیاز‌گیری‌های بزرگ می‌داند. مثلاً در مورد رابطه با اسرائیل، عربستان سعودی به دنبال تضمین‌های امنیتی از ایالات متحده و کمک به توسعه یک برنامه هسته‌ای غیرنظامی در ازای عادی سازی روابط با اسرائیل بوده است.

در صنعا چه خبر است؟

روز یکشنبه، خبرگزاری صبا تحت رهبری حوثی‌ها عکس‌هایی از دیدار هیئت‌های عمانی و عربستان با مهدی المشاط، رئیس شورای عالی سیاسی حوثی‌ها منتشر کرد.

محمد البخیتی، یکی از مقامات حوثی روز یکشنبه در توییتر نوشت:

احمد نگی، تحلیلگر ارشد یمن در گروه بین المللی بحران گفت: «هیئت‌های سعودی قبلاً هم از صنعا بازدید کرده‌اند، اما با توافق عربستان سعودی و ایران برای از سرگیری روابط دیپلماتیک، تحرک جدیدی در منطقه ایجاد شده است.»

محمد الجابر، سفیر عربستان سعودی در یمن، در توئیتر خود نوشت که برای گفتگو برای «تثبیت آتش‌بس» که می‌تواند به یک راه‌حل سیاسی جامع برای این کشور ختم شود، به صنعا آمده است.

ندوه الدوساری، محقق غیرمقیم در مؤسسه خاورمیانه، گفت که شورای رهبری ریاست جمهوری یمن - که بر دولت به رسمیت شناخته شده بین المللی نظارت می‌کند - اساساً از مذاکرات کنار گذاشته شده است.

چه چیزی دنبال می‌شود؟

اهداف دو طرف مذاکره فوری و بنیادین هستند. محمد البخیتی، یکی از مقامات حوثی گفت که آن‌ها به دنبال برقراری مجدد آتش بس و خروج کامل نیروهای خارجی از یمن هستند.

مذاکره کنندگان همچنین می‌خواهند راه را برای گفتگوهای گسترده‌تر برای حل مناقشه سیاسی چند وجهی یمن و ترمیم اقتصاد ویران شده آن هموار کنند.

به احتمال زیاد توافق اولیه شامل فشار عربستان سعودی به دولت وابسته‌اش در یمن برای تسهیل پرداخت حقوق برای کارمندان دولتی یمن است که سال‌ها است پرداخت نشده است. این افراد اغلب نان آور اصلی خانواده‌هایشان هستند. این امر باری را بر دوش آژانس‌های کمک‌های بشردوستانه گذاشته است که در تلاش برای امداد‌رسانی به میلیون‌ها قحطی‌زده یمنی هستند که نیاز مبرمی به غذا دارند.

این توافق همچنین می‌تواند شامل برقراری پروازهای بیشتر به و از فرودگاه صنعا باشد و به هزاران نفر اجازه دهد تا برای درمان‌ سفر کنند. لغو محدودیت‌های بنادر یمن هم خواسته فوری است. بنادری که فعال‌تر شدنشان می‌تواند کالاهای ضروری بیشتری را در دسترس مردم قرار دهد و تورم را کاهش دهد. همچنین ممکن است اجازه از سرگیری صادرات نفت یمن هم در این توافق گنجانده شود.

مذاکره‌کننده حوثی‌ها به نیویورک‌تایمز گفت که برخی از این موضوعات در مذاکرات قبلی در عمان مورد توافق اصولی قرار گرفته بود. او گفت: «آنچه در حال حاضر اتفاق می افتد یافتن یک مکانیسم اجرایی برای آن است.»

با این حال، جنگ یمن عمیق‌تر. فراتر از جنگ بین ائتلاف به رهبری عربستان سعودی و حوثی‌ها است و توافق بین این دو گروه ناگزیر مشروعیت حوثی‌ها را افزایش می‌دهد.

 از هم‌اکنون روشن است که حوثی‌ها از جاه‌طلبی خود برای حکومت بر تمام یمن دست بر نمی‌دارند. به محض خروج سعودی‌ها، حوثی‌ها از نظر نظامی گسترش خواهند یافت تا آنچه را که به عنوان حق خود برای اعمال کنترل بر کشور می‌دانند، تثبیت کنند. این همان چیزی است که می‌تواند مقدمه آغاز جنگی بزرگ‌تر باشد.

وضعیت انسانی یمن چقدر بد است؟

حتی قبل از جنگ، یمن فقیرترین کشور عربی بود. اما این درگیری یمنی‌ها را در یکی از بدترین بحران‌های بشردوستانه در جهان فرو برد و این کشور را تا مرز قحطی پیش برد.

به گفته سازمان ملل، حدود ۲۴ میلیون نفر - ۸۰ درصد از جمعیت یمن - به کمک‌های بشردوستانه نیاز دارند و میلیون‌ها نفر آواره شده‌اند.

مرگ و میر، به ویژه بر اثر گرسنگی، کودکان خردسال را به شدت تحت تأثیر قرار داده است. بر اساس برآورد سازمان ملل متحد، در حال حاضر بیش از ۱۱ هزار کودک در نتیجه درگیری در یمن کشته یا معلول شده‌اند. مقامات سازمان ملل می‌گویند که تلفات واقعی احتمالاً بسیار بیشتر است.

چرا تنش زدایی بین عربستان سعودی و ایران اهمیت دارد؟

اگرچه جنگ یمن موضوعی بزرگتر از درگیری نیابتی تهران و ریاض است اما تنش‌ها بین عربستان سعودی و ایران نقش مهمی در گسترش آن ایفا کرده است. اکنون، عربستان سعودی در تلاش برای کاهش تنش‌های منطقه‌ای، روابط نزدیک‌تری با ایران برقرار کرده است.

احمد نگی، تحلیلگر ارشد یمن در گروه بین المللی بحران گفت:

مقامات سعودی مشتاق هستند تا به دخالت نظامی خود در یمن پایان دهند. مداخله‌ای که هزینه هنگفتی برایشان داشته و به اعتبار بین المللی آن‌ها آسیب رسانده است. فراتر از آن، حملات موشکی و پهپادی حوثی‌ها به مناطق جنوبی عربستان سعودی، ده‌ها غیرنظامی را کشته و به زیرساخت‌ها آسیب رسانده است، و این درگیری همچنین تلاش‌های محمد بن سلمان، ولیعهد سعودی، برای متحول کردن اقتصاد این کشور را با مشکل مواجه کرده است.

شیطان در جزئیات است

گرچه ممکن است با تفاهم ریاض و تهران یکی از مولفه‌های مهم درگیری در یمن یعنی مداخله نیابتی کمرنگ شود ولی هنوز آتش‌فشان‌های اختلاف فراوانند. اقتصاد و نحوه تقسیم قدرت مسائل اساسی‌اند. فعلاً بعید است که مذاکرات کنونی منجر به صلح پایدار و رفاه شود. تحلیلگران یمنی می گویند که بدون آنکه مؤلفه‌های قدرت در درون یمن به سمت همگرایی میل کنند امکان رسیدن به صلح وجود ندارد.

فراتر از خشونت مستقیم جنگ، یمنی‌ها با یک اقتصاد آشفته دست و پنجه نرم می‌کنند و خشونت ساختاری ناشی از فساد، از بین رفتن بنیان‌های مدنیت و گروه‌های مسلح متعددی که برای کسب قدرت رقابت می‌کنند، وضعیت را به شدت پیچیده کرده است. این کشور هم‌ اکنون دو بانک مرکزی و دو پول رایج متفاوت دارد و حتی در همین سطح هم مشخص نیست که کدام به نفع دیگری از صحنه خارج خواهد شد و همین توافق بر سر پرداخت معوقات کارمندان دولت قرار است با کدام واحد پول و از طریق کدام بانک مرکزی پرداخت شود. بانک مرکزی در کنترل حوثی‌ها یا بانک مرکزی دولت مورد حمایت ریاض؟

شاید درست‌ترین روایت برای توصیف وضع کنونی را بتوان در این جمله احمد نگی، تحلیلگر ارشد یمن در گروه بین المللی بحران یافت:

میراث جانکاه نزاع بر سر قدرت

یمن راهی طولانی تا رسیدن به وضع بحرانی کنونی پیموده است. ریشه‌های اختلافات کنونی به ساختار همواره متزلزل توزیع قدرت در این کشور باز می‌گردد. در ادامه سیر مختصری از رویدادهای کلیدی در بیش از سه دهه گذشته این کشور آمده است: