چرا جمهوری آذربایجان خواستار پیروزی اردوغان در انتخابات ترکیه است؟

مقدمه: جایگاه ایران، ترکیه، آذربایجان و ارمنستان در زمینه‌ی آزادی انتخابات در سال ۲۰۲۳

بحث را با مقدمه‌ای در میزان مقایسه آزادی‌های انتخاباتی در چهار کشور ایران، آذربایجان، ارمنستان و ترکیه آغاز می‌کنیم. خانه‌ی آزادی (Freedom House) نهادی پژوهشی مستقر در آمریکا است که به کشورها در زمینه‌ی انتخابات آزاد و منصفانه و درجه‌ی آزادی‌های سیاسی بین ۰ تا ۱۰۰ امتیاز می‌دهد. ایران در گزارش جدید سال ۲۰۲۳ این سازمان امتیاز ۱۲ از۱۰۰ گرفته است که طبیعتا امتیازی پایین است و قابل فهم.

امتیاز ارمنستان در گزارش این نهاد برای سال ۲۰۲۳، ۵۴ از ۱۰۰ است که امتیازی متوسط محسوب می‌شود. ترکیه هم، احتمالا به سبب محدودیت‌هایی که در زمینه‌ی آزادی‌ها در این کشور در ایام پس از کودتای تابستان ۲۰۱۶ تا امروز هست، با افول نسبت به سال‌های طلایی حکومت آک‌پارتی امتیاز ۳۲ از ۱۰۰ گرفته است. جمهوری آذربایجان بر اساس گزارش این نهاد در سال ۲۰۲۳ امتیاز ۹ از ۱۰۰ گرفته که امتیازی پایین‌تر از سه کشور دیگر مورد بحث ماست. یعنی در کمال تعجب، حتی ایران برغم سرکوب شدید آزادیهای سیاسی، بر اساس امتیازدهی خانه‌ی آزادی انتخابات‌های در مجموع منصفانه‌تری (! ) از جمهوری آذربایجان دارد و آزادی‌های سیاسی را اندکی کمتر نقض می‌کند.

داوری همه‌جانبه در مورد ساختار امتیازدهی خانه‌ی آزادی بیرون از حوصله‌ی این نوشتار است. نهاد فوق به آزادی‌‌های اجتماعی نمره نمی‌دهد که در این زمینه ج آذربایجان قطعا وضع بهتری از ایران دارد. همین خانه آزادی با اینکه از وزارت خارجه‌ی آمریکا بودجه می‌گیرد، به آمریکا امتیاز ۸۳ از ۱۰۰ داده، در حالیکه مثلا امتیاز هلند به عنوان یک دموکراسی موفق ۹۷ از ۱۰۰ است. پس نمی‌شود ادعا کرد چون خانه‌ی آزادی نهادی غربی و آمریکایی‌ است، امتیازدهی‌هایش بی‌ربط است.

حمایت نشریات جمهوری آذربایجان از اردوغان: نمونه‌ی «مساوات»

در داخل جمهوری آذربایجان رسانه‌هایی که واقعا مستقل و متعلق به اپوزیسیون این کشور باشند وجود ندارند. در واقع به شکل گرفتن اپوزیسیونی جدی برابر علی‌اف اجازه داده نشده است. جمهوری آذربایجان پس از فروپاشی شوروی هنوز به دموکراسی گذار نکرده است. نتیجه آنکه رویکرد اکثر نشریات این کشور در مورد انتخابات ترکیه شبیه هم است. ما برای نمونه محتوای چند خبر در وبسایت اینترنتی «مساوات» را بررسی می‌کنیم که به نظر نامش برگرفته از حزب مساوات در تاریخ این کشور است: حزبی که محمدامین رسولزاده، موسس جمهوری آذربایجان حدود صد سال قبل تاسیس کرد و هنوز در سیاست این کشور نفوذ دارد. بسیاری از اخبار این وبسایت پوشش مواضع گوناگون الهام علی‌اف است و همین تردیدی در نزدیکی آن به دولت آذربایجان برای ما باقی نمی‌گذارد.

در یکی از اخباری که در مساوات در مورد انتخابات کار شده، با استناد به خبر نشریه‌ی حکومتی صباح در ترکیه، پروپاگاندای رسانه‌های حامی اردوغان علیه قلیچداراوغلو (که پیشتر در مقاله‌ای مضامین عمده‌ی آنرا شرح داده‌ایم) تکرار شده و ذیل سرخط «حمایت شوک آور رهبر پ ک ک از قلیچداراوغلو» آمده است (خلاصه): «رهبران گروه تروریستی پ‌ک‌ک به حمایت خود از کمال قلیچداراوغلو در دور دوم انتخابات ریاست‌جمهوری ترکیه ادامه می‌دهند.»

در ادامه با نقل سخنانی منسوب به مراد قره‌ایلان، از بنیانگذاران و رهبران سازمان پ ک ک آمده است: «هر کاری که برای کنار زدن فاشیسم ائتلاف آک‌پارتی و م ه پ از قدرت لازم است باید انجام شود. اگر در انتخابات ائتلاف آک‌پارتی-حرکت‌ ملی‌گرا به قدرت برسند، حتی یک سرباز پ ک ک زنده نخواهد ماند.» جدای از اینکه بسیاری در جناح اپوزیسیون مشکوک هستند که قره‌ایلان واقعا این قبیل حرف‌ها را، آنهم در بحبوبه‌ی انتخابات، زده باشد، در این شیوه نقل خبر، بسان نشریات حامی دولت در داخل ترکیه این روزها، یک مغلطه‌ی بزرگ نهفته است: چون پ ک ک ائتلاف جمهور را متهم به استبداد کرده، پس استبدادی در کار نیست. این روشی است که البته نشریات حامی جمهوری اسلامی هم به کرات در مورد مخالفان خود (از جمله طرفداران عادی شدن رابطه با آمریکا و اسرائیل) تکرار می‌کنند: مانند اینکه اگر یک گروه مخالف گیریم افراطی بگوید «دوغ غذایی خوشمزه است، یا فلان گل خوشبو است»، لاجرم دوغ بد مزه و گل بدبو خواهد بود. معلوم است ارتباط منطقی نمی‌شود در این میان برقرار کرد.

مغلطه‌‌ای دیگر را باز از همان نشریه‌ی مساوات مثال می‌زنیم: یکی از روش‌های رایج رسانه‌های طرفدار دولت در ترکیه کوشش برای اختلاف انداختن در اپوزیسیون بوده است. حالا نشریه‌ی مساوات، در خبری کوشش کرده میان علی باباجان، رئیس حزب دموکراسی و ترقی (دوا، از اعضای اصلی ائتلاف شش‌گانه ملت) از یک سو و بدنه‌ی حزب جمهوری‌خواه خلق در سوی دیگر تفرقه بیندازد و به آذربایجانی تیتر زده: «شوک بزرگ برای قلیچداراوغلو: بحران [در ائتلاف ملت] عمیق‌تر می‌شود.» در خبر می‌خوانیم: «علی باباجان در ارزیابی خود از دور اول انتخابات ریاست‌جمهوری ترکیه اظهاراتی بیان کرد که اعضای ج ه پ[حزب جمهوری‌خواه خلق] را دیوانه کرد.» وقتی متن را می‌خوانیم متوجه می‌شویم زیرکانه کوشیده شده شکافی در میان برخی هواداران ائتلاف ملت به دره‌ای عمیق تبدیل شود: توضیح آنکه در انتخابات پارلمانی ۱۴ مه بر اساس توافقی که میان اعضای ائتلاف ملت شد، چهار حزب کوچک‌تر دوا، آینده، سعادت و دموکرات، بجای آنکه با لوگوی خودشان وارد رقابت انتخاباتی شوند (که در آن صورت احتمال جدی می‌رفت نتوانند از آستانه‌ی حداقل ۷ درصدی انتخابات ترکیه بگذرند)، ذیل لوگوی حزب جمهوری‌خواه وارد رقابت شدند. البته قلیچداراوغلو حساب کرده بود که این احزاب برآمده از گفتمان سنتی و محافظه‌کار و ملی‌گرای ملایم، بتوانند از پایگاه رایی اردوغان رای قابل ملاحظه‌ای بگیرند. امری که در عمل اتفاق نیفتاد، گرچه با این روش حزب کوچک دوا توانست ۱۵ نماینده وارد مجلس کند.

حالا باباجان در دفاع از خودش می‌گوید در حوزه‌هایی که دوا در لیست ج ه پ وارد مجلس شده، میزان آرای ج ه پ کاهش نیافته و می‌کوشد این موضوع را با ارقام نشان دهد. فارق از میزان درستی تحلیل او، آنچه او گفته با تیتر و محتوای خبررسانی نشریه‌ی مساوات در ج آذربایجان و البته نشریات حامی دولت در ترکیه نمی‌خواند. موضوع دیوانه‌ کننده‌ای هم طرح نشده است.

یکی از آخرین تحلیل‌ها که علیه اپوزیسیون ترکیه در نشریه‌ی آنلاین مساوات (به عنوان نمونه‌ای از نشریات نزدیک به دولت آذربایجان در بحث ما) آمده، مطلبی است منتشر شده به تاریخ ۲۳ مه ۲۰۲۳ که جانبدارانه قلیچداراوغلو و ائتلاف ملت را به «دوستی با ارامنه» متهم می‌کند.

اولویت امنیت بر دموکراسی: تحلیل فاضل مصطفی، نماینده‌ی پارلمان جمهوری آذربایجان از انتخابات ترکیه

فاضل مصطفی، نماینده پارلمان جمهوری آذربایجان است که مواضع سرسختی هم در مورد ایران دارد. او کمتر از دوماه قبل هدف حمله تروریستی کسانی قرار گرفت که ظن آن می‌رود به جمهوری اسلامی و گروه‌های شیعه‌ی تندرو نزدیک باشند.

فاضل مصطفی یک کنشگر سیاسی آذربایجانی مطلع است. واکاوی مواضع‌اش ما را در فهم منطق رفتار دولت جمهوری آذربایجان در موضوعات مختلف مدد می‌رساند. او اخیرا در مصاحبه‌ای که در فاصله‌ی دور اول و دور دوم انتخابات ریاست‌جمهوری ترکیه تهیه شده (در یوتیوب در دسترس است)، نکات مهمی در مورد موضع دولت آذربایجان در مورد انتخابات ترکیه طرح می‌کند که در ادامه می‌آید.

بحث با این مقدمه از سوی مجری شروع می‌شود که «کسانی [مخالفان] می‌گفتند نظام ترکیه دیکتاتوری است. منتهی این انتخابات به دور دوم رفت. در دیکتاتوری‌ها که انتخابات به دور دوم نمی‌رود.» این نکته برغم درستی، اشاره‌ای است تلویحی به سخن مشابهی از سوی اردوغان در گفتگو با سی‌ان‌ان اینترنشنال پس از دور اول انتخابات.

سپس نوبت به فاضل مصطفی می‌رسد. این تحلیلگر آذربایجانی می‌گوید ما باید به نتیجه‌ی انتخابات ترکیه بر اساس تاثیرش بر مسائل تاریخی خودمان و مشخصا «مسئله قره‌باغ» بنگریم؛ پیش از حل مسئله‌ی قره‌باغ نمی‌شود به امور دیگری فکر کرد: ما اول باید تکلیف مرز‌مان را با ارمنستان مشخص کنیم. طوری مرزهای مستحکمی بسازیم که دشمن از سرحدات نتواند [به داخل کشور] ورود کند و امنیت ملی ما را به خطر بیندازد.

جملات فوق بخوبی نشان می‌دهد برای ج آذربایجان در وضعیت فعلی امنیت در اولویت است و با این منطق است که در انتخابات جاری دل‌شان با ائتلاف جمهور حامی اردوغان است.

فاضل مصطفی در گفتگوی مزبور القا می‌کند اگر تصمیمات در ترکیه در مورد حمایت از امنیت ملی آذربایجان منوط به اجماع میان احزاب مختلف در پارلمان و مشخصا احیای پست‌ نخست‌وزیری باشد، ما در برابر «دشمن» ممکن است تنها بمانیم. می‌دانیم از شعارهای کمپین قلیچداراوغلو و ائتلاف ملت احیای «نظام پارلمانی تقویت شده» در ترکیه برای تقویت دموکراسی در این کشور است. اپوزیسیون از تمرکز قدرت شدید فعلی در دست رئیس‌جمهور که (با خواست اردوغان و باغچه‌لی) بواسطه‌ی تغییرات در قانون اساسی این کشور در پی رفراندوم سال ۲۰۱۷ در ذیل وضعیت اضطراری انجام شد، کاملا ناراضی است و این موضوع را از اسباب فساد و عدم چرخش سیاسی قدرت در ترکیه می‌داند.

فاضل مصطفی در ادامه از اپوزیسیون ترکیه انتقاد می‌کند که چرا به محدود کردن اقدامات فرامرزی ارتش ترکیه در سوریه و لیبی و سرزمین‌هایی از این دست گرایش دارند و نگران است که در صورت به قدرت رسیدن مخالفان به رهبری قلیچداراوغلو، حمایت نظامی ترکیه از جمهوری آذربایجان در اختلافات مرزی با ارمنستان و مسئله‌ی قره‌باغ کاهش یابد. او همچنین ابراز می‌دارد که نگران از نزدیکی ائتلاف ملت با ه د پ (حزب دموکراتیک خلق‌ها) است و در نظر او این تحول در صورت رخداد دست دولت ترکیه را در مبارزه با تروریسم پ ک ک در عراق و کوهستان‌های قندیل خواهد بست. مواضع او در این زمینه به شدت به موضع ائتلاف آک‌پارتی و م ه پ نزدیک است: فاضل مصطفی به امکان صلح میان دولت ترکیه و پ ک ک خوشبین نیست و در سخنانش به شکست خوردن فرآیند صلح (به ترکی: باریش یا چوزوم سورجی، در فاصله‌ی سال‌های ۲۰۱۴-۲۰۰۹) اشاره می‌کند که به گفته‌ی او برغم کوشش‌های فراوان اردوغان و آک‌پارتی ناکام ماندند.

فاضل مصطفی از این مقدمات نتیجه می‌گیرد:

نگرانی‌های امنیتی (به ترکی آذربایجانی: تهلکه‌سیزلیخ) این کنشگر سیاسی بر خواست دموکراسی در او در وضعیت کنونی سایه انداخته و این موضوع را به کل جامعه‌ی جمهوری آذربایجان هم تعمیم می‌دهد:

نتیجه‌ی دیگر تحلیل فاضل مصطفی این است:

منطق این تحلیل نزدیکی نظامی بسیار زیاد میان جمهوری آذربایجان از یک طرف و ترکیه و اسرائیل از سوی دیگر را در سال‌های اخیر و ذیل حاکمیت الهام علی‌اف و در اثنای نبرد دوم قره‌باغ بخوبی توضیح می‌دهد. آذربایجان امروزه از مهم‌ترین خریداران محصولات صنایع نظامی ترکیه، مشخصا محصولات کارخانه‌ بایراقدار (کارخانه‌ی خانواده داماد اردوغان) است و چنانکه از سخنان اخیر علی‌اف در استانبول در آستانه‌ی انتخابات ۱۴ مه هم بر می‌آمد، چشم‌انداز پروژه‌های مشترک نظامی میان آذربایجان و ترکیه ذیل اتحاد الهام علی‌اف و رجب طیب اردوغان، به شکل بومی کردن تکنولوژی برخی صنایع نظامی ترکیه در ج آذربایجان هم پیش خواهد رفت.

لازم به ذکر است که برغم نگرانی‌های مقامات جمهوری آذربایجان، نه قلیچداراوغلو و نه هیچ‌کدام از رهبران اپوزیسیون ترکیه وعده نداده‌اند در صورت به قدرت رسیدن روابط نزدیک نظامی میان دو کشور مختل خواهد شد. این البته تصوری است که مقام‌های آذربایجانی می‌کوشند القا کنند.

برآیند و نقد

نگارنده‌ی این سطور در مقاله‌ای در هفته‌ی منتهی به انتخابات ۱۴ مه نوشت: «به نظر می‌رسد الهام علی‌اف بیشتر تخم‌مرغ‌های خود را در روابط جمهوری آذربایجان و ترکیه در سبد اردوغان ریخته است و این را می‌شود از سخنانش در سفر اخیر او به استانبول در مراسمی به دعوت کارخانه‌ی پهپادسازی بایراقدار (خانواده‌ی داماد اردوغان) مشاهده کرد. علی‌اف در آن مراسم، با تکرار شعار معروف «یک ملت، دو دولت» و اضافه کردن عبارت «یک مشت» (تک یومروخ) به آن!، مانند مقام ارشد ائتلاف جمهورحامی اردوغان در منطقه‌ی قفقاز جنوبی سخن گفت و آشکارا نشان داد که روی پیروزی اردوغان حساب ویژه‌ای باز کرده است.» آنچه در بالا آمد، در ادامه‌ی تحلیل فوق است.

نگارنده‌ی این سطور با ایده‌ی فاضل مصطفی و سایر تحلیلگران آذربایجانی در زمینه‌ی اولویت امنیت بر دموکراسی ویا ایجاد دوگانه‌ی کاذب در آن زمینه موافق نیست؛ مصطفی البته در مورد دموکراسی در ایران سخنی نمی‌گوید و احتمالا علاقه‌ای نیز به این موضوع ندارد. ولی با اطلاق منطق او چه بسا بشود گفت در ایران هم نیکوست رژیم جمهوری اسلامی برسر کار بماند، چون امنیت مرزها را بخوبی برقرار می‌کند. می‌دانیم این موضوع منطق مقام‌های امنیتی جمهوری اسلامی نیز هست.

نکته‌ای دیگر: بدون آنکه بخواهیم سیاست خارجه‌ی ارامنه را توجیه کنیم، به قدرت رسیدن پاشینیان با یک نیمه‌انقلاب نرم در سال ۲۰۱۸ نشان می‌دهد که حداقل از منظر اداره‌ی امور داخلی کشور بر اساس شیوه‌ی دموکراتیک، ارمنستان کنونی در وضعیت بهتری از جمهوری آذربایجان قرار دارد. برغم شکست سنگین ارمنستان از آذربایجان در جنگ دوم قره‌باغ (پاییز ۲۰۲۰ تا امروز) و بازپسگیری مناطق اشغال شده‌ی قره‌باغ کوهستانی از جدایی‌طلبان مورد حمایت ارمنستان، باز پاشینیان در انتخاباتی زودرس ژوئن سال ۲۰۲۱ به نخست‌وزیری برگزیده شد. یعنی برغم شکست در جنگ و احتمال کودتا، کودتایی علیه پاشینیان از سوی نظامیان رخ نداد و دموکراسی پارلمانی درارمنستان دوام یافت. جالب آنکه خود نشریات دولتی جمهوری آذربایجان و ترکیه هم به انحای مختلف متعرف هستند که برقراری صلح میان دو دولت متخاصم آذربایجان و ارمنستان، با پاشینیان راحت‌تر از جناح جنگ‌طلب مقابل اوست که از قضا به صورت تاریخی حمایت بیشتری نیز از سوی روسیه دارد.

نهایت آنکه جمهوری آذربایجان در وضعیت کنونی توسط یک خانواده، یعنی خاندان علی‌اف، اداره می‌شود. همچنین نمی‌توان منکر شد که محبوبیت الهام علی‌اف در جمهوری آذربایجان پیش و پس از جنگ دوم قره‌باغ یکی نیست و حمایت‌های اردوغان در بازپس‌گیری مناطق اشغال‌شده قره‌باغ از دست ارامنه با کمک تکنولوژی نظامی ترکیه نقش مهمی در موفقیت آذربایجان داشته است.

با اینحال فضای سیاسی ترکیه و جمهوری آذربایجان در بحث دموکراسی‌خواهی بسیار متفاوت است: جمهوری آذربایجان، بر خلاف ترکیه (و تا حدی ایران)، به دلایل گوناگون و از جمله رها نشدن از برخی میراث‌های برجا مانده از اتحاد جماهیر شوروی، جریان اجتماعی دموکراسی‌خواه قوی ندارد، چنانکه سنت جمهوری‌خواهی آتاتورکی هم در این کشور بر خلاف ترکیه محلی از اعراب ندارد. اینها سبب شده چشم‌اندازی هم در عبور این کشور از نظام خاندان‌محور علی‌اف به یک دموکراسی پلورالیستی در آینده‌ی نزدیک دیده نشود. پس واضح است شیوه حکومت متمرکز (و از دید منتقدان) سلطنت‌مآب اردوغان، علی‌اف و کنشگران سیاسی آذربایجانی نزدیک به دولت را خوش ‌آید، بر خلاف راهی که «ائتلاف ملت» در برابر آینده‌ی ترکیه ترسیم می‌کند.