شهروز جویانی و مسأله اصالت و جعل

شهروز جویانی، روزنامه‌نگار فرهنگی که در سال‌های دهه ۱۳۶۰ در شکل‌گیری ماهنامه فرهنگی «مفید» از مهم‌ترین نشریه‌های فرهنگی وقت دخیل بود و لاجرم با مهم‌ترین نویسندگان آن دوران مراوداتی داشت، دو کتاب به اسم ترجمه توسط دو ناشر معتبر منتشر کرده است که نویسندگان این کتاب‌ها وجود ندارند و به یک معنا برساخته و جعل اوست و نه تنها نام نویسندگان این کتاب‌ها جعلی‌ست که نام مترجمان هم جعلی‌ست. «سفر زخم» نوشته «گرترود کلوگه» و به ترجمه «دکتر حسین فارسیجانی» و «شب طولانی تیزدندان»، نوشته «خورخه کاره راگومز» و به ترجمه «بیژن نیک‌بین». تنها چیزی که در شناسنامه این دو کتاب واقعی‌ست فقط و صرفاً نام ناشران کتاب‌ها، یعنی نشر «آوازه» و انتشارات «نیلوفر» است.

بر اساس تحقیق نگارنده انگشت‌شمار نویسندگانی در آن زمان از مجعول بودن این دو کتاب مطلع بودند اما به دلایلی سکوت کردند. شمارگان «سفر زخم» چهار هزار نسخه عنوان شده و شمارگان «شب طولانی تیزدندان»، سه هزار نسخه. آیا ممکن است این رقم‌ها هم ساختگی باشد؟ راهی برای بررسی نیست. همین‌قدر می‌دانیم که انتشار کتاب در چنین شمارگانی در سال‌های دهه ۱۳۶۰ مرسوم بود.

شهروز جویانی که گفته می‌شود به آلزایمر و پارکینسون مبتلا بود ۱۶ آبان در خانه سالمندانی در تهران درگذشت. کانون نویسندگان ایران پنجشنبه ۱۸ آبان در اطلاعیه کوتاهی در شرح حال او نوشته است:

ماهنامه «مفید» ادامه‌دهنده راه جنگ اصفهان بود که بعدها، بنا به درک من، در شش شماره نخست ماهنامه «کارنامه»، تا زمان حیات هوشنگ گلشیری تداوم یافت و سپس به مسیر نسبتاً متفاوتی افتاد. یادآوری این نکته از این نظر اهمیت دارد که نشان می‌دهد جویانی، بعد از آزادی از زندان با مهم‌ترین جریان‌های ادبی روزگار خودش در ارتباط تنگاتنگ قرار داشت. او فقط یک روزنامه‌نگار سینمایی نبود، علاوه بر سینما، بر ادبیات داستانی هم تسلط داشت.

سفر زخم

انتشارات آوازه در مقدمه «سفر زخم» در معرفی «گرترود کلوگه» (نویسنده جعل شده) می‌نویسد:

به یک معنا جویانی با جعل این شرح حال می‌خواهد وانمود کند که اگر کسانی که در ایران با ادبیات آلمان آشنایی دارند، نام این نویسنده را نشنیده و نشانی از او نیافتند، صرفاً به این دلیل است که «کلوگه» نویسنده‌ای گمنام بوده است.

اما نشر آوازه بلافاصله در ادامه، در اهمیت آثار این نویسنده گمنام می‌نویسد:

انتشارات آوازه در پایان اظهار امیدواری کرده که به مرور دیگر نوشته‌های «کلوگه» را هم منتشر کند. این احتمال وجود دارد که جویانی به آوازه وعده داده باشد که «ده‌گانه» این نویسنده خیالی را در اختیار ناشر قرار می‌دهد. این احتمال هم البته وجود دارد که ناشر از ماجرا مطلع و به یک معنا همدست جویانی بوده است. یک احتمال دیگر این است که مقدمه را شخص دیگری نوشته و در اختیار آوازه قرار داده است. در هر حال مسئولیت اطلاعات غلط در شناسنامه این کتاب و مسئولیت مقدمه گمراه‌کننده در پیشانی کتاب مستقیماً با انتشارات آوازه است.

برای اطمینان از جعلی بودن نام نویسنده، به درخواست و استدعای من، جلال رستمی گوران، مدیر انتشارات پیام در شهر بن آلمان، اطلاعات شناسنامه کتاب را در فهرست کتابفروشی‌های آلمان جست‌وجو کرد. همانطور که انتظار می‌رفت نویسنده‌ای به نام گرترود کلوگه (Gertrude Kluge) وجود نداشت. طبعاً در فهرست نویسندگان آلمانی در ویکی‌پدیا هم چنین نامی، حتی مشابه آن هم وجود ندارد. کتابی هم به نام «شجاعت‌های از دست رفته» (Verlorene Kuhnheiten) در فهرست کتابفروشی‌های آلمان درج نشده است. بماند که نام جعلی کتاب به زبان آلمانی هم با املای غلط در شناسنامه اثر ثبت شده است، و نه تنها چنین نامی به عنوان نویسنده و چنین کتابی با این عنوان وجود ندارد، بلکه اصولاً «کلوگه» از نام‌های متداول در آلمان هم نیست و این‌ها همه نمایانگر این واقعیت است که شهروز جویانی به گونه‌ای عمل کرده که کسی به سادگی به جعل نویسنده پی نبرد، جز شاید حلقه‌ای انگشت‌شمار از نزدیکان، آن هم احتمالاً از مجرا و کانال خود او.  

یادآوری این نکته خالی از لطف نیست که طرح جلد کتاب کار آیدین آغداشلوست. کتاب ویراستار و نمونه‌خوان هم دارد که آن‌ها هم به احتمال جعلی و برساخته نویسنده/ناشرند.

به هر حال، «سفر زخم»، (شجاعت‌های از دست رفته) یکی از آثار ده‌گانه «گرترود کلوگه» که بنا به ادعای ناشر نام او در رده پروست و کافکا و جویس آورده می‌شود، مجموعه‌ای‌ست از داستان‌های کوتاه به هم پیوسته که با یک قلم پخته و با تسلط کامل بر ترفندهای داستان‌نویسی شناخته شده و متداول، از نظرگاه «دانای کل محدود» به ذهن راوی و با تأکید بر وصف احوال شخصیت‌ها و با ذکر جزئیات وقایع، با درون‌نگری‌های رمانتیک و حزن‌آلود و با لحنی غمگنانه، در فضایی گرفته و تاریک که از برخی لحاظ یادآور آثار بزرگ علوی‌اند نوشته شده است.

زبان داستان‌های این کتاب، برای مثال «زخم سال نو» با ادبیات مدرن کلاسیک آلمان پهلو می‌زند. وصف مکان‌ها هنرمندانه است و نشان می‌دهد که نویسنده با مختصات جامعه آلمان آشنایی دارد. شخصیت‌ها منطقی جلوه می‌کنند و در مجموع داستان‌ها بسیار ماهرانه‌تر از برخی داستان‌هایی‌ست که در حلقه نویسندگان ایرانی متأخر مهاجر به آلمان سراغ داریم. 

آدم‌ها در داستان‌های این کتاب در مجموع غربت‌زده و تنها هستند، چنانکه حتی عشق و شفقت هم نمی‌تواند آن‌ها را برهاند. رگه‌هایی از در خود فرورفتن‌های شخصیت‌ها و احساس بیهودگی و گمگشتگی‌های روحی آنان را هم می‌توان در ادبیات ایران در سال‌های ۱۳۰۰ تا ۱۳۲۰ سراغ گرفت.

باید توجه داشت که از سال ۱۹۲۴ که نصرالله فلسفی ترجمه «رنج‌های ورتر جوان» را منتشر کرد به مدت ۸۴ سال تنها ۳۸۱ اثر ادبی از ادبیات معاصر آلمان، آن هم معمولاً از زبان‌های دیگری مانند فرانسه به فارسی ترجمه شده است. (ن. ک به تبارشناسی ترجمه ادبیات زبان آلمانی در ایران، محمود حسینی‌زاد در گفت‌وگو با مهر) با این حال جامعه ادبی ایران از طریق بزرگ علوی و صادق هدایت و مجله کاوه با ادبیات معاصر آلمان چندان بیگانه هم نبود. (همان). جویانی در جعل نام «کلوگه» و در فضاسازی‌ها و شخصیت‌پردازی‌ها نه به آثار ترجمه شده از زبان آلمانی بلکه به شناخت و مطالعه‌های خودش تکیه داشته است.

تثبیت فاشیسم

به هر حال، «سفر زخم» نوشته شهروز جویانی و با نام جعلی یک نویسنده و یک مترجم برساخته، در چنین حال و هوایی در سال ۱۳۶۳، در سال‌های تثبیت حکومت جمهوری اسلامی ایران منتشر شده است. در آن ایام، دستاوردهای انقلاب بهمن یکی بعد از دیگری مصادره شده بود، زندان‌ها انباشته از زندانیان سیاسی بود، و در چهارمین سال جنگ، بر سر هر کوی و برزنی حجله جوانان کشته شده برپا بود، شهرها فقرزده و محنت‌زده و غرق در تاریکی و مردم متوسط‌الحال، فقیر شده بودند. دو سال قبل از آن تاریخ، غلامحسین ساعدی درباره آن سال‌ها نوشته بود:

اگر از آشفتگی و شلختگی خاص حکومت جمهوری اسلامی بگذریم که تا امروز هم همچنان ادامه دارد، این وضع بی‌شباهت به تثبیت قدرت حزب نازی در سال‌های ۱۹۳۰ تا ۱۹۳۳ که به روی کار آمدن فاشیسم انجامید نیست. این حال و هوا را می‌توان در «ثریا در اغماء» ( ۱۳۶۲)، «درد سیاوش» ( ۱۳۶۴) «زمستان ۶۲» (۱۳۶۹) اسماعیل فصیح و در «عطر مردگان» ناصر شاهین‌پر (در سال‌های دهه ۱۳۷۰ آمریکا منتشر شده. تاریخ انتشار را در یاد ندارم) و در رمان «محاق» (۱۳۶۹) منصور کوشان بازیافت. آیا جویانی نمی‌توانست در سال ۱۳۶۳ با نام خودش و منطبق بر فضای اجتماعی ایران داستان‌های «سفر زخم» را بنویسد و منتشر کند؟ دلیل و انگیزه او چه بود؟ تحقیر جامعه ادبی ایران یا گریز از سانسور؟ آیا او قصد داشت تثبیت جمهوری اسلامی را در یک اقدام نمادین و بی‌سابقه در تاریخ نشر کشور با تثبیت فاشیسم در آلمان مقایسه کند؟ آیا رویکرد او به جعل به دلیل اقبال آثار ترجمه در ایران بود و این تصور که اگر نام یک نویسنده فرنگی روی جلد کتاب باشد، آن کتاب بهتر دیده و خوانده می‌شود؟ این پرسش‌ مهمی‌ست.

شب طولانی تیزدندان

انتشارات نیلوفر در شناسنامه رمان «شب طولانی تیزدندان» به زبان انگلیسی آورده است که نام نویسنده Jorge Carrea Gomez است و کتاب هم ترجمه‌ای‌ست از زبان انگلیسی به قلم John Beverly که در سال ۱۹۸۱ ناشری به نام Praxis آن را منتشر کرده است.

بر اساس فهرست نویسندگان شیلیایی نویسنده‌ای به نام خورخه کاره راگومز وجود ندارد و با یک جست‌وجوی ساده می‌توان دریافت که ناشری هم به آن نام در کار نبوده است. اما شگفتا که جان بورلی، منتقد فرهنگی و استاد ادبیات در دانشگاه پیتسبورگ و از کارشناسان ادبیات آمریکای لاتین بوده است که بعد از قیام ساندینست‌ها در نیکاراگوئه پژوهشی زیر عنوان پست مدرنیسم در ادبیات آمریکای لاتین انجام داده با این هدف که پیامدهای ایدئولوژی‌زدگی در زندگی فکری نویسندگان آمریکای لاتین را آشکار کند. با توجه به همزمانی نهضت ساندینست‌ها با انقلاب بهمن ۵۷ و مساله ایدئولوژی‌زدگی که در سال‌های بعد از انقلاب بحث روز بود و تا امروز هم همچنان مطرح است، انتظار می‌رود که جویانی با نام جان بورلی و پژوهش‌های او آشنا بوده و احتمال دارد که با تکیه بر نام او قصد داشته، کتاب جعلی و برساخته خودش را در محیط ادبی ایران در آن ایام موجه جلوه دهد. این احتمال هم وجود دارد که این شباهت تصادفی بوده باشد.  

امیر عزتی، مسئول «باشگاه ادبیات» در مقدمه‌ای که برای بازنشر «شب طولانی تیز دندان» و «سفر زخم» نوشته، از این کتاب‌ها به عنوان «کتاب بالینی» یک نسل و شهرت این دو کتاب در بین خوانندگانِ آن زمان یاد می‌کند:

برای درک انگیزه شهروز جویانی از جعل نام نویسندگان باید یک سال به عقب بازگشت. او در پاییز ۱۳۶۲ در انتشارات نیلوفر که در ‌آن سال‌ها تازه کار خود را آغاز کرده بود و تحت حمایت برخی از روشنفکران مترقی آن زمان، قرار بود به جایگزینی برای انتشارات معتبر «کتاب زمان» تبدیل شود، «شب طولانی تیزدندان» را منتشر کرد. در شناسنامه کتاب نام مترجم فارسی «بیژن نیک‌بین» و شمارگان کتاب ۴۰۰۰ جلد ذکر شده است. «جان بورلی» که در واقع چنانکه گفتیم همان جویانی‌ست در شرح حال نویسنده مجعول می‌نویسد:

نویسنده این سطرها در ادامه این شرح حال برساخته خودش آورده است:

با توجه به آنچه که درباره «کلوگه» گفتیم، این سطرها را می‌توان به عنوان مانیفست نویسنده در جعل در نظر آورد. همه کوشش او در این است که با این کنش – یعنی با جعل- درستی و نادرستی تئوری‌های اجتماعی – و البته ادبی – را به محک بگذارد و این کنش به گمان و در باور او کمترین ربطی به «یأس‌های روشنفکرانه» ندارد، بلکه در تلاش است که «واقعیت‌ها را به ترتیبی کنار هم قرار داده که هرگز در جهان خارج به این گونه اتفاق نیفتاده» باشد. آیا این جز تلاش برای آفرینش واقعیت قائم به ذات است؟ کنشی که در سرآغاز مدرنیته برای مثال در رمان «کتاب ناآرامی» فرناندو پسوا با هویت‌های متکثر سراغ داریم؟ جویانی اما فراتر می‌رود و در صدد آفرینش نویسنده و مترجم هم برمی‌آید و می‌بینیم که در مجموع موفق است. او باز یک گام هم جلوتر می‌رود و در مؤخره‌ای که نوشته خود اوست و با نام «بیژن نیک‌بین» مترجم کتاب منتشر شده، در یک مقاله طولانی، نکاتی را در اهمیت رمان «شب طولانی تیزدندان» و وضعیت روشنفکران در دوران ناآرامی‌ها بیان می‌‌کند. زبان و بیان پیچیده این موخره از هر نظر ریشخندِ زبان و بیان مرسوم در نقد ژورنالیستی سال‌های منتهی به انقلاب بهمن ۵۷ است.

یک نویسنده نابغه

در «شب طولانی تیزدندان» احتمالا به سبب نزدیکی زندگی شهری در آمریکای لاتین با ایران، این توفیق با نبوغ پهلو می‌زند. وصف‌ها جاندار و قلم نویسنده رهاتر و بی‌باک‌تر از کتاب بعدی و فضاسازی‌ها برای خواننده فارسی‌زبان نزدیک‌تر و آشناتر است. او در وصف خیابان «می‌یر‌دامو» که بی‌شباهت با «میرداماد» تهران نیست و بیشترین رویدادهای داستان هم در همین خیابان اتفاق می‌افتد می‌نویسد:

سپس چند سطر پایین‌تر به سال‌های نکبت‌بار جنگ در ایران، و اعدام‌ها در ارتش راه می‌برد و می‌نویسد:

سگ‌های درنده و وحشی در خیابان به حال خود رها شده‌اند. از «گارد سویل» هم که طبعاً کنایه‌ای‌است از نیروهای کمیته و بعدها سپاه نباید غافل ماند. همین «گارد سویل» است که پستان یک دختر مبارز در همسایگی راوی داستان را می‌برد و او را با خشونتی بی‌انتها بازداشت و به مکان نامعلومی منتقل می‌کند.

کتاب در سال ۶۲ فقط چهار سال بعد از کودتای نوژه منتشر شده است. داستان هم روایتی‌ست از ماجرای دلباختگی راوی داستان به دختر یک سرهنگ فرصت‌طلب ارتش. در «شب طولانی تیزدندان» از درون‌نگری‌های رمانتیک و حزن‌آلود و با لحنی غمگنانه بر گرته آثار علوی در «سفر زخم» خبری نیست. دیالوگ‌ها زنده‌ترند و داستان در مجموع «نطفه توضیح» دارد، در این معنا که به جای آنکه نویسنده قصد بازآفرینی ذهن آسیب‌دیده شخصیت‌ها را داشته باشد، به کنش و شرح حال و روابط آن‌ها با یکدیگر توجه دارد. داستان در مجموع در فضایی آشفته برای عبور از معیارهای مبتذل اجتماعی در یک جامعه پرهرج و مرج و با گمانه‌زنی‌های تأمل‌برانگیز از شیوه حکمرانی تازه روایت می‌شود. برخی سرمایه‌داران فراری در حال بازگشت‌اند و این گمان وجود دارد که هرچند شیوه حکومت تازه عقب مانده است اما بیشتر به مردم تکیه دارد. راوی داستان از سرهنگ می‌پرسد:

از شما دعوت به همکاری نکردن؟!
پوزخندی رندانه زد و با خونسردی گفت:
-من به عنوان مشاور حاضرم با این حکومت همکاری کنم، چون گردنم رو نمی‌خوام به طناب دار بسپارم.
-شما که گفتین این حکومت به مردم متکیه؟!
-شما که تاریخ خوندین نباید این حرف رو بزنین. مگه کمون پاریس رو از یاد بردین؟!
-واقعا چندشم می‌شه این حکومت با حکومت ۹۰ روزه کمون‌ها مقایسه بشه.

آیا این جملات به دعوت به کار کارمندان ساواک و برخی از افسران پاکسازی شده برای بازسازی نهادهای سرکوبگر در سال‌های بعد از انقلاب اشاره دارد؟ اگر نگوییم قطعاً چنین است، دست‌کم باید این احتمال را در نظر بگیریم. از نظر سبک، سرزندگی داستان‌های این مجموعه با «سفر شب و ظهور حضرت» بهمن شعله‌ور، «طوطی» زکریا هاشمی و برخی داستان‌های شمیم بهار پهلو می‌زند. کاملاً مشخص است که جیرانی بر سبک‌های داستانی در ایران تسلط دارد و به فراخور موضوع آگاهانه سبک را به کار می‌گیرد و از عهده هم برمی‌آید.

برخی فرازهای داستان یک سند بی‌نظیر اجتماعی از سال‌های نخست بعد از پیروزی انقلاب بهمن و بحث‌هایی‌ست که در برخی حلقه‌های روشنفکری نزدیک به حزب توده درباره حکومت جمهوری اسلامی و حکومت پهلوی درگرفته بود. برخی از این موضوعات همچنان روزآمد است. به این نمونه از بحث‌ها بین راوی انقلابی داستان با گرایش چپ و سرهنگ بازنشسته توجه کنید:

-چه رویدادهای قهرمانانه‌ای که باعث شد کشورمون به عقب برگرده.
-ببین شاید در ظاهر یه موقعی در مقایسه با حالا روش حکومت مترقی‌تری داشتیم اما همه‌ی اینا در ظاهر بود اگه یه خورده عمیق‌تر با حکومت گذشته روبرو می‌شدیم می‌دیدیم حکومت ما، یه حکومت دست‌نشانده‌ست. پشت سرش مردم نبودن.
-با امریکا رابطه داشتن، با دست نشانده بودن فرق داره. هر حکومتی حق داره با حکومت‌های شبیه به خودش روابط حسنه نزدیک داشته باشه.
-روش حکومت گذشته هیچ مشابهتی با روش حکومت امریکا نداشت. بافت حکومت گذشته یک بافت فئودالی بود.
-بافت حکومت حالا چی؟ این‌که ماقبل فئودالیه.
-ببین اگر آدم‌ به بیراهه افتاده باشه و بخواد از اون راه برگرده و راه اصلی رو پیدا کنه، راه اصلی رو پیدا کردن و برگشتن از راه قبلی، عقب‌گرد نیست، مردم اینجا نقش دارن. اگر هم اشتباه بکنن خودشون جبران می‌کنن. از طرف دیگه واکسینه می‌شن. این اشتباه رو نسل‌های بعد تکرار نمی‌کنن. فرق حکومتی که پشتش مردم‌ان با حکومتی که پشت سرش مردم نیست، همینه و ….

می‌توان تصور کرد که «شب طولانی تیزدندان» در چنین حال و هوایی که نزدیک به جامعه انقلاب‌زده و پرهرج و مرج ایران در سال‌های نخست دهه ۱۳۶۰ است با اقبال روبرو شده، چنانکه نویسنده را بر آن داشته که دست به جعلی دیگر بزند. آشنایی خواننده  ایرانی با ادبیات آمریکای لاتین و نزدیکی جوامع آمریکای لاتین با ایران در آن سال‌ها، در توفیق این اثر بی‌تأثیر نبوده است. 

جویانی با این کتاب موفق می‌شود خود را در حد مهم‌ترین جاعلان بربکشد. کسانی مانند المیر دی هوری، جاعل سرشناس مجارستانی که صدها اثر هنری را جعل کرده بود و زندگی و فعالیت او دستمایه فیلم «اف مثل فیک» ساخته اورسون ولز قرار گرفت، یا تونی تترو که در سال‌های دهه ۱۹۸۰ آثار شاگال، خوآن میرو و سالوادور دالی را جعل می‌کرد و اسم و رسمی به هم زده بود. تترو در مصاحبه‌ای گفته بود:

می‌توان تصور کرد که چنین افکاری هم از سر جویانی هنگام مطالعه آثار ترجمه گذشته باشد. در «رونوشت برابر اصل»، عباس کیارستمی یک گام هم فراتر می‌رود و این پرسش بنیادین را با ما در میان می‌گذارد که اصولاً در روابط ما در زندگی چه چیزی واقعی و چه چیزی جعلی‌ست؟ شهروز جویانی در بدو انقلاب احتمالاً آگاهانه و شاید هم به خاطر شاخک‌های عاطفی حساس و مطالعات عمیق‌اش به این پرسش که پرسش زمانه ماست راه برده بود.

با این حال اقبال ترجمه در واکنشی به سانسور از سال‌های ۱۳۳۰ به این سو را نباید از نظر دور نگه داشت. در آن سال‌ها نویسندگان که زیر سقف سانسور نمی‌توانستند آزادانه قلم بزنند، به ترجمه روی آورده بودند، چنانکه در آن سال ها و در کمتر از یک دهه به ازای ۳۷۳ داستان ایرانی، ۶۶۶ داستان خارجی به فارسی ترجمه شده است. دو کتاب مجعول جویانی نه تنها از این تأثیرات برکنار نمانده که ممکن است حتی به طنز و چه بسا به ریشخند حامل پیامی هم باشد: هر آنچه که به نام ترجمه به خوردتان بدهند را مثل ورق زر می‌برید. یک شیطنت ادبی؟ هرچه هست در جامعه ادبی ایران یک نویسنده و یک جاعل چیره‌دست می‌زیسته است که مانند هر جاعل چیره‌دست دیگری مایل بوده تا زمان مرگ گمنام و در پس پرده باقی بماند. او که نسخه بدل را به اصالت ترجیح می‌داد به خواسته خود دست یافت و با این حال ادبیات معاصر ایران از یک نویسنده چیره‌دست و خوش‌فکر که با ساختار اجتماعی ایران و با ساز و کار انقلاب بهمن ۵۷ عمیقاً آشنا بود محروم ماند.

پانویس:

علاقمندان به شرح حال شهروز جویانی می‌توانند به سخنان ناصر زراعتی در کلاب هاوس مراجعه کنند.