بند زنان زندان ارومیه: خشونت علیه کودکان، اعتبار برای حاکمان

به نام کودکان زندان: کسب اعتبار مادی و معنوی زیر سایه عدم شفافیت

ساخت مهدکودک در داخل یا جوار بندهای زنان زندان‌های سراسر کشور با نام نهادی که خود را غیردولتی می‌نامد، گره خورده است: موسسه خیریه رفاه کودک یا بنیاد کودک ایران. شعبه این بنیاد در ارومیه که از سال ۱۳۹۳ به صورت شخصیت حقوقی مستقل و با عنوان «موسسه رفاه کودک و نوجوان ارومیه» فعالیت می‌کند، مسئولیت ساخت مهدکودک در بند زنان زندان ارومیه را بر عهده داشته است. 

بنیاد کودک در حالی خود را «متولی راه‌اندازی مهدکودک در بند زنان» در هفت استان از جمله آذربایجان غربی معرفی می‌کند، که نه در اهداف و نه در گزارشات عملکردش (تا اندازه‌ای که در وبسایت موسسه منتشر شده است) ساخت مهدکودک درج نشده است. به این ترتیب بودجه، زمانبندی و نحوه ساخت مهدکودک‌ها نه در گزارشات رسمی حکومت آمده است و نه در مطالب نشر شده از طرف این نهاد غیردولتی. 

البته تاسیس مهدکودک به صورت رسمی به عنوان بخشی از فعالیت‌های موسسه رفاه کودک و نوجوان ارومیه درج شده است. اما همچنان اطلاعی از میزان کمک مالی و بودجه تخصیصی و نحوه خرج شدن آن در اختیار نداریم. از طرف دیگر مسئولیت‌های دولتی برخی از اعضای هیات مدیره موسسه رفاه کودک و نوجوان ارومیه، غیردولتی یا غیر وابسته بودن این نهاد به حکومت را زیر سوال می‌برد. علیرضا ملامحمدی زاده از مدیران استانداری آذربایجان غربی و فرماندار ارومیه در سال‌های ۱۳۹۷ تا ۱۳۹۹ و ناصر زرگر،‌ رییس صنایع و معادن استان آذربایجان غربی و معاون رییس جمهور در دوران ریاست جمهوری حسن روحانی، هر دو از ابتدای تاسیس موسسه خیریه رفاه کودک و نوجوان ارومیه با این نهاد همکاری داشته‌اند و هم اکنون از اعضای هیات مدیره آن هستند.

بنا به اطلاعات رسمی موجود، مهدکودک بند زنان زندان ارومیه، معروف به مهدکودک پرندگان مهاجر، در سال ۱۳۸۷ توسط موسسه خیریه رفاه کودک و نوجوان ارومیه (بنیاد کودک ارومیه) تاسیس شده است. 

خبرگزاری ایرنا در اردیبهشت ۱۳۹۸ به نقل از مدیرکل امور زندان‌ها و اقدامات تامینی و تربیتی استان آذربایجان غربی از ساخت مهدکودک جدیدی در جوار بند زنان زندان ارومیه خبر داد. در تیرماه همان سال در وبسایت استانداری آذربایجان غربی اعلام شد که کلنگ مهدکودک جدید بند زنان زندان ارومیه به زمین خورده است. طبق همین خبر قرار بود تا سه ماه بعد و با بودجه یک میلیارد ریال این مهدکودک افتتاح شود. اما آذر ماه ۱۳۹۸ روابط عمومی سازمان زندان‌های استان آذربایجان غربی اعلام کرد که این سازمان با استانداری و اداره بهزیستی آذربایجان غربی، شهرداری ارومیه و موسسه خیریه رفاه کودک و نوجوان ارومیه برای ساخت مهدکودک جدید زندان ارومیه به تفاهم رسیده است.

کمتر از دو سال بعد، در شهریور ۱۴۰۰، مدیرکل زندان‌های استان آذربایجان غربی خبر داد که ساخت مهدکودک زندان ارومیه تنها ۲۵٪ پیشرفت داشته است. او همچنین اعلام کرد که بودجه در نظر گرفته شده برای ساخت مهدکودک ۱۰ میلیارد ریال در نظر گرفته شده است که تا تاریخ اعلام خبر، ۲ میلیارد و ۴۰۰ میلیون ریال آن هزینه شده و ۷۰۰ میلیون ریال دیگر نیز تخصیص داده شده است.

مدیرکل زندان‌های استان اعلام کرد که این مهدکودک، سه ماهه سوم سال ۱۴۰۰، یعنی نهایتا تا آخر آذر همان سال افتتاح شده و مورد بهره‌برداری قرار خواهد گرفت. در نهایت یک سال بعد، در شهریور ۱۴۰۱، مهدکودک بند زنان زندان ارومیه توسط رییس سازمان زندان‌های کشور «افتتاح و مورد بهره‌برداری قرار گرفت.» اما شش ماه بعد، وبسایت سازمان زندان‌ها و اقدامات تامینی و تربیتی کشور اعلام کرد که مهدکودک زندان ارومیه که شهریور سال قبل «افتتاح» شده، تکمیل نبوده و در فروردین ۱۴۰۲ با تخصیص ۲۰ میلیارد ریال اعتبار تکمیل و تجهیز شده و به بهره‌برداری رسیده است. 

زندان زنان ارومیه برای کودکان: خفه، خشن و آلوده 

تا شهریور ۱۴۰۲ پنج مادر همراه با کودکان‌ یک تا چهار ساله‌شان در بند زنان زندان ارومیه به سر می‌بردند، جایی که به تعبیر زندانیان سابقی که با آن‌ها گفت‌وگو کردم، محیطی خفه، خشن ‌و آلوده است. از تعداد زنان حامله اطلاع تازه‌ای در اختیار نیست. موسسه بین‌المللی کودکان زندانیان در گزارش بهمن و اسفند ۱۴۰۰ خود خبر داده بود که حداقل ۱۰ زن حامله در این زندان نگهداری می‌شدند.

حتی اگر مهدکودک زندان مورد بهره‌برداری قرار گفته باشد، همچنان این محیط، برای کودکانی که ساعت‌هایی در روز و تمام شب را قرار است در آن بگذرانند و همچنین برای زنان حامله، غیرایمن است. اما زندانی سابق این زندان که با زندانیان بند زنان زندان ارومیه همچنان در تماس است، تیر ماه ۱۴۰۲ به من گفت که «یک محوطه‌ای را در حیاط زندان درست‌ کرده‌اند. حتی برایش مراسم ]افتتاحیه[ هم گرفتند. اما در اصل بچه‌های مامورهای زندان که شیفت‌شان هست، آنجا نگهداری می‌شوند. هیچ کدام از بچه‌های زندانیان تا حالا از آن محوطه استفاده نکرده‌اند.»

‌موسسه بین‌المللی کودکان زنادنیان به نقل از یکی از زندانیان بند زنان زندان ارومیه گزارش داده بود که پیش از «بازسازی» زندان زنان ارومیه در سال ۱۳۹۸ و انتقال زندانیان به محل جدید، آن چه به عنوان مهدکودک بند زنان زندان ارومیه شناخته می‌شد، تک اتاقی در این بند بود که تعدادی وسیله بازی در آن قرار داشت. این امکانات در زندان جدید وجود ندارد. 

زندان جدید زنان ارومیه،‌ گرچه به دلیل جدید بودن ساختمان، با آلودگی‌های محیطی مانند سوسوک و سایر حشرات درگیر نیست، اما به دلیل تراکم زندانیان، دسترسی نداشتن مرتب به هواخوری و کمبود سرویس‌های بهداشتی، همچنان محیطی آلوده محسوب می‌شود. به گفته زندانی سابق این زندان، در بند زنان زندان ارومیه، که شامل چهار اتاق می‌شود، مانند اغلب زندان‌های کشور بیشتر از ظرفیت، زندانی نگهداری می‌شود. او همچنین گفت که هر اتاق که بین ۳۵ تا ۴۰ نفر زندانی داشت، تنها دو دستشویی و دو حمام داشت. 

زندانی سابق زندان ارومیه در مورد تغذیه زنان حامله و کودکان خردسال هم به من گفت که هیچ رژیم غذایی خاصی برای آن‌ها در نظر گرفته نشده بود، جز یک وعده شیر پاستوریزه برای کودکان. گزارشات نهادهای حقوق بشری به کیفیت و کمیت پایین غذای زندان زنان ارومیه اشاره می‌کنند. آب آشامیدنی زندان ارومیه نیز نامناسب گزارش شده است، طوری که برخی از زندانیان با بیماری کلیوی مواجه شده‌اند. 

در بند زنان زندان ارومیه، کودکان نه تنها شاهد خشونت و دعوای بزرگسالان با یکدیگر هستند، بلکه گاهی خودشان هدف خشونت قرار می‌گیرند. بسیاری از زندانیان بزرگسال تحمل سر و صدای کودکان را ندارند. همچنین بزرگسالانی که در حال ترک اعتیاد هستند، به دلیل شرایط‌شان ممکن است نسبت به دیگران از جمله کودک یا مادرش رفتار پرخاشگرانه داشته باشند. در سال ۱۳۹۸-۱۳۹۹ ماموران زندان، کودکی را که توسط مادرش که دارای اعتیاد بود، آسیب دیده بود، از زندان به خانواده‌ همسرش دادند.

همیاران، نشریه داخلی بنیاد کودک نیز در اواخر سال‌ ۱۳۸۹ از «دعوا، مرافعه و کتک‌کاری» در زندان، کلافه شدن سایر زندانیان از حضور کودکان در زندان و ناتوانی مالی مادران از تهیه احتیاجات ضروری کودکان، از جمله شیرخشک و پوشک گزارش داده بود. ناتوانی مالی مادران زندانی، همچنان نیز چالش برخی از زندانیان زن در بند زنان زندان ارومیه است. نداشتن شناسنامه برای بسیاری از کودکان به دنیا آمده در این زندان، آن‌ها را در معرض آسیب‌هایی از جمله دریافت خدمات سلامتی، بهداشتی و آموزشی قرار می‌دهد. 

طبق تحقیقات موسسه بین‌المللی کودکان زندانیان، مصرف مواد مخدر در دستشویی بند زنان زندان ارومیه رایج است. در داخل اتاق‌ها هم، کشیدن سیگار مرسوم است. 

از سوی دیگر مانند سایر زندان‌ها، مادران و کودکان، هیچ فضای اختصاصی در اختیار ندارند. به گفته زندانی سابق این زندان، «]برخی از مادران[ چادر زده بودند ]دور تخت‌شان[ برای بچه‌هاشون که لااقل نور به این‌ها نزنه که بخوابند. ]ماموران زندان[ چادرها رو کندند. ...» 

کودکان در زندان، نیاز به راه حلی ریشه‌ای و اساسی 

ساخت مهدکودک در زندان‌ها بر باور غیرعلمی و غیردقیق مبنی بر «لزوم بودن کودک در کنار مادر»، بدون در نظر گرفتن شرایط زندان و تجربه سایر کشورها استوار شده است که مسئولان بنیاد کودک و مدیران دولتی آن را تکرار می‌کنند. تا کنون هیچ مطالعه دانشگاهی درباره اثرات نگهداری کودکان در مهدهای کودک زندان‌ها در ایران، با فرض وجود مهدکودک‌های استاندارد، تهیه و منتشر نشده است، در حالی که مطالعات ملی و جهانی درباره شرایط نامناسب زندان‌ها از نظر بهداشتی، سلامتی و آموزشی و تاثیرات مخرب آن بر روان و رفتار کودکان وجود دارد.

کارشناسان بر لزوم بازنگری در قوانین جزایی ایران و کاهش عناوین مجرمانه به عنوان یکی از راه‌های کاهش تعداد زندانیان تاکید می‌کنند. همچنین توجه به  ساختار ناعادلانه قوانین و توزیع ثروت برای ارزیابی ریشه‌های ارتکاب به جرم و پیشگیری اهمیت دارد. از طرفی باید توصیه‌‌های حقوقی بین‌المللی را تکرار کرد که زندان باید آخرین راهکار برای مجازات «مادران» و «زنان حامله» باشد. البته مجازات‌های جایگزین نباید به شکل غیرعادلانه در اختیار زندانیان قرار گیرد و افراد را به دلیل فقر از بهره‌مندی از حقوق خود محروم کند. زمانی که چاره‌ای جز زندانی کردن زنان حامله و مادران نباشد، آن چه اهمیت پیدا می‌کند، رعایت مصالح عالیه کودک و تحقق تمام حقوق کودک، از جمله حق بر سلامتی، رشد و آموزش است. در برخی از کشورها برای رعایت این اصول، مراکزی را برای نگهداری کودکان همراه مادران‌شان در نظر گرفته‌اند. این مراکز، گرچه از نظر امنیتی، حفاظت‌ شده‌اند، اما برای کودک و مادر شباهتی به زندان ندارند. در این مراکز، کودک، مادر و پرسنل،‌ آموزش می‌بینند، تغذیه، بهداشت و سلامتی کودک و مادر تحت نظارت دقیق قرار دارد و جلوی آسیب دیدن به کودک گرفته می‌شود. هرچند همچنان تحقیق بر روی این مراکز و آثار منفی احتمالی آن‌ها بر روی کودک و مادر ادامه دارد، اما شرایط این مراکز با آن چه در زندان‌ و بندهای زنان زندان‌های ایران رخ می‌دهد، فاصله عمیقی دارد، فاصله‌ای که در آن أنواع خشونت علیه کودکان و مادران‌شان در حال رخ دادن است.