کوه زباله سراوانِ رشت نماد ایرانی نابودی اقلیم با تولید گاز متان شد

پژوهش تازه رسانه گاردین در بریتانیا، متمرکز گسترش تولید گاز متان توسط دفن زباله‌های آدمی، یک نماد از ایران هم داشت: کوه زباله سراوان در رشت که دهه‌هاست سوژه خبر رسانه‌ها، اعتراض‌های مردمی و هشدارهای پژوهشگران است. در این فاصله، این کوه زباله تنها به رشد خود ادامه داده و ارتفاع آن از ۱۱۰ متر هم گذشته است.

مرکز دفن زباله سراوان، در سال ۱۳۶۳ در جنگل‌های اطراف سراوان در منطقه «گذرخان عمو» در شیب منطقه به دریای خزر ساخته شد و شیرابه آن به‌راحتی از جنگل‌های منطقه گذشته و در مسیر رودخانه‌های سفیدرود و زرجوب تا تالاب انزلی و سپس دریای خزر را آلوده می‌کند.

در فروردین ۱۴۰۰ که زمانه گزارش پژوهشی «کوه زباله سراوان و وعده‌های معطل‌مانده» را منتشر کرد، در هر روز تا ۱۲۰۰ لیتر زباله در این کوه انباشت می‌شد و در هر ثانیه، تا ۲۰ لیتر شیرابه زباله شهری و صنعتی و بیمارستانی از آن راهی محیط‌زیست محلی بود. صحبت از ساخت زباله‌سوز بود تا آلودگی آن محدود شود.

فروردین ۱۴۰۲، خبرگزاری دولتی جمهوری اسلامی (ایرنا) در گزارشی با تیتر «ساماندهی بحران ۴۰ ساله زباله در سراوان رشت با عزم جهادی» متمرکز بر شیوه دستوری دولت سیزدهم، همچنان وعده رفع مشکل این کوه زباله با ساخت زباله‌سوز داده شد. این مرتبه نوشته شد که قرارداد ساخت آن در مدت ۱۲ ماه با یک شرکت بسته شده است.

در فاصله این چند سال، یک موضوع دیگر در جهان خارج از جمهوری اسلامی خبرساز شد: ماهواره‌هایی که گسترده‌تر از گذشته در حال بررسی سطح زمین برای یافت مکان‌هایی هستند که گاز خطرناک متان را در اتمسفر زمین انباشت می‌کنند.

ده‌ها کوه زباله ایران، از جمله دست‌کم ۳۰ کوه زباله تنها در استان مازندران، در کنار استخراج سوخت‌های فسیلی، برای ایران‌زمین بزرگ‌ترین مراکز تولید گاز متان هستند. اما گاز متان چرا خطرناک است و چه پروژه‌هایی در حال بررسی انباشت آن در جو زمین هستند؟

شعله‌وری گسترده‌تر گرمایش جهانی به‌لطف گاز متان

آژانس بین‌المللی انرژی (the IEA) برای ارائه سیاست‌های موثرتر انرژی در ۱۹۷۴ میلادی شروع به کار کرد. امنیت انرژی، توسعه اقتصادی و حفاظت از محیط‌ زیست سه شعار اصلی این سازمان است. در صفحه «متان و تغییرات اقلیمی» وب‌سایت این آژانس، مقدم بر همه به مخاطب یادآوری می‌شود که گاز متان مسئول ۳۰ درصد افزایش فعلی میانگین دمای جهانی است.

در ۲۰۲۳ میلادی برای تمام طول سال، دمای میانگین دست‌کم ۱٬۵ درجه سانتی‌گراد بیشتر از گذشته بود. متان به‌تنهایی، مانند زمانی که از آراد کوه در نزدیکی تهران به اتمسفر زمین وارد شود، می‌تواند در سطوح پایین‌تر جو خطرساز باشد؛ چرا که به افزایش سطح اوزون منتهی می‌شود که آن هم یک آلودگی مهلک هواست.

برای آژانس بین‌المللی انرژی، سنجش گرمایش زمین و مدیریت آن متوجه دو تاثیرگذاری گازهای گلخانه‌ای مانند گاز متان است: اینکه چقدر در اتمسفر زمین باقی بمانند و اینکه چقدر توانایی جذب انرژی داشته باشند.

متان در مقایسه با دی‌اکسید کربن خیلی کمتر در اتمسفر زمین باقی می‌ماند (میانگین ۱۲ سال در مقایسه با صدها سال دی‌اکسید کربن) اما متان می‌تواند بسیار گسترده‌تر از دی‌اکسید کربن، انرژی جذب کند. در نتیجه در کوتاه‌مدت، این گاز برای تمدن آدمی مهلک‌تر از دیگر گازهای مشابه است. یعنی تاثیرگذاری متان را به‌راحتی می‌توان در گذر عمر خوانندگان این مطلب مشاهده کرد.

یا به بیان گاردین، در میانگین ۲۰ سال حضور گاز متان در اتمسفر زمین، این گاز می‌تواند ۸۶ برابر دی‌اکسید کربن در مدت مشابه، انرژی در خود نگهدارد. انرژی‌ای که به افزایش تدریجی دمای میانگین زمین منتهی می‌شود. دمای میانگین که بالاتر می‌رود، به‌تدریج اقلیم تغییر می‌کند. تغییر اقلیم در مقایسه با طول عمر انسان، همیشگی است. یا وقتی صحرایی بی‌آب و خاک درست شد، این صحرا می‌تواند صدها سال باقی بماند و تغییری معکوس را شاهد نباشد.

آژانس بین‌المللی انرژی می‌گوید هر سال حدود ۵۸۰ میلیون تن گاز متان به اتمسفر زمین وارد می‌شود و ۴۰ درصد آن توسط زیست‌بوم‌های زمین و ۶۰ درصد آن ناشی از تولید آدمی، مانند انباشت زباله در سطح زمین است.

این رقم رفته‌رفته تغییر خواهد کرد. هرچه زمین گرم‌تر شود، پارمافراست (زمین‌های یخ‌بسته نزدیک به قطب شمال) سریع‌تر ذوب می‌شوند. با ذوب آنها، هرچه درون این خاک یخ‌بسته، ذوب می‌شود و مانند کوه زباله سراوان، به مرکز تولید گازهای گلخانه‌ای بدل می‌شود. در نتیجه ذوب کامل پارمافراست، آن‌قدر گاز متان ممکن است وارد اتمسفر زمین شود که همه تلاش‌ها برای مدیریت گرمایش زمین را خنثی کند.

گوگل هم در برنامه‌های موجود بررسی تولید متان سرمایه‌گذاری می‌کند

تاکنون سازمان‌هایی مانند ناسا عرضه و انباشت گاز متان در اتمسفر زمین را زیرنظر داشته‌اند. صفحه ناسا برای گاز متان در بخش تغییرات اقلیمی این سازمان، نشان می‌دهد که پیش از ۱۹۹۰ میلادی، حدود ۱۶۵۰ ذره متان در هر یک میلیون ذره اتمسفر زمین وجود داشت. در ۲۰۲۰ میلادی، این مقدار از ۱۹۱۲ گذشته است.

ناسا یادآور می‌شود که تالاب‌های زمین، تولیدکننده اصلی گاز متان در طبیعت هستند. ویرانی تالاب‌هایی مانند تالاب هورالعظیم (هویزه) در ایران و عراق، می‌تواند نمونه‌ای باشد که نشان می‌دهد چگونه نابودی یک زیست‌بوم می‌تواند به ویرانی گسترده‌تر محلی و جهانی منجر شود. چون هرچه طبیعت کنار می‌رود، امکان تولید گاز متان در مناطقی که پیش‌تر هم تولیدکننده و هم انبارکننده کربن بودند، بیشتر می‌شود. تعادل که کنار برود، هرج‌ومرج حاکم خواهد شد.

شرکت گوگل اخیرا اعلام کرد با کمک ماهواره‌ها، هوش مصنوعی و الگوریتم‌، در کنار سازمان غیرانتفاعی «بودجه دفاعی محیط‌ زیستی» قرار می‌گیرد تا ماهواره‌ای را بر فراز زمین مستقر کنند که ۲۴ساعته به نقشه‌برداری گاز متان بر سطح زمین مشغول باشد. گوگل نرم‌افزار و هوش مصنوعی را ارائه می‌دهد تا هرچه سریع‌تر بتوان نقاط اصلی تولیدکننده متان را شناسایی کرد.

مردم در تقابل با کوه زباله سراوان

در فروردین ۱۴۰۱، مردم محلی مقابل کامیون‌های زباله راهی کوه زباله سراوان ایستادند. حدود دو هفته مقاومت مردمی به شیوه جمهوری اسلامی و با حضور نیروهای امنیتی درنهایت سرکوب شد. با وجود این کوه‌های زباله در این ناحیه تنها به سراوان محدود نمی‌شود. در بسیاری از روستاهای گیلان و مازنداران این وضعیت حاکم است.

در سال‌های اخیر مقام‌های ارشد نظام اسلامی حاضر به تحمل این واقعیت نشدند که کوه‌های زباله نه تنها آلودگی هوای محلی، بلکه منبع ویرانگری جهانی هستند. نقشه‌های به روزتر تولید متان شاید بتواند آنها را محدودتر کند تا رودرروی دیگر کشورهای جهان، کاری برای مهار آلودگی‌های کوه‌های زباله در ایران انجام دهند.