نمایش «کیک محبوب من» بدون حضور فیلمسازان ایرانی‌اش ــ برلیناله دوباره سیاسی شد

جمعه ۲۷ بهمن / ۱۶ فوریه، در نخستین روز هفتادوچهارمین جشنواره فیلم برلین فیلم «کیک محبوب من» ساخته مشترک مریم مقدم و بهتاش صناعی‌ها، زوج فیلمساز ایرانی به نمایش درآمد اما به‌دلیل آن‌که مسئولان حکومتی در ایران آن‌ها را ممنوع‌الخروج کرده‌اند دو سینماگر نتوانستند در جشنواره شرکت کنند.

در بخش رقابت جشنواره فیلم برلین ۲۰ فیلم حضور دارند. برندگان این رقابت در تاریخ ۲۴ فوریه مشخص می‌شوند.

دو فیلمساز ایرانی در پیامی که از جانب آنها نشست خبری پس از نمایش فیلم خوانده شد، گفتند که در فیلم خود تصمیم گرفتند همه خط قرمزها را پشت سر بگذارند و پیامدهای آن را پذیرفته‌اند.

تلاش برای یک «زندگی عادی»

فیلم «کیک محبوب من» داستان یک زن بیوه ۷۰ ساله است که پس از مرگ همسرش در دوران سالمندی دوباره زندگی عاشقانه تازه‌ای را تجربه می‌کند، یا به گفته فیلمسازان او یک «زندگی عادی» می‌خواهد داشته باشد. نقش این شخصیت اصلی فیلم را لی‌لی فرهادپور ایفا می‌کند و در طول فیلم بدون حجاب ظاهر می‌شود. به نظر می‌رسد یکی از انگیزه‌های مقام‌های جمهوری اسلامی برای فشار بر عوامل فیلم همین باشد؛ اقدامی که در فضای سرکوب و فشار بر فعالان و هنرمندان و شهروندان، دیگر چندان عجیب نیست.

در نشست خبری نمایش «کیک محبوب من» در برلیناله، لی‌لی فرهادپور و اسماعیل محرابی بازیگران فیلم حضور داشتند و مریم مقدم و بهتاش صناعی‌ها با ارسال پیامی شفاف درباره فیلمشان و وضعیت ایران سخن گفتند.

به‌گزارش روزنامه آلمانی «برلینر تسایتونگ»، در بیانیه این دو فیلمساز که توسط لیلی فرهادپور خوانده شد، آن‌ها گفتند از این‌که نتوانستند در روز نمایش فیلمشان در جشنواره حاضر باشند «غمگین و خسته» هستند. آن‌ها افزودند: «اما تنها نیستیم. این جادوی سینماست. سینما ما را با شما پیوند می‌دهد.»

این زوج سینماگر در پیام خود آورده‌اند:

مقدم و صناعی‌ها در پیام خود درباره فیلمشان گفتند:

«این داستانی است که برخلاف تصویر رایج زنان ایرانی است و شبیه داستان زندگی آدم‌های تنهای این سیاره است، درباره طعم لحظه‌های شیرین و کوتاه زندگی. (...)  ما به این نتیجه رسیدیم که دیگر نمی‌توان داستان یک زن ایرانی را تعریف کرد در حالی‌که حجاب اجباری بر سر دارند.»

لی‌لی فرهادپور با اشاره به این‌که یکی از حذفیات سانسور در فیلم‌های ایرانی عاشق شدن دوباره زنان سالمند است، درباره حجاب اجباری گفت:

فرهادپور با تأکید براین‌که جنبش «زن، زندگی، آزادی» در میانه فیلم‌برداری «کیک محبوب من» آغاز شد افزود: «اما این فیلم از ابتدا قرار بود به همین شکل و بدون حجاب ساخته شود.»

به‌گفته سازندگان فیلم، در حالی که تظاهرات خیابانی ادامه داشت، فیلم‌برداری «کیک محبوب من» در حد امکان پنهانی انجام شد.

بهتاش صناعی‌ها و مریم مقدم ۱۱ مهر سال جاری در حالی که قصد داشتند ایران را به مقصد فرانسه ترک کنند، با ممنوع‌الخروجی روبه‌رو شدند.

این دو فیلمساز در گفتگو با ای‌اف‌پی گفته اند که می‌دانستند با ساخت این فیلم دارند با آتش بازی می‌کنند. به گفته آنها، فشار امنیتی بر عوامل فیلم در حدی بود که «آنها به خانه ویراستار فیلم یورش بردند و کامیپوترها و هارد درایوهای او را ضبط کردند.»

پیش از این، در واکنش به ممنوع‌الخروجی صناعی‌ها و مقدم، شماری از نهادهای هنری و فرهنگی بین‌المللی از جمله انجمن قلم آمریکا، جشنواره فیلم برلین، جشنواره فیلم حقوق بشر (ACT)، جشنواره بین‌المللی فیلم تورنتو، انجمن نویسندگان در تبعید، ائتلاف بین‌المللی فیلم سازان در خطر و نیز برخی از چهره‌های سرشناس هنری در بیانیه مشترکی خواهان لغو این محدودیت علیه آنها توسط جمهوری اسلامی شدند.

مریم مقدم و بهتاش صناعی‌ها در سال ۲۰۲۱ نیز با فیلم «قصیده گاو سفید» در هفتادویکمین جشنواره فیلم برلین شرکت کرده بودند. این فیلم در نقد حکم قصاص و نظام قضایی در ایران ساخته شد و در ایران نیز با واکنش‌های بسیاری همراه شد.

روز گذشته، پنج‌شنبه ۲۶ بهمن / ۱۵ فوریه در مراسم افتتاحیه هفتادوچهارمین جشنواره فیلم برلین، تقریباً همه سخنران‌ها از جمله ماریِته ریسنبک، مدیر جشنواره، کلودیا روت، وزیر فرهنگ آلمان، کای وگنر شهردار آلمان هم ممنوع‌الخروجی مریم مقدم و بهتاش صناعی‌ها را محکوم کردند و هم از جنبش «زن، زندگی، آزادی» یاد کردند.

حمایت از زنان ایران

برای نخستین بار نیست که هنرمندان و سیاستمداران آلمانی و به خصوص اعضای حزب سبز از منتقدان جمهوری اسلامی و زنان ایرانی حمایت می‌کنند. آنها در طول جنبش زن، زندگی، آزادی حمایت خود را ابراز کرده بودند و برخی از نمایندگان حزب سبز کفیل زندانیان سیاسی در ایران شدند تا با اطلاع‌رسانی درباره آنها و فشار بر جمهوری اسلامی زمینه آزادی آنها را فراهم کنند، تلاشی که در موارد متعددی چندان موفق نبود.

این اقدامها با «سیاست خارجه فمینیستی» آلمان همراستا است که آنالنا بربوک وزیر امور خارجه آلمان و سیاستمدار حزب سبز در مارس ۲۰۲۳ در قالب یک سند راهنما معرفی کرد. بر اساس این سند یکی از اهداف روابط خارجی آلمان پیگیری حقوق زنان و برابری جنسیتی است. همزمان دولت این کشور اعلام کرد که در سیاست‌های توسعه‌ای نیز استراتژی جدیدی برای کمک توسعه‌ای «فمینیستی» اتخاذ کرده است.

با این حال منتقدان این سیاست‌ها می‌گویند که رویکرد قیم‌مآبانه کشورهای غربی موجب می‌شود که این سیاست‌ها ابزاری برای اعمال سلطه و توجیه جنگ‌افروزی در کشورهای دیگر شود و در عمل به بهبود وضعیت عمومی زنان در کشورهای دیگر کمکی نمی‌کند.

منتقدان دولت آلمان می‌گویند که این کشور در حمایت از اسرائیل به شکلی گزینشی از موارد «نقض حقوق زنان» نام می‌برد و نقض کامل حقوق زنان و شهروندان در غزه و کرانه باختری از سوی دولت اسرائیل را نادیده می‌گیرد.

منتقدان از فمینیسمی که دولت آلمان داعیه‌اش را دارد با نام «فمینیسم راست‌» یا «فمینیسم سفید» نام می‌برند.

همدستی «فمینسیم راست» با جنگ‌طلبان، همچنین در حمله آمریکا به افغانستان و عراق مشهود بود. آمریکا در حمله‌اش به افغانستان «حقوق زنان» را بهانه کرد اما فعالان ضداشغال می‌گویند که جنگ و فساد حکومت تحت حمایت آمریکا در افغانستان جز مرگ و ویرانی برای بیشتر زنان و مردان افغانستان دستاورد قابل توجه نداشت. 

انتقاد از راست افراطی

در برلیناله امسال ایران امسال همچون چند سال گذشته تنها موضوعی نبود که بحث‌های سیاسی در این جشنواره را رقم زد. افزایش قدرت راست افراطی در آلمان که اکنون نگرانی‌هایی را به خصوص برای جمعیت مهاجران و پناهجویان این کشور رقم زده است، از دیگر موضوعات مطرح شده در این جشنواره بود.

در افتتاحیه جشنواره فیلم برلیناله که ۱۵ فوريه/ ۲۶ بهمن برگزار شد سخنرانان علیه راست افراطی صحبت کردند و آن را تهدیدی برای دموکراسی خواندند. 

این سخنان در حالی ایراد می‌شد که در روزهای گذشته مدیریت جشنواره فیلم برلیناله با انتقادهای جدی مواجه شده بود. سیاستمداران حزب راست افراطی آلترناتیو برای آلمان (AfD) به افتتاحیه دعوت شده بودند اما بعد از انتقادهای بین‌المللی برلیناله تصمیم گرفت که دعوتش از نمایندگان این حزب را پس بگیرد.

جشنواره بین‌المللی فیلم برلین با سخنرانی مدیر اجرایی جشنواره، ماریته ریزنبیک آغاز شد. او گفت:

کلودیا روت وزیر فرهنگ آلمان در مراسم افتتاحیه جشنواره فیلم برلین نیز با اشاره به راستگرایان افراطی و پوپولیست گفت که دموکراسی‌های مستقر در جهان با حملاتی مواجه شده‌اند که نشان می‌دهد حتی «دموکراسی هم در امان نیست.» او گفت دشمنان دموکراسی قصد دارند «دموکراسی لیبرال را تخریب کنند».

این سیاستمدار حزب سبز در حمایت از سینماگران ایرانی، مریم مقدم و بهتاش صناعی‌ها گفت: «در انسانیت ما تقسیم‌بندی وجود ندارد. حس همدلی ما باید شامل حال همه شود.» مريم مقدم و بهتاش صناعی‌ها با توقیف گذرنامه‌شان از سوی جمهوری اسلامی، امکان شرکت در فستیوال را پیدا نکردند. فیلم «کیک محبوب من» ساخته این دو فیلمساز در بخش رقابت‌های برلیناله حضور دارد.

کریستین برینکر رهبر گروه پارلمانی حزب آلترناتیو برای آلمان لغو دعوت از سیاستمداران این حزب را به باد انتقاد گرفت و آن را «زنگ خطر سیاسی-فرهنگی» خواند. او اخیرا گفته بود که در دو سال گذشته اعضای حزب دعوت را پذیرفته و در جشنواره شرکت کرده بودند.