فوتبال و گالئانو؛ سفر غم‌انگیزی از زیبایی به وظیفه

فوتبال در آفتاب و سایه نوشته ادواردو گالئانو و با ترجمه اکبر معصوم‌بیگی اولین‌بار در سال ۱۳۸۱ و توسط «نشر دیگر» منتشر شد. ویراست جدیدی از این کتاب در سال ۱۳۹۸ توسط انتشارات «اتفاق» به چاپ رسید و نشر «ارگ فارسی» در سال ۱۴۰۲ نسخه جدیدتری را منتشر کرده است که شامل افزوده‌هایی درباره جام‌های جهانی ۲۰۰۲، ۲۰۰۶ و ۲۰۱۰ نیز می‌شود.

ادواردو گالئانو، یکی از تأثیرگذارترین روزنامه‌نگاران و نویسندگان آمریکای لاتین، سوم سپتامبر ۱۹۴۰ در یک خانواده طبقه متوسط کاتولیک و اروپایی‌تبار در مونته‌ویدئویِ اروگوئه متولد شد. او در نوجوانی کارهای متفاوتی مثل کارگری کارخانه، نقاشی، پِیک، ماشین‌نویسی و کار در بانک را تجربه کرد و در ۱۳ سالگی اولین کاریکاتورها و تحلیل‌های سیاسی خود را در هفته‌نامه حزب سوسیالیست اروگوئه منتشر کرد.

گالئانو در ۳۳ سالگی و در جریان کودتای نظامی سال ۱۹۷۳، به دلیل گرایش‌های سوسیالیستی‌اش دستگیر و زندانی شد. برای همین از اروگوئه گریخت و به آرژانتین رفت. در همان دوران کتاب شریان‌های باز آمریکای لاتین: پنج قرن غارت یک قاره را نوشت. این کتاب را به زبان‌های گوناگون از جمله فارسی ترجمه و دیکتاتوری‌های نظامی و دست‌راستی حاکم در آرژانتین، اروگوئه و شیلی انتشار و مطالعه آن را ممنوع اعلام کردند.

گالئانو در سال ۱۹۷۶ در اسپانیا سکونت گزید و اثر معروف دیگر خود یعنی کتاب سه جلدی خاطره آتش را آن‌جا نوشت. او پس از ۱۰ سال زندگی در اسپانیا سال ۱۹۸۵ به زادگاه خود برگشت و ۱۳ آوریل ۲۰۱۵ بر اثر ابتلا به سرطان ریه درگذشت.

فوتبال در آفتاب و سایه کتابی است در «بزرگداشت فوتبال، تجلیل از روشنایی‌های آن و تقبیح تاریکی‌های آن». گالئانو با قلم دلنشین، جذاب، زنده و غناییِ خود مخاطب را میخکوب می‌کند؛ کولاژی از تاریخ، سیاست، ادبیات، ورزش و... و داستان‌ها و وقایع ناگفته و ناخوانده‌ای که هر یک جذابیت دو چندانی به کتاب می‌بخشند.

به گفته مترجم در مقدمه کتاب:

گالئانو ابتدا به هزارتوی تاریخ فوتبال می‌رود و جای پای چینی‌ها و رومی‌ها و «استعمار پیر» بریتانیا را در این ورزش بررسی می‌کند. او در مقام نویسنده‌ای عمیقاً اجتماعی و متعهد به عدالت و آزادی که روزی مثل همه بچه‌های اروگوئه‌ای می‌خواسته فوتبالیست بشود از روزهایی می‌گوید که فوتبال هنوز «حرفه‌ای» نشده بود و ورزشی بود مملو از خلاقیت، آزادی، شادی و تفریح. پس از آن، دوره‌های مختلف جام جهانی، جام ملت‌های اروپا و جام باشگاه‌های آمریکایی لاتین را در متنی از زمینه اجتماعی و سیاسی دوران مرور کرده و اتفاقات مهم و جالب هر یک را بیان می‌‌کند؛ از دل این مرور است که فوتبال رفته‌رفته پوست می‌اندازد و از یک ورزش خلاقانه، تهاجمی، بی‌محابا و جسور تبدیل به حرفه‌ای تدافعی و محافظه‌کارانه می‌شود که «شادی را نفی می‌کند، تخیل را می‌کشد و بر جسارت و شجاعت مهار می‌زند»؛ حرفه‌ای که کنترل و هدایت آن نه به اراده بازیکنان بلکه در دست شرکت‌ها، سیاستمداران و اصحاب رسانه است و به روزهایی می‌رسد که «بازیکنان داراییِ باشگاه‌ها هستند»، «هر بازیکن فوتبال یک تابلو آگهی در حال حرکت است» و «آگهی روی سینه بازیکن مهم‌تر از شماره پشت اوست».

تاریخ فوتبال به روایت گالئانو «سفری غم‌انگیز از زیبایی به وظیفه است» و فوتبال به‌زعم او دیگر یک بازی سرزنده و شاد و خلاق نیست بلکه نمایشی است در خدمت تلویزیون و تبلیغات. او با بیان تاریخ پخش زنده و تلویزیونی فوتبال به دوران «تلویزیون‌سالاری» اشاره می‌کند که فوتبال را تبدیل به یک «نمایش» نان و آب‌دار برای شرکت‌های تجاریِ تولیدکننده پوشاک ورزشی و کمپانی‌های انحصاری پخش تلویزیونی کرد؛ سرمایه‌سالارانی که آن‌چه برایشان مهم است ساعت پخش مناسب است، نه کیفیت بازی یا سلامتی تماشاگر و بازیکن؛ و بازیکنانی که مجبورند انواع و اقسام داروهای آرام‌بخش و خواب‌آور را مصرف کنند تا سر موعد مقرر سر حال و قبراق جلوی دوربین ظاهر شوند و با نمایش شورت و جوراب و کفش‌شان پول بیشتری به جیب شرکت‌ها بریزند.

صد البته که فوتبالیست‌ها هم از این ثروت افسانه‌ای بی‌نصیب نمانده‌اند؛ امری که از دیدِ گالئانو هم پنهان نمانده:

به باور گالئانو، فوتبالِ استاندارد و شرکتی‌شده معاصر دیگر رقابت میان تیم‌های «ملی» نیست بلکه این شرکت‌ها و برندهای «جهانی» هستند که «استعداد و ابتکار عمل را فدای کارآیی می‌کنند» و در این زمین سبزرنگ مستطیلی برای دلاری بیشتر به سروکله هم می‌زنند:

فوتبال در آفتاب و سایه به بازیکنانی می‌پردازند که مجبورند در ظلّ «آفتاب» بدوند و به سروکله هم بزنند و کسانی که در «سایه» نشسته‌اند و «تصمیم می‌گیرند آن‌ها کِی، چگونه و کجا بازی کنند و با آن‌ها هیچ صلاح و مشورتی نمی‌کنند»:

شوماخر به چمنی اشاره می‌کند که در ظلّ آفتاب «مثل گُه خشکیده است» اما شرکت‌های مذکور برای سودآوری بیشتر از این «گُه خشکیده» هم نمی‌گذرند و پس از جام جهانی ۱۹۹۴ آمریکا «چمن استادیوم لوس آنجلس را، مثل پیتزا، هر قطعه به ۲۰ دلار فروختند.»

با تمام این اوصاف گالئانو کاملاً ناامید نیست و هنوز بارقه‌های امید در او زنده و پرشورند. امید به این که هنوز «می‌توانید در زمین بازی، ولو فقط یک بار در فواصل طولانی، فلان تخم‌جن جسور را ببینید که نمایش‌نامه را کنار می‌زند و مرتکب اشتباه فاحش دریبل کردن کل طرف مقابل، داور و جمعیت جایگاه تماشاگران می‌شود و این همه برای لذت شهوانی در آغوش کشیدن ماجرای ممنوع آزادی» است.

ترجمه کتاب فوتبال در آفتاب و سایه متنی پاکیزه، درست و دلنشین دارد و مترجم با تسلط خود به زبان مبدأ و مقصد توانسته لحن صمیمی، زنده و پرشور گالئانو و شوخ و شنگی مخصوص‌اش را به خوبی به مخاطب منتقل کند.