داعش این بار از «خراسان» جهان را حیرت‌زده می‌کند؟

اندکی پس از حمله به سالن کنسرت مسکو در شب ۳ فروردین ۱۴۰۳، یکی از گروه‌های وابسته به داعش که خود را «دولت اسلامی ولایت خراسان» می‌نامد، مسئولیت این کشتار را بر عهده گرفت. در این حمله ۱۳۹ نفر کشته و ۱۸۰ نفر زخمی شدند.

طبق روالی که داعش در این سالها داشته است، این بار نیز بیانیه توسط خبرگزاری اعماق وابسته به داعش منتشر و در بستر پیام رسان تلگرام توزیع شد. البته روسیه در مورد نقش داشتن داعش خراسان در این حمله ابراز تردید کرده است ولی مجموعه فیلم‌هایی که رسانه‌های وابسته به داعش از این حمله منتشر کردند نشان می‌دهند که مهاجمان با این گروه بیعت کرده بودند.

چه کسی پشت داعش خراسان است؟

داعش خراسان با عنوان رسمی «دولت اسلامی- ولایت خراسان»، یک شاخه منطقه‌ای از داعش است که در سال ۱۳۹۳ توسط گروهی از افرادی که از طالبان و القاعده جدا شده بودند در پاکستان و افغانستان تأسیس شد. برخی از افراد تشکیل دهنده این گروه، افراد رده‌های میانی طالبان و القاعده بودند. همچنین براساس گزارشی که در رویترز منتشر شده است، بنا بر گفته‌های یک مقام ارشد امنیتی عراق، بعد از سقوط دولت اسلامی داعش در عراق در سال ۱۳۹۶، بسیاری از جنگجویان خارجی که مجبور به فرار از عراق شدند به داعش خراسان در افغانستان و پاکستان پیوستند.

نام «خراسان» که از خراسان بزرگ قرن‌های یک تا هشت هجری گرفته شده، به آسیای میانه، افغانستان، بخش‌هایی از پاکستان و شمال شرق ایران اطلاق می‌شود که نشان دهنده این است که داعش خراسان تمایل دارد خلافت خود را در این قلمرو برپا کند. البته هدف داعش خراسان نیز مانند دولت اسلامی عراق و شام ایجاد یک خلافت فراملی برای مسلمانان بر اساس تفسیری از اسلام است.

این گروه چه حملاتی انجام داده است؟

در سال ۱۳۹۴ در یک عملیات انتحاری در مقابل یک بانک در افغانستان ده‌ها نفر کشته و زخمی شدند. این اولین عملیات شاخه خراسان داعش بود. این گروه از زمان تشکیل‌اش تا کنون علاوه بر کشتار غیرنظامیان در افغانستان، چندین عملیات تروریستی در پاکستان هم انجام داده که از جمله آنها حمله به زیارتگاهی در پاکستان است که منجر به کشته شدن ۲۵۰ نفر شد.

اما این بمب گذاری‌ها و حملات انتحاری پراکنده‌ای که داعش خراسان انجام داد سبب نشد که نگاه جامعه جهانی را به خود جلب کند. داعش خراسان برای اینکه بتواند خود را به عنوان نیرویی جدی و دست‌کم هم عرض با طالبان نشان دهد نیاز به یک عملیات بزرگ‌تر داشت، فرصتی که خروج آمریکا از افغانستان برای آنها فراهم آورد.

در شهریور ۱۴۰۰ بمب گذاری انتحاری‌ای توسط این گروه در فرودگاه بین‌الملی کابل، همزمان با خروج نیروهای آمریکایی صورت گرفت که منجر به کشته شدن دست کم ۱۶۹ شهروند افغان و ۱۳ نظامی آمریکایی شد. این کشتار از آنجایی که شامل نظامیان آمریکا می‌شد، منجر شد که مساله داعش به صورت جدی بار دیگر زیر ذره‌بین تحلیلگران غربی قرار بگیرد.

داعش خراسان با گروه‌های جهادی دیگر ارتباط دارد؟

تحلیلگران روابط بین اعضای داعش خراسان و سایر گروه‌های اسلام گرا را این گونه می‌بینند که در بین اعضای گروه‌هایی مانند القاعده و طالبان تمایل به عضویت در داعش خراسان وجود دارد و غالباً جریانی از تغییر به سمت داعش خراسان و امکان تغییر از پرچم سفید طالبان به پرچم سیاه داعش وجود دارد.

قبل از اینکه طالبان در مرداد ۱۴۰۰ دوباره قدرت را در افغانستان به دست گیرد، نیروهای ایالات متحده و نیروهای دولت سابق افغانستان، داعش خراسان را در افغانستان هدف قرار دادند و بسیاری از رهبران میانی و ارشد آن را کشتند.

با این حال، خلاء امنیتی خروج ایالات متحده از افغانستان فرصت جدیدی برای این گروه فراهم کرد و این گروه را قادر ساخت تا کمپ‌های آموزشی بیشتری راه اندازی کند و شبکه‌های بین المللی اش را گسترش دهد.

در گزارشی که در در تابستان ۱۴۰۲ دبیر کل سازمان ملل در اختیار شورای امنیت سازمان ملل قرار دارد، تخمین زده شده که داعش خراسان بین ۴ تا ۶ هزار عضو در افغانستان دارد که این رقم با احتساب نیروهای شبه‌نظامی و اعضای خانوادهٔ آنها است.

رابطه این گروه با طالبان چگونه است؟

طالبان می‌گوید که تلاش می‌کند فعالیت‌های داعش خراسان را محدود کند و مدعی است که نیروهای امنیتی این گروه از زمان بازگشت به قدرت، هزاران نفر از اعضای این گروه را دستگیر و بازداشت کرده‌اند. با این حال، بر اساس گزارش رسانه‌ها، توانایی طالبان برای مهار این گروه ناکافی و ناکارآمد تلقی می‌شود.

بر اساس گزارش ژانویه ۲۰۲۴ سازمان ملل، تلاش‌های طالبان برای شکست این گروه منجر به کاهش تعداد حملات در داخل افغانستان شده است. اما عملیات آنها متوقف نشده است.

از طرف دیگر سازمان ملل متحد بارها ابراز نگرانی کرده است که گروه‌هایی مانند القاعده و داعش خراسان، از طریق روابط خود با اعضای طالبان، می‌توانند سلاح‌های پیشرفتهٔ ناتو که در هنگام ترک نیروهای نظامی بین المللی در آنجا به جا مانده است را تهیه کنند.

در تازه‌ترین اقدام داعش خراسان در افغانستان در روز دوم فروردین ۱۴۰۳ پلیس محلی افغانستان اعلام کرد که داعش مسئولیت یک بمب گذاری انتحاری در مقابل بانکی در شهر قندهار افغانستان را بر عهده گرفت که در آن دست کم سه نفر کشته و ۱۲ نفر زخمی شدند.

فعالیت‌های اخیر داعش خراسان در ایران و دیگر کشورها چه بوده است؟

داعش خراسان مسئولیت بمب‌گذاری در شهر کرمان در روز ۱۳ دی ۱۴۰۲ که منجر به کشته شدن ۹۵ نفر شد را بر عهده گرفت. آمریکا می‌گوید حمله به کرمان را مانند حمله اخیر در مسکو، مدت‌ها قبل به دولت‌های روسیه و ایران اطلاع داده بود. اما حکومت ایران، همچون مسکو، معتقد است که این عملیات توسط این گروه انجام نشده است.

اگرچه که بعدتر در پاسخ به بمب گذاری در کرمان، ایران مدعی شد مقر فرماندهان داعش خراسان را در پاکستان، کردستان عراق و سوریه مورد هدف قرار داده است. ولی حکومت ایران، داعش را عامل اصلی نمی‌داند و دست‌های پنهان آمریکا و اسراییل را مسئول آن فاجعه می‌داند.

جمهوری اسلامی معتقد است همان‌طور که قاسم سلیمانی سال ۱۳۹۶ در نامه‌ای خطاب به علی خامنه‌ای «پایان سیطرهٔ این شجرهٔ خبیثهٔ ملعونه» را خبر داد، چیزی به نام داعش وجود ندارد.

اما آمریکا نظر دیگری دارد. ژنرال مایکل کوریلا، فرمانده فرماندهی مرکزی ایالات متحده، در اسفند ۱۴۰۱ به کنگره اعلام کرد که داعش خراسان به سرعت در حال توسعه توانایی خود برای انجام «عملیات خارجی» در اروپا و آسیا است.

او پیش‌بینی کرد که این گروه می‌تواند به منافع ایالات متحده و غرب در خارج از افغانستان «در کمتر از ۶ ماه و بدون هیچ هشداری» حمله کند. ایالات متحده معتقد است که با خروج آمریکا از افغانستان، توانایی‌اش برای جمع‌آوری اطلاعات علیه گروه‌های افراطی در افغانستان رو به کاهش است.

نهادهای امنیتی غربی می‌گویند که داعش خراسان در کنار حملات تروریستی‌ای که در پاکستان و افغانستان انجام می‌دهد، برای انجام حملاتی مشابه در اروپا هم تلاش می‌کند.

پلیس آلمان در سال‌های اخیر چندین حامی داعش خراسان را دستگیر کرده است. در بهار ۱۴۰۲ هفت مظنون به همکاری با داعش در آلمان و همچنین چند مظنون دیگر در اسفند ماه گذشته به اتهام طراحی حمله‌ای به پارلمان سوئد دستگیر شدند. پیش‌تر، رهبران داعش خراسان از حملات تلافی‌جویانه علیه سوئد و همچنین هلند و دانمارک به دلیل سوزاندن قرآن در این کشورها خبر داده‌اند.

چرا به روسیه حمله می‌کنند؟

قبل از حمله به سالن کنسرت موسیقی در  ۱۷ اسفند ۱۴۰۲سرویس امنیتی روسیه (FSB) اعلام کرد که شبه نظامیان داعش در حال برنامه‌ریزی برای «حمله تروریستی» به کنیسه‌ای در مسکو برای کشتن یهودیان، در منطقه کالوگا در مرکز روسیه بودند و به دست نیروهای نظامی روسیه کشته شدند.

به گفته کارشناسان، یکی از انگیزه‌های حملات تروریستی به روسیه می‌تواند مداخله روسیه در جنگ داخلی سوریه باشد. مسکو از بشار اسد، رئیس جمهوری سوریه حمایت کرد و مواضع داعش را بمباران کرد. از آن زمان بسیاری از رهبران داعش پوتین را به عنوان رهبری که دستانش به خون مسلمانان آغشته است، محکوم می‌کنند.

 داعش خراسان در تبلیغات خود به مساله اشغال ده سالهٔ افغانستان از سال ۱۹۷۹ تا ۱۹۸۹ نیز اشاره می‌کنند. بی دلیل نیست که در شهریور ۱۴۰۱، این گروه سفارت روسیه را در کابل مورد حمله قرار داد که در آن هشت نفر از جمله دو کارمند سفارت کشته شدند.

کالین کلارک از مرکز سوفان که یک گروه تحقیقاتی مستقر در نیویورک است می‌گوید که داعش خراسان در دو سال گذشته بر روسیه متمرکز شده است و به طور مکرر از پوتین در تبلیغات خود انتقاد کرده است.

مایکل کوگلمن نیز از مرکز ویلسون مستقر در واشنگتن معتقد است که داعش خراسان، پوتین را شریک فعالیت‌هایی می‌داند که به طور منظم مسلمانان را سرکوب می‌کند.

وی معتقد است که این گروه برای مقابله با پوتین بر روی نارضایتی‌های شبه‌نظامیان مخالف روسیه در آسیای مرکزی نیز حساب کرده است.

دانیل بایمن، کارشناس ارشد CSIS و استاد دانشگاه جورج تاون که مدت‌هاست درباره داعش مطالعه می‌کند، می‌گوید: «روسیه در مواقعی معادل یا دشمن بزرگ‌تری برای داعش نسبت به ایالات متحده محسوب می‌شود.»

چرا در میان اعضای داعش خراسان تنوع ملیتی وجود دارد؟

بعد از دستگیری عاملان بمب‌گذاری در کرمان، بنا بر اطلاعیه وزارت اطلاعات ایران دو تن از عاملان این انفجارها تاجیکستانی بودند. بنا بر ادعای روسیه نیز افرادی که در حمله به تالار کنسرت در مسکو شرکت داشتند تاجیکستانی بودند.

امیره جدون استادیار دانشگاه کلمسون از جمله مؤلفین کتاب دولت اسلامی در افغانستان و پاکستان که در سال ۲۰۲۳ منتشر شده معتقد است که از زمان ظهور داعش خراسان در سال ۱۳۹۳، عملیات رسانه‌ای و روایت‌های این گروه چندین مرحله را طی کرده است که منعکس‌کننده تغییر اولویت‌ها و محیط این گروه بوده است.

وی معتقد است «که مرحله کنونی با تهاجمی‌ترین و پیچیده‌ترین عملیات تبلیغاتی و ارتباطی داعش خراسان همراه است که از لحاظ شکل، کمیت، و تعداد زبان‌های مورد استفاده بی‌سابقه است. که نشان دهنده این است که این گروه عزم جدی دارد که بیرون از قلمرو خود نیز عضو گیری داشته باشد.»

گزارش ژانویه ۲۰۲۴ سازمان ملل نیز تأیید می‌کند که این گروه تلاش‌های خود را برای جذب جنگجویان خارجی و اعضای سرخورده طالبان، با تمرکز ویژه بر تاجیک‌ها، افزایش داده است.