گای‌فاکس؛ مخالفت مدنی و شاه‌میران

محمد مرسی نخستین ریاست جمهوری بعد از بهار عربی مصر با دخالت ارتش برکنار شد. تصاویر و فیلم‌های منتشر شده از میدان التحریر قاهره نشان می‌دهد عموم شهروندان مصری با استفاده از روش‌های غیر خشونت‌آمیز اعتراضشان را بیان کردند. هم اعتراضات مصری‌ها در میدان التحریر و هم در اعتراضات میدان تقسیم در استانبول، یکی از نمادهای اعتراض غیر خشونت‌آمیز ماسک «گای فاکس» (GUY FAWKES) بود.

پیشینه این نقاب به قرن شانزدهم می‌رسد، اما به‌تدریج، درگذر تاریخ کارکرد و معنای آن دگرگون شده و اکنون در متن اعتراضات مدنی مردم کارکرد و معنایی متفاوت یافته است. آیا می‌توانیم بگوییم «گای فاکس» در دوران ما و در متن مبارزات مدنی مردم برای دست‌یابی به آزادی، نشانه‌ای است از شاه‌میران؟

گای فاکس که بود

گای فاکس، شهروندی بریتانیایی بود که در سال ۱۵۷۰ میلادی در شهر یورک انگلستان متولد شد. فاکس پدرش را در هشت‌سالگی از دست داد و بعد از مدتی مادرش با یک فرد کاتولیک ازدواج کرد.
فاکس هم که از پیروان مذهب پروتستان بود بعد از مدتی به آئین کاتولیک گروید. روحیه مبارزه‌جویی و شجاعت همراه با تعصب شدید مذهبی موجب شد که گای فاکس کشور انگلستان را که تحت حاکمیت پادشاه پروتستان بود، ترک کند و به هلند برود. او در هلند در ارتش اسپانیا نام‌نویسی کرد و به مدت هشت سال زیر پرچم لشکر اسپانیای کاتولیک با نیروهای پروتستان آلمان جنگید. نام گای‌فاکس را در همین دوره برای خودش انتخاب کرد.

در سال ۱۶۰۴ میلادی یکی از پیروان مذهب کاتولیک در انگلستان به نام رابرت کتسبی به تلافی اعمال شکنجه و آزاری که از طرف حکومت بر کاتولیک‌ها وارد می‌شد نقشه قتل پادشاه پروتستان انگلستان «جیمز اول» را کشید. او ۱۲ کاتولیک متعصب را با خود همراه کرد که یکی از آنها گای‌فاکس بود که در آن زمان برای پیوستن به این گروه به انگلستان برگشته بود.
توطئه‌گران برای اجرای نقشه‌شان، سردابی را که تا زیر کاخ شاه امتداد داشت، اجاره کردند و سپس ۳۶ بشکه باروت را در آنجا مخفی کردند. قرار شد در روز پنجم نوامبر ۱۶۰۵ میلادی که مصادف بود با افتتاح مجلس اعیان، این باروت‌ها را منفجر کنند و جیمز اول را به قتل برسانند. نقشه این بود که پس از مرگ پادشاه، دختر او که از پیروان مذهب کاتولیک بود جانشین پدرش شود. گای فاکس مأمور محافظت از باروت‌ها تا روز انفجار بود.

نگهبانان کاخ اما در روز چهارم نوامبر با دریافت نامه‌ای از یک فرد نا‌شناس از این توطئه اطلاع یافتند و به تفتیش و بازرسی کاخ وست مینیستر و اطراف آن پرداختند. آنها در بامداد روز پنجم نوامبر گای فاکس را که مشغول نگهبانی از محموله باروت بود یافتند و او را دستگیر کردند. فاکس تحت شکنجه قرار گرفت و بعد از دو روز که مقاومتش در هم شکست، اعضای گروه را لو داد. همین موجب دستگیری و متلاشی شدن گروه شد.

گای فاکس و هم‌دستانش در ۲۷ ژانویه ۱۶۰۶ میلادی توسط هیئت ویژه‌ای، محاکمه و به مرگ محکوم شدند. محکومان چهار روز بعد، در روز ۳۱ ژانویه مقابل ساختمان پارلمان اعدام شدند. گای فاکس پیش از اعدام سعی کرد فرار کند. او از سکوی اعدام پرید و همین موجب شکسته شدن گردنش شد، ولی نگهبانان وی را گرفتند و در حالی که از درد شکستگی گردنش رنج می‌برد، او را به جوخه اعدام سپردند.

با آنکه گای فاکس یکی از اعضای گروه توطئه‌گران بود، ولی نام او فقط با «توطئه باروت» درآمیخته و طی سال‌ها، بنا به سنت در روز پنجم نوامبر در کشور انگلستان به‌خاطر خنثی شدن توطئه قتل پادشاه جشن شکرگزاری و جشن «شب گای‌فاکس» (Guy Fawkes Night) برگزار می‌شود. در طی این جشن پیکرهای عروسکی گای‌فاکس سوزانده می‌شود.

به‌تدریج «گای فاکس» به فرهنگ عامه راه یافت؛ به طوری که در قرن ۱۹ میلادی کودکان انگلیسی با روزنامه‌ها، لباس‌های مندرس و پارچه‌های کهنه عروسک‌های گای‌فاکس را می‌ساختند و در شهر می‌گرداندند. اصطلاح «گای» در این زمان به افراد غیر عادی با لباس‌های عجیب و غریب اطلاق می‌شد، ولی در فرهنگ آمریکایی، این واژه بار منفی و تحقیرآمیزش را از دست داد و برای هر شخص مذکر استفاده شد.

کم‌کم از بار معنایی منفی گای فاکس کاسته شد. در سال ۱۸۴۱ میلادی، یک نویسنده انگلیسی به نام «ویلیام هریسون اینسوورث» با نوشتن رمانی به نام «گای فاکس یا توطئه باروت» از گای فاکس یک چهره مورد احترام تاریخی ارائه داد.

گای فاکس کم کم به داستان‌های کودکان و قصه‌های عامیانه راه یافت و در این آثار به عنوان یک قهرمان عمل‌گرا معرفی شد. به‌تدریج گای فاکس که تا پیشس از این نشانه‌ای از یک تروریست و توطئه‌گر بود که می‌خواست با شاه‌کشی، کشوری را به آشوب بکشاند، به شکل یک چهره معترض و انقلابی جلوه‌گر شد؛ چنانکه حتی لوئیس کال، تاریخ‌نویس معاصر آمریکایی و نویسنده کتاب «آنارشیسم پست‌مدرن» از گای فاکس به عنوان چهره بر‌تر فرهنگ سیاسی مدرن جهان نام می‌برد.

 گای فاکس و فیلم «وی مثل انتقام»

در طی سال‌های ۱۹۸۲ تا ۱۹۸۹ میلادی، «آلن اسوالد مور»، نویسنده بریتانیایی داستان‌های کمیک، یک مجموعه داستان مصور به نام «وی برای انتقام» (V For Vendetta) را به همراه نقاش آثارش «دیوید لوید» منتشر کرد.

این داستان در مورد اَبَرمردی انقلابی و مرموز با نام «وی» است که علیه حکومت فاشیستی حاکم بر لندن خیالی سال‌های ۱۹۸۰ تا ۱۹۹۰ میلادی، بعد از یک جنگ خیالی اتمی شورش می‌کند. حاکمیت سعی می‌کند با روش‌های پوپولیستی و استفاده از مفاهیم مذهبی قرون وسطایی بر عوام حکومت کند. آقای «وی» در انتهای داستان مجلس اعیان را منفجر می‌کند تا کار ناتمام گای فاکس را به انجام رساند. «وی» در این داستان برای آنکه شناخته نشود از ماسک «گای فاکس» استفاده می‌کند.

هر چند داستان‌های آلن مور در تغییر چهره گای فاکس از یک آنارشیست به یک انقلابی مؤثر بود، ولی تثبیت این شخصیت به عنوان نماد اعتراض و انقلاب با فیلم «وی برای انتقام» به کارگردانی «جیمزمک تیگو» و بازی «ناتالی پورتمن» و «هوگو ویوینگ» صورت گرفت. فیلم که از داستان آلن مور اقتباس شده بود داستان یک مبارز آزادیخواه به نام «وی» با ماسک «پای فاکس» را حکایت می‌کند که از روش‌های تروریستی برای ایجاد تغییرات سیاسی و اجتماعی در جامعه فاسد و پادآرمانشهری بریتانیای آینده استفاده می‌کند. فیلم محصول سال ۲۰۰۵ میلادی است و ابتدا قرار بود در روز پنجم نوامبر ۲۰۰۵ که برابر با چهارصدمین سالگرد «توطئه باروت» یا دستگیری گای فاکس بود، اکران شود ولی بنا به دلایلی در ۱۷ مارس ۲۰۰۶ به نمایش آمد. بعد از اکران فیلم (V For Vendetta) ماسک گای فاکس مورد توجه معترضان سیاسی و اجتماعی در اروپا و آمریکا قرارگرفت.

ماسک گای‌فاکس به عنوان نماد اعتراض

نخستین بار یک گروه هکتیویست (Hacktivist) به نام «آنونیموس» از ماسک گای‌فاکس به عنوان نمادی برای اعتراض مدنی استفاده کرد.

ماجرا از این قرار بود که در روز ۱۴ ژانویه سال ۲۰۰۸ میلادی ویدئویی از تام کروز (هنرپیشه سر‌شناس هالیوود) در یوتیوپ منتشر شد که در آن تام کروز به تحسین و تعریف از فرقه ساینتولوژی می‌پردازد. ظاهراً کروز در این ویدئو از مکتب ساینتولوژی تعریف می‌کند، ولی لحن گفتار و حالت غیر عادی و مسخ‌شده تام کروز بر استهزای ساینتولوژی دلالت دارد. کلیسای ساینتولوژی در آمریکا به پخش ویدئو در یوتیوپ اعتراض کرد و خواهان حذف آن از یوتیوپ شد. گروه هکرهای «آنونیموس» اما این اقدام ساینتولوژی‌ها را نقض آزادی بیان اعلام کردند و با فراخوان عمومی در روز ۱۰ فوریه سال ۲۰۰۸ میلادی در مقابل کلیساهای ساینتولوژی در سراسر جهان به تظاهرات پرداختند. این اولین حرکت اعتراضی بود که شرکت‌کنندگان ماسک گای‌فاکس بر چهره زدند تا از حملات احتمالی فرقه ساینتولوژی در امان بمانند.

در آوریل سال ۲۰۰۹ میلادی در حاشیه اجلاس گروه ۲۰ در لندن، اعتراض‌های گسترده‌ای در لندن برگزار شد که در آن اعتراضات، تظاهرکنندگان از ماسک گای‌فاکس به عنوان نماد اعتراض به سیاست‌های مالی و اقتصادی جهان استفاده می‌کردند. این اعتراض‌ها با دخالت پلیس به خشونت کشیده شد. چند ماه بعد، اجلاس هشت قدرت صنعتی جهان موسوم به گروه «جی هشت» در ایتالیا با اعتراض‌ها و راهپیمایی‌های گسترده‌ای همراه شد. معترضان برای شناخته نشدن هویتشان و همچنین نشان دادن اعتراضاتشان، بر چهره‌هایشان ماسک گای‌فاکس را زده بودند. پس از این حوادث، ماسک گای‌فاکس به جزئی جدانشدنی از اعتراض‌های مردمی در اروپا و امریکا تبدیل شد. ماسک گای‌فاکس دربین معترضان جنبش «اشغال وال استریت» در سال‌های ۱۲- ۲۰۱۱ میلادی جایگاه ویژه‌ای داشت؛ چنانکه پلیس نیویورک با استناد به قانون مصوب سال ۱۹۶۵ میلادی مبنی بر «منع استفاده از ماسک در اجتماعات بیش از دو نفر»، چهار شهروند معترض آمریکایی را که ماسک گای فاکس بر چهره زده بودند، بازداشت کرد.

دامنه استفاده از ماسک گای‌فاکس به‌زودی از مرز اروپا و آمریکا هم گذشت و در اعتراض‌های گسترده سیاسی مردم تایلند در سال ۲۰۱۰ میلادی مورد استفاده قرار گرفت. رسانه‌های تایلند از این معترضان تحت عنوان «مردمی که ماسک سفید بر چهره دارند» نام می‌بردند.

در اعتراضات ماه‌های اخیر در کشور ترکیه به سیاست‌های اسلامی کردن و ضد سکولار، رجب طیب اردوغان هم معترضان ترک برای نشان دادن اعتراضشان در کنار سایر روش‌های مبارزه بدون خشونت مانند به هم کوبیدن ظرف‌ها در پشت بام‌ها در ساعت ۹ شب یا ایستادن و کتاب خواندن در میدان تقسیم، از ماسک گای‌فاکس هم بهره گرفتند.

ماسک گای‌فاکس در مصر و ترکیه

با توجه به اعتراضات اخیر در ترکیه و مصر می‌توان گفت که «ماسک گای فاکس» دیگر فقط برای پنهان نگاه داشتن چهره فرد معترض به کار گرفته نمی‌شود و کارکردی گسترده‌تر یافته است. معترضان در ترکیه و مصر فقط خواسته‌های اقتصادی و اجتماعی را دنبال نمی‌کنند بلکه آنها در پی تغییر نظام سیاسی و خواهان برکناری رییس دولت‌اند.

گای فاکس در زمان خود قصد داشت پادشاهی ظالم و بدکار را که با تکیه بر یک مذهب خاص حکومتش را بنا کرده بود و عقاید دیگران را برنمی‌تافت، از میان بردارد. اکنون همین اتفاق در ترکیه و مصر هم افتاده است. شهروندان معترض در ترکیه و مصر از دیده شدن چهره‌هایشان نمی‌هراسند. آنها از ماسک گای‌فاکس به عنوان نماد اعتراض استفاده می‌کنند.

شاید بتوان گفت که گای‌فاکس در دنیای مدرن امروزی، باوری کهن یعنی اسطوره «شاه‌کشی» را در دل جوانان مصری زنده کرده است. به سلطنت نشستن شاه بدکار، کشتن شاه بدکار و به سلطنت نشاندن شاه خوش‌کردار، مراحل شکل‌گیری اسطوره «شاه‌کشی» است که در مراسم آیینی «میر نوروزی» در فرهنگ کهن ایران، جلوه‌گر شده است.

به نظر می‌رسد اگر در گذشته «ارنستو چه گوارا» که به گفته «نلسون ماندلا» به عنوان «یک قهرمان آزادی‌خواه و الهام‌بخش همه انقلابیون جهان» شناخته می‌شده، از این پس می‌توان از «گای‌فاکس» نیز به عنوان مظهر مقاومت منفی و مبارزه بدون خشونت در جهان نام برد.
گالری زمانه: عکس‌های کیان ثابتی از ماسک گای فاکس در میدان تقسیم