درخواست اسرائیل برای فعال‌سازی مکانیسم ماشه علیه ایران: حل اختلاف در برجام چگونه است؟

سپاه پاسداران انقلاب اسلامی بامداد یکشنبه ۲۶ فروردین به وقت تهران با بیش از ۳۰۰ پهپاد، موشک کروز و موشک بالستیک به اسرائیل حمله تلافی‌جویانه کرد. این حمله خسارت جدی بر جای نگذاشت اما قدرت‌های غربی که حامی اسرائیل‌اند، به‌شدت آن را محکوم کردند.

اسرائیل درخواست جلسه اضطراری شورای امنیت داد و در آن جلسه نماینده اسرائیل هشدار داد که ایران به سمت سلاح هسته‌ای می‌رود و گفت: «تصور کنید ایران با سلاح هسته‌ای به اسرائیل حمله می‌کرد». او خواهان اعمال تحریم‌های بیشتر علیه تهران و قرارگرفتن سپاه در فهرست سازمان‌های تروریستی شد و از امضاکنندگان برنامه جامع اقدام مشترک (برجام) خواست مکانیسم ماشه را فعال کنند.

روسیه و چین در میان امضاکنندگان برجام هستند و در نشست شورای امنیت، حمله ایران را حمله‌ای تلافی‌جویانه به دلیل حمله‌ی اسرائیل به سرکنسولگری ایران در دمشق خواندند و خواهان توقف تنش‌ها و پاسخگوکردن اسرائیل در قبال خشونت‌ها در خاورمیانه شدند.

با وجود این، چین و روسیه به همراه فرانسه و بریتانیا و ایالات متحده آمریکا و آلمان در گروه ۱+۵ با تهران مدت‌ها مذاکره کردند و بالاخره به توافق برجام رسیدند. آنها هم خواهان دیدن یک ایران با سلاح هسته‌ای نیستند.

آیا ممکن است مکانیسم ماشه زمانی فعال شود؟ در ادامه مکانیسم ماشه را معرفی می‌کنیم.

وضعیت فعلی پرونده‌ی هسته‌ای

اکتبر ۲۰۲۵ دوره زمانی قطع‌نامه ۲۲۳۱ به پایان می‌رسد؛ به این معنا که قطع‌نامه‌های تحریمی مرتبط با برنامه هسته‌ای ایران از جمله ۱۹۲۹ ملغی می‌شود. این اصلی‌ترین بند غروب برجام و پایان مشروط بودن برجام به سرنوشتش در شورای امنیت سازمان ملل و فعال شدن مکانیسم ماشه است.

کشورهای عضو برجام اگر بخواهند مکانیسم ماشه را فعال کنند تنها در ۱۵ ماه آینده فرصتش را دارند. نه اروپا و نه آمریکا تا اکنون از این برگ استفاده نکرده‌اند.اروپا وجود مکانیسم ماشه را فعلا راهی برای محدود نگه داشتن برنامه هسته‌ای ایران می‌داند ولی معلوم نیست که در ۱۵ ماه آینده چه خواهد کرد.

مکانیسم ماشه چیست؟

مکانیسم حل اختلافات و رفع یا بازگشت تحریم‌ها یکی از مهمترین موارد مندرج در برنامه جامع اقدام مشترک (برجام) است. برجام که با توافق میان چین، فرانسه، آلمان، روسیه، بریتانیا و ایالات متحده (گروه ۱+۵) و ایران در روز چهاردهم ژوئیه ۲۰۱۵ بدست آمد، نقطه عطفی در تاریخ معاهدات منع گسترش سلاح‌های هسته‌ای بود.

توافق ۱۵۹ صفحه‌ای برجام یکی از پیچیده‌ترین توافق‌های هسته‌ای تاریخ است. این توافق در ازای محدود کردن برنامه هسته‌ای ایران و اعمال تدابیر راستی آزمایی و نظارتی، رفع تحریم‌های آمریکا، اتحادیه اروپا و سازمان ملل را به همراه داشت.

به دلیل بی اعتمادی‌های عمیقی که میان طرف‌های توافق وجود داشت، یک مکانیسم حل اختلاف در این توافق پیش بینی شد که بتوان با آن به سرعت تحریم‌های رفع‌شده را مجدد برقرار کرد؛ بخشی که آن را «مکانیسم ماشه» نامیدند.

هدف از گنجاندن چنین بندی ممانعت از آن بود که ایرانی‌ها از تعهداتشان سرپیچی کنند.

روند حل اختلاف چگونه است؟

چنانچه یکی از طرف‌های توافق احساس کند که طرف دیگر به تعهداتش پایبند نیست، می‌تواند روند حل اختلاف را به راه اندازد. بخشی از توافق که مربوط به حل اختلاف است، در حقیقت همان پیچیده‌ترین بخش توافق است. این روند بسته به طرف شاکی و موضوع شکایت متفاوت خواهد بود.

اگر شکایت از سمت ایران، و در رابطه با برداشتن تحریم‌ها باشد، در مرحله اول ایران و طرف مربوطه برای حل اختلاف باید گفت‌وگو کنند. اگر گفت‌وگو به جایی نرسید، هر یک از طرف‌های برجام می‌تواند موضوع را به یک کارگروه برای اجرایی کردن برداشتن تحریم‌ها ارجاع دهد. این اقدام با هماهنگی نماینده عالی اتحادیه اروپا صورت می‌گیرد.

این گروه کاری ۳۰ روز برای حل این مسأله و راضی کردن طرفین اختلاف فرصت دارد. رسیدن به بن‌بست در این مرحله به هر یک از طرفین اجازه خواهد داد تا مساله اختلاف تحریم‌ها را در یک کمیسیون مشترک مطرح کنند. این کمیسیون مشترک متشکل از هشت عضو است: یک عضو از هر یک از کشورهای عضو گروه ۱+۵، ایران و نماینده اتحادیه اروپا.

اگر شکایت به اختلاف در مسائل غیر مرتبط به تحریم‌ها باشد، شکایت به طور مستقیم به همان کمیسیون مشترکی که در بالا ذکر شد می‌رود. به کمیسیون مشترک ۱۵ روز برای حل اختلاف فرصت داده می‌شود تا همه طرفین را راضی کند. اگر هر یک از هشت عضو این راه‌حل را کافی و وافی ندانستد، مساله در سطح وزرای امور خارجه مطرح خواهد شد و ۱۵ روز دیگر برای این مرحله در نظر گرفته شده است. این زمان بسته به ضرورت قابل تمدید است و یا این که مساله می ‌تواند به هیات مشاوران ارجاع داده شود.

هیت مشاوران مستقل است و  سه عضو از کشورهایی دارد که از امضا کنندگان برجام نیستند. نظر هیات مشاوران غیرالزام‌آور است.

اگر به‌رغم مذاکرات وزرای خارجه، شکایت همچنان برجا بماند، مساله به کمیسیون مشترک باز می‌گردد و پس از فرصت نهایی پنج روزه مساله می‌تواند در شورای امنیت سازمان ملل متحد مطرح شود.

بند۳۶ و ۳۷ برجام چه می‌گویند؟

بر اساس بندهای ۳۶ و ۳۷ برجام چنانچه ایران توافق هسته‌ای را نقض کند، می‌بایست در مدت ۳۰ روز به برجام بازگردد در غیر این‌صورت کشورهای اروپایی می‌توانند پرونده ایران را برای بازگرداندن تحریم‌های اقتصادی به شورای امنیت سازمان ملل ارجاع دهند.

بر اساس بند ۳۶ توافق هسته‌ای، چنانچه طرفین به تعهداتشان عمل نکنند فرآیند حل و فصل اختلافات فعال می‌شود.

اگر هر یک از طرف‌های اروپایی توافق ــ بریتانیا، فرانسه و آلمان ــ معتقد باشند ایران از توافق سرپیچی کرده است، می‌توانند پروسه حل اختلاف را آغاز کنند. این پروسه ظرف حداکثر ۶۵ روز نهایتا به شورای امنیت و مکانیسم ماشه منجر خواهد شد که همان بازگشت تحریم‌های سازمان ملل متحد بر ایران است.

روسیه و چین، دیگر امضا کنندگان برجام از متحدان ایران هستند و احتمال این که به چنین اقدامی روی آورند، بسیار اندک است.

ایران از ۱۸ اردیبهشت ۱۳۹۸ بر اساس بند ۳۶ با نخستین گام در کاهش تعهداتش در برجام در واکنش به اجرایی نشدن اینستکس عملاً فرآیند حل و فصل اختلافات را فعال کرد. ایران پس از مدتی در گام پنجم اجرای کلیه تعهداتش را متوقف کرد.

اگر ایران همچنان به تعهداتش پایبند نباشد و نیز تنش بین ایران و اسرائیل بالا بگیرد، اتحادیه اروپا می‌تواند با استناد به بند ۳۷ برجام مکانیسم ماشه را فعال کند. یعنی پرونده ایران را به شورای امنیت ارجاع دهد و تحریم‌ها را بازگرداند.

بخش عمده تحریم‌های سازمان ملل بر ایران ژانویه ۲۰۱۶ و زمانی‌که توافق به صورت رسمی به اجرا درآمد برداشته شد. دونالد ترامپ رئیس جمهوری آمریکا مه ۲۰۱۸ امریکا را به صورت یک‌جانبه از برجام خارج کرد و طی مراحلی ضمن بازگرداندن تحریم‌‎های پیشیین، تحریم‌های جدیدی را نیز بر ایران اعمال کرد.

وقتی شکایت به شورای امنیت سازمان ملل متحد برسد، رای‌گیری باید ظرف ۳۰ روز برای صدور قطعنامه و ادامه رفع تحریم‌های ایران صورت گیرد. این قطعنامه به ۹ رای موافق نیاز دارد و نباید از سوی آمریکا، روسیه، چین، بریتانیا و یا فرانسه وتو شود. اگر تصمیم به «ادامه رفع تحریم‌ها» گرفته نشود، و ظرف ۳۰ روز قطعنامه‌ای به تصویب نرسید، تمام تحریم‌های پیشین مصوب سازمان ملل بار دیگر بازخواهند گشت، مگر آن‌که شورای امنیت تصمیم دیگری بگیرد.

در صورت بازگشت تحریم‌ها، آنها را نمی‌توان در مورد قراردادهایی اعمال کرد که ایران در دوران برجام منعقد کرده است.

تارنمای وزارت امور خارجه ایران ترجمه متن کامل برجام را منتشر کرده است. در این فایل ۱۲۳ صفحه ای ترجمه بند ۳۷ برنامه جامع اقدام مشترک درباره روند بررسی اختلافات مکانیسم ماشه (تدابیر خودکار) چنین آمده است:

«متعاقب دریافت ابلاغ طرف شاکی، به نحو مشروح در فوق، به همراه توضیحی از تلاش‌های توام با حسن نیت آن طرف برای طی فرایند حل و فصل اختلاف پیش بینی شده در برجام، شورای امنیت سازمان ملل متحد می‌بایست منطبق با رویه‌های خود در خصوص قطعنامه‌ای برای تداوم لغو تحریم‌ها رای گیری نماید. چنانچه قطعنامه فوق الذکر ظرف ۳۰ روز از تاریخ ابلاغ به تصویب نرسد، سپس مفاد قطعنامه‌های سابق شورای امنیت سازمان ملل متحد مجددا اعمال خواهند شد، مگر اینکه شورای امنیت سازمان ملل متحد به نحو دیگری تصمیم گیری نماید. در چنین صورتی، این مفاد در خصوص قراردادهایی که بین هر طرف و ایران یا افراد و نهادهای ایرانی قبل از تاریخ اعمال آنها امضا شده باشد، دارای اثر عطف به ما سبق ندارد مشروط به این که فعالیت‌های صورت گرفته وفق اجرای این قراردادها منطبق با این برجام و قطعنامه‌های قبلی و فعلی شورای امنیت باشد. شورای امنیت سازمان ملل متحد، با ابراز نیت خود برای تصمیم گیری مبتنی بر ممانعت از اجرای دوباره و خودکار تدابیر در صورتی که ظرف این مدت موضوعی که موجب ابلاغ فوق شده است حل و فصل شده باشد، دیدگاه‌های طرف‌های اختلاف و هرگونه نظریه صادره توسط هیات مشورتی را ملحوظ خواهد داشت. ایران بیان داشته است که چنانچه تحریم‌ها جزئا یا کلا مجددا اعمال شوند، ایران این امر را به منزله زمینه‌ای برای توقف کلی یا جزئی تعهدات خود وفق این برجام قلمداد خواهد نمود.»