چهره‌ها: ژینوس تقی‌زاده

باسواد شدنم بیش از کتابِ قصه خواندن با روزنامه خواندن آغاز شد. گمانم ما متولدین ۴۵ تا ۵۱ که از جایگاه یک کودک و نوجوان حافظه کاملی از قبل و بعد انقلاب و جنگ داریم، تجربیات‌مان با آدم‌های هم‌دهه‌ای‌مان متفاوت است. مدرسه مختلط و بعد تفکیک‌شده، حجاب اجباری و حتی کودک-سرباز شدن... این‌ها تجربیاتی است زیاده از حد سنگین برای یک کودک. چرا می‌گویم تجربه این شرایط مشاهده‌گری متفاوتی را نسبت به متولدین قبل و بعد از خودمان به ما داده؟ چون نه آنقدر کوچک بودیم که متوجه وضعیت نباشیم و نه آنقدر بزرگ که عاملیتی پیدا کرده باشیم. در فرهنگ آن سال‌ها که کسی مثل حالا به فکر بچه‌ها هم نبود در وسط معادلات بزرگ جهانِ بزرگ‌ترها مشاهده‌گرانی خاموش و دقیق بارآمدیم؛ چشم‌ و گوش‌های بازی برای شاهد بودن در وضعیتی که در میان آن همه بلوا و مناقشه انگار نادیده انگاشته می‌شدیم.

نوشتن از همان سنِ کم برایم مهم بود. تنها بودم و می‌نوشتم. تا حدی خجول و بی‌اعتماد به نفس بودم، پر از کنجکاوی و همان مرضِ تماشا که همچنان با من است. نوشتن به من موجودیتی می‌داد که انگار دیده و شنیده می‌شدم. دانشجوی ادبیات نمایشی شدم. در آن زمان دانشگاه یگانه‌ای در فرهنگسرای نیاوران تأسیس شده بود که کاملاً متفاوت از روال رسمی آموزش عالی و شورای انقلاب فرهنگی بود. استادان بی‌نظیری چون بهرام بیضایی و ژاله آموزگار، رکن‌الدین خسروی و رضا سیدحسینی و خسرو حکیم رابط و پروانه مژده را داشتیم. جمال میرصادقی و محمد احصایی و قطب‌الدین صادقی و محمدعلی مددی و خیلی‌ها که در دانشگاه‌های دیگر درس نمی‌دادند، آنجا جمع شده بودند و طرح درس‌مان چندان دروس عمومی نداشت. من هم‌زمان کار طراحی صحنه و لباس و گاهی بازیگری هم می‌کردم. آن دانشگاه یگانه را که پس از مدت کوتاهی برچیدند، دوباره کنکور دادم و چون حاضر نبودم بعد از آن استادان درخشان و فضای آرمانی، به شاگردی حوزه‌ هنری‌چی‌ها و سانسورچیان اساتید قبلی‌مان درآیم، رفتم مجسمه‌سازی خواندم؛ رشته‌ای که تازه از ممنوعیت درآمده‌ بود و ویکتور یوآف دارش، استاد و شکل‌دهنده‌ی آن در دانشگاه تهران بود.

از هفده‌سالگی دوره‌ای که تفننی کار کنم و هنر برایم جدی نباشد یا موازی شغل دیگری باشد، نداشته‌ام. به خاطر خانواده و فرزند کوچک و دانشجو بودن در دوره‌هایی آهنگ کندتری داشتم اما همیشه برایم جدی بود و نمایش می‌دادم... از همان هفده‌سالگی تا حدود سی‌سالگی کارهای پراکنده‌ای کرده‌ام، از ساخت عروسک نمایشی و طراحی صحنه تا گرافیک و تصویرگری کتاب کودک، تا سرامیک و مجسمه‌سازی و نقاشی (البته به شکلی کاملا متفاوت از تصور فعلی‌ام از نقاشی) و همچنین فیلم‌نامه‌نویسی. این یک دوره‌ای است که گمان می‌کنم برایم به منزله آزمودن مدیوم‌های مختلف بود. اما از نظر مضمون و فرم، شبیه همه آن چیزی بود که جریان اصلی هنر بود و گویی تلاشم این بود که فقط در این حیطه بمانم. انگار وقوفی بر کاری که می‌کنم، نداشتم. درگیر تولید چیزی بودم که اسمش هنر باشد و من از قِبَلِ آن هویت یا عنوانی به نام «هنرمند» کسب کنم... توضیحش سخت است.

بعد از دانشگاه و همزمان با آغاز فعالیت صنفی و نوشتن درباره هنر و همچنین شروع یک زندگی مستقل و داشتن استودیوی شخصی (آن «اتاقی از آن خود» لازم) انگار همه‌چیز تغییر کرد. تازه دوران اینترنت به کندی آغاز شده بود و می‌شد چیزی بیش از آموزه‌های عقب‌مانده تاریخ هنر رسمی دانشگاه را پیدا کرد و خواند. در اولین نمایشگاه هنر مفهومی موزه هنرهای معاصر شرکت کردم و بعد، پرفورمنس‌هایم را در فضاهای عمومی و بدون نیاز به مجوز برگزار کردم، از جمله هفت ماه در کافه‌ای در تهران که چالشی بود برای پیدا کردن زبان شخصی‌ام. اصلا فهمیدنِ این‌که از جان هنر چه می‌خواهم و مدام خودم و جهان اطرافم را به پرسش کشیدن. درگیری‌ام با مباحث سیاسی و اجتماعی بود که از سال ۷۷ یک جورهایی کلیدش خورده بود و بعد جریانات کوی دانشگاه و... بیشتر شد. این دوره بود که شروع کردم به فهم اینکه آن همه فعالیت پراکنده در هنر را می‌خواهم چطوری در کار خودم مفصل‌بندی کنم. سال‌هایی بود که مدیوم‌هایی مثل ویدئو و اینستالیشن تازه داشت برای ماها آشنا می‌شد، تازه پایمان به فرنگ باز می‌شد و می‌فهمیدیم چقدر کم می‌دانیم. به قول دوستی ما نسلی بودیم ناچار به اختراع کردن چرخ، و یکباره دیدیم چهان پر از انواع چرخ و ریل و بزرگراه است. از آن سال‌ها تا سال ۹۰ را گمانم به پیداکردن خود و شکل دادن به بدنه کاری‌ام گذراندم. پیدا کردن شکلی از عاملیت سیاسی و اجتماعی و پرکاری و نمایش مدام کارها در داخل و خارج ایران. نمایشگاه «سنگ‌، کاغذ، قیچی» (۱۳۷۸) که با روزنامه‌های زمان انقلاب و تصاویر گمشدگان کار کردم و و مجموعه «نامه‌هایی که ننوشتم» محصول همین دوران است و نمایش‌اش در فضاهای حرفه‌ای هنر.

دوره سوم، از حوالی سال ۹۰ شروع می‌شود تا این سال‌ها. در آن سال من دیگر هنرمند تثبیت شده‌ای بودم. البته بماند که برای یک هنرمند زن به ویژه درفضای هنر ایران این تثبیت‌شدگی چیزدقیقی نیست چرا که ما مدام باید خودمان را اثبات کنیم؛ تلاش فرساینده‌ای که بخش بزرگی از انرژی و عمر و خلاقیت آدم را به باد می‌دهد... حالا شاید جای بحثش نیست. به هرحال من بعد از «سنگ، کاغذ، قیچی» گرچه کارهای قبلی را نمایش می‌دادم اما به خودم یک زمانی دادم در تولید اثر و نمایش، و تا هفت سال نمایشگاه انفرادی نداشتم. سعی کردم یک بازنگری کنم در مورد کارم و توقعم از خودم.

آن سال‌ها مناسبات صحنه هنر ایران به سرعت در حال تغییر بود. دیگر فقط با یک جریان دولتی و ایدئولوژیک در یک سو و یک جریان خصوصی و مستقل در یک سوی دیگر طرف نبودیم که سمت دوم را انتخاب کنیم. یک‌باره بازار هنر ایران متحول شد و گالری‌ها و پلتفرم‌هایی با ظاهر خصوصی شکل گرفت با سرمایه‌های نامعلوم که به نام بازار شروع کرده بود به سیاست‌زدایی و گسترش یک شکل اخته و خوش‌رنگ و لعاب از هنر؛ جریان‌هایی با ظاهر فضاهای هنری، که وظیفه اصلی‌شان نه طهارت سرمایه‌های شبهه‌ناک، که سیاست‌گذاری فرهنگی بود اما به شیوه‌ای متفاوت از قبل. در چنین شرایطی احساس کردم باید کنار بایستم و بیشتر مشاهده کنم. کنشگری مدنی و فعالیت اجتماعی‌ام را گسترش دادم و سعی کردم درکی از جایگیری نیروهای صحنه فرهنگ و معادلات و مصادرات‌شان پیدا کنم. این سال‌های بسیار پرکار و کم‌نمایشی برای من بود؛ سال‌هایی که تلاش کردم «هنرمند مسنقل» باقی بمانم و این راه را پیش پای همکارانم و هنرمندان جوان‌تری که در آشفتگی شرایط مستاصل مانده بودند بکذارم. سال ۹۴ نمایشگاه «سیمکشی روکار» را برگزار کردم در یک گالری مستقل؛ نمایشگاهی که به تمامی یک نقشه ذهنی بود از گره خوردگی مضامین سیاسی و تاریخی و شخصی. سال ۱۴۰۰ هم «شما چیزی شنیده‌اید؟» را در اصفهان برگزار کردم.

بعد از سال‌ها انگار این ویدئو برایم پیش‌آگهی آن چیزی است که امروز به وقوع پیوسته است: زنانی که نسلی را از خواب بیدار می‌کنند.

گاهی اتفاق‌هایی که فکر می‌کنیم توان تغییردادنشان را نداریم، نوعی بردباری و صبر را به ما تحمیل می‌کند؛ صبری که به خاطرش مجبور می‌شویم تمرکز کنیم روی روزهایی که آن صبر را انجام می‌دهیم. این به معنی فراموش کردن آن اتفاق نیست، بلکه فقط گوشزدی دائمی است تا به خاطر بیاوریم که این شکلی از صبر است.

دوران کوتاهی شاگرد بهرام بیضایی بوده‌ام و در سن خیلی کم. گاهی افسوس می‌خورم که کاش بزرگ‌تر و باسوادتر بودم وقتی بخت شاگردش شدن را یافتم. سال‌هاست هنوز می‌توانم از انبان آموخته‌های آن دوران، از آثارش و روش نگاه کردن و دانش گسترده‌اش بیاموزم. از دانش گسترده و فروتنی ژاله آموزگار بسیار آموختم، و از تجربه‌گرایی و ذهن بازیگوش رکن‌الدین خسروی. از کامبیز صمیمی مفخم در آن سال‌هایی که دستیارش بودم، عبور از مدیوم‌ها و بزرگ‌تر و خارج از چارچوب فکر کردن را آموختم. ویکتور دارش در قحطسال هنرهای زیبا، معجزه‌ای بود سرشار از شاعرانگی، و مجال تعمق و لایه لایه گسترش دادن ذهنیت‌ها بود برای دور ماندن از ابتذالی که از سر و روی فضاهای رسمی هنر و فضای دانشگاه در دوران ما می‌بارید. از بیتا فیاضی که برای نسل من بزرگتری بود با جسارت و خلاق و دریچه‌های نو، آموختم. هنرمندان بسیاری را در زیست هنرمندانه و روش فکر کردن تحسین می‌کنم همچون نیکزاد نجومی، پرستو فروهر، احمد امین‌نظر، مژگان بختیاری... این بین هنرمندان ایرانی‌ست. بین هنرمندان معاصر جهان که بسیارند، از لوییس بورژوا و جوزف بویس و ویلیام کنتریج تا نویسنده بی‌همتایی چون میلان کوندرا.

دوست و راهنمای نزدیک او، پرستو فروهر است. به نقل از ژینوس تقی‌زاده، آن‌ها در رفت‌وآمدهای پرستو فروهر به ایران و به هنگام برگزاری نمایشگاه‌های مشترک با هم دوست شده‌اند و ژینوس معتقد است از منش فردی و رواداری و درک انسانی‌ پرستو فروهر نسبت به تنوع و تکثر آدم‌های پیرامونش و عقاید و اندیشه‌هایشان بسیار آموخته است، چه از دقت نظر و موشکافی‌ در مسائل مختلف و در فضای هنر، و چه از مواجهه‌اش با کار و حرفه و تعادلی که با هوشیاری میان این‌همه برقرار می‌کند. او می‌گوید: «اصلا همین که سعی نمی‌کند چیزی به آدم بیاموزد، اما مشاهده مسیرش، مدام خود را به چالش کشیدن و ذهن بازش روی من تاثیر داشته است. بهترین دوستان دنیا کسانی هستند که می‌شود بی‌ترس برابرشان با صدای بلند فکر کرد و در معرض‌شان قرار گرفت.»

مجبور شدم جایی از دنیا بیایم که با تجربه زیسته‌ام از اروپا کاملا متفاوت است. کانادا جای عجیبی‌ست و سخت بی‌شباهت به تصویری که از آن ساخته شده. در فضای هنر که اصلا آدم هاج‌وواج می‌ماند از این همه عقب بودن، این‌همه بروکراتیک بودن، فشل بودن... شاید برای جوانی که این‌جا درس می‌خواند یا هنرمند غیرحرفه‌ای که می‌آید تازه شروع کند، انقدر عجیب و غریب نباشد اما برای آدم حرفه‌ای که صحنه هنر را در جاهای زیادی تجربه کرده، رسما شوکه‌کننده است. سیلی سرمایه‌داری هم چنان توی صورت آدم می‌خورد که تا چند دور چرخ بزنیم از ضرب سیلی و ببینیم کجای کاریم، زمان می‌بَرَد. این سیلی در صحنه هنرش هم هست. بازارهنرِ چندان فعالی ندارد و همه‌چیز با بودجه‌ها و گرنت‌های دولتی می‌چرخد و بر اساس سیاست‌گذاری‌های سفت و سخت و کانالیزه شده و به غایت غیرخلاقانه‌ای که از هنرمند، کارمندِ تولیدِ هنر می‌خواهد. یعنی واقعا یک ملغمه عجیبی بین نگاه کمونیستی و سرمایه‌داری به هنر، اصلا عجیب! و من هنوز خودم را پیدا نکرده‌ام.

زندگی در یک حکومت دیکتاتوری مثل به دنیا آمدن وسط صفحه بازی ماروپله است. هی سعی می‌کنیم از یک پله‌هایی بالا برویم، نیش می‌خوریم و دوباره می‌آییم پایین. دوباره می‌رویم بالا، دوباره نیش می‌خوریم و می‌آییم پایین. مهاجرت در سن من به نظرم آن بدترین نیش‌خوردگی است؛ آن هم مهاجرتی ناخواسته، شکلی از تبعید. رسیده‌ای به بالاتر از نیمه بازی، نیش می‌خوری و می‌آیی پایین و باید دوباره از اول شروع کنی... خیلی فرساینده است. ما به عنوان زن، دائم با این ماروپله طرف بوده‌ایم. هنرمندان مرد بعد از دومین و سومین نمایشگاهشان انگار دیگر پذیرفته‌شده هستند. ماها هربار باید خودمان را اثبات کنیم. با اندک وقفه‌ای انگار بر می‌گردیم یک عالمه پله به پایین. دوباره اثبات، دوباره اثبات... و خیلی سخت است. من خودم را در وضعیتِ به‌شدت نیش‌خورده می‌بینم و اصلا نمی‌دانم بالارفتنم از آن پله آیا میسر است؟ اصلا آیا می‌خواهم باز از آن پله بالا بروم؟

البته من خودم را در حقیقت داستان‌گو می‌دانم. کاری که می‌کنم این است که نقشه ذهنی و مسیر فکر کردن خودم را روایت می‌کنم. آن‌چه بعد از سال ۹۰ آن را در خود حس می‌کنم، روایتگری است و قصه‌گویی، و روش مشاهده. و سعی می‌کنم این نقشه ذهنی‌ام را با مخاطب شریک شوم. این تنها روش مواجهه با هنر است که من می‌شناسم. در این روایتگری، بیشتر از خرده‌روایت بهره می‌برم، چون کلان روایتگری کار دیسیپلین‌های دیگری است، مثل تاریخ، سیاست. کار هنر، برگشتن به تاریخ خُرد و همان خرده‌روایت است. من در حقیقت تکه‌پاره روایات مختلف شخصی یا مربوط به حافظه جمعی را کنار هم می‌چینم و از هم‌نشینی این‌ها حرفم را به مخاطب منتقل می‌کنم. و چیزی را شسته‌رُفته به او تحویل نمی‌دهم. او هم باید با من همراهی کند و بخشی از کار باشد.

این چیزی نیست که من بگویم. این را باید از نگاه دیگران فهمید. چه خوب اگر تاثیری داشته باشم. من هر کاری که گمان کردم باید بکنم، کرده‌ام با آزمون و خطا و اشتباه. همیشه سعی کرده‌ام که چیزی بیاموزم. سال‌ها استاد راهنمای در سایه بوده‌ام. دانشجویانی که پایان‌نامه‌هایشان را با من پیش می‌بردند یا گاهی اساتیدشان که دوستانم بودند، از من می‌خواستند. جز یک دوره کوتاه در دانشگاه آزاد، هرگز درس نداده‌ام. آدم‌هایی مثل من، ماهایی که تن به پوشش و قوانین رسمی نداده بودیم به طرزی بدیهی حذف شدیم. اصلا محل سوال هم نبود که چرا حذف شدیم. بدیهی انگاشته می‌شد. حالا در این همه حذف و انکار و مدام دست‌انداز و گیر و گرفتاریِ جریان رسمی تا بازار، اگر شده باشد و تاثیری گذاشته باشم که چه خوب. اما تاثیرگذ‌اری را باید در پس‌زمینه‌های ممکن بررسی کرد. ما در زمانه‌ای زندگی کردیم که مدام حذف شدیم و جریان‌های حمایت‌شده‌ای تمام فضاها را اشغال کردند. اصلا قرار این بود؛ ما فقط مقاومت کردیم. حالا اگر این مقاوت تاثیری داشته که چه خوب.