پاکسازی‌نشدنی‌ها ــ از آرشیوهای نکبه

در جریان پاکسازی اتنیکی فلسطینی‌ها در ۱۹۴۸، در «نکبه»، ۷۵۰هزار فلسطینی از خانه‌هایشان رانده شدند. بخشی از آنها قتل‌عام شدند و روستاها و خانه‌های بسیاری نیز با خاک یکسان شد ــ بر اساس سیاست اتخاذشده از سمت دولت بن‌گوریون تا ‌رانده‌شده‌ها دیگر جایی برای بازگشت به آن در آینده نداشته باشند.

نسل‌کشی‌ها، پاکسازی‌های اتنیکی و جنایت‌های جنگی که اتفاق می‌افتند، آمران و عاملان دولتی آنها دست‌به‌کار بازنوشتن تاریخ، تحریف و بازسازی حافظه می‌شوند. ابزار اصلی حافظه‌سازی دست حاکمان آرشیوهایی‌ست که کلیددارش هستند.

مهندسی آرشیوها در این موردِ خاص بیشتر حول حذف نظام‌مند سندهای جنایت است. حکومت برای از بین بردن ردپاهای جنایت‌اش دست‌به‌کار می‌شود و یک‌بار دیگر «پاک‌سازی‌شده‌ها» از روی زمین خاکی را از آرشیوهایش پاک‌سازی می‌کند.

«هاآرتص» ۲۰۱۹ در گزارشی تحقیقی نشان داد که چگونه بخش اطلاعات ارتش اسرائیل (با نام «مدیریت امنیت دستگاه دفاعی» یا Malmab) به طور نظام‌مند سندهای مربوط به یوم النکبه را از آرشیوها حذف کرده است. به قول یاهیل هورف، رئیس «مدیریت امنیت دستگاه دفاعی» برای ۲۱ سال، اگر روایت فکت‌ها در پژوهش‌ها با آدرس دقیق سندی آرشیوی پشتیبانی نشوند، «آن‌وقت فکت‌هایش قوی نیستند... تفاوت اعتبار شواهدی که محل ارجاع قرار می‌گیرند، [وقتی در آرشیو آدرس‌داده‌شده باشند و وقتی نباشند]، تفاوتی به اندازه‌ی روز و شب است.»

این سمپتومی از نکبت جهان معاصر ماست که حق را جز در بوروکراسی حقوقی‌‌ـ‌قضائی به رسمیت نمی‌شناسد. شهادت فلسطینی‌ها، یعنی روایت «شاهدان» در فلسطین همچون روایت شاهدان هولوکاست، باید برای همه کافی باشد، اما نظام حقوقی‌ـ‌قضائی جهانی در برابر این کفایت ایستادگی می‌کند.

بنی موریس، تاریخنگار اسرائیلی، با پژوهش در آرشیوها از دهه‌ی ۱۹۸۰ به این سو، ۲۴ قتل‌عام را در جنگ ۱۹۴۸ مستند کرده است. آمار واقعی بیش از این است و به چند ده مورد می‌رسد. آرشیوها برای زدودن خاطره‌ی این قتل‌عام‌های پاکسازی شده‌اند.

به جز مستندات قتل‌عام در دیر یاسین در آوریل ۱۹۴۸ که سال‌ها بر همگان آشکار بود، دیگر قتل‌عام‌ها از حافظه‌ی جمعی اسرائیل زدوده شده‌اند.

در ابتدای شکل‌گیری دولت اسرائیل هم جریان‌ها و حزب‌هایی بودند که به دنبال توقف کشتار، تغییر سیاست دولت اسرائیل و محترم‌شمردن حق فلسطینی‌ها بودند: ماپام، حزب چپ‌گرای اسرائیل که در دولت بود، و مقام‌هایش تلاش‌هایی کردند اما در نهایت با استراتژی سکوت دولت بن‌‌گوریون همراه شدند؛ چپ‌گرایان دیگر و بخشی از سندیکالیست‌های هستدروت که آنها هم مخالف بودند اما در نهایت به جایی نرسیدند و تلاش مهمی نکردند.

آنچه در ادامه می‌آید، بخش‌هایی از آرشیوهای مربوط به نکبه است که حکومت اسرائیل سعی در پنهان کردن‌شان داشته است. این قطعه‌های آرشیوی که به لطف انستیتو عکیفوت (Akevot institute)، گزارش‌های تحقیقی هاآرتص و پیگیری‌های بخش‌هایی از جامعه‌ی مدنی اسرائیل منتشر شده‌اند، در چهار بخش مرتب شده‌اند.

گرانیگاه اصلی در بررسی سندها دو عملیات بزرگ اسرائیل در اکتبر ۱۹۴۸ (حیرام و یوآف) است. بسیاری از موارد پاک‌شده در آرشیوها که هاآرتص به آنها می‌پردازد، به این دو عملیات و بحث‌های مابعد آن مرتبط بوده‌اند. در بخش اول، به موارد رخ‌داده پیش از این دو عملیات می‌پردازیم که ارتش اسرائیل به دنبال حذف آنها از آرشیوها بوده است. در بخش دوم، به آرشیو مربوط به خود این دو عملیات نگاهی می‌اندازیم. بخش سوم، مذاکرات کابینه‌ی اسرائیل بلافاصله پس از اکتبر ۱۹۴۸ است که نشان می‌دهد بر خلاف ادعاهای رسمی، کابینه دولت بن‌‌گوریون در لحظه از جنایت‌ها و قتل‌عام‌های رخ‌داده مطلع بوده است. بخش چهارم به برخی دیگر از شهادت‌ها و گزارش‌های حذف‌شده خواهیم پرداخت که به طور کلی درباره‌ی سیاست‌ بیرون راندن فلسطینی‌ها از سرزمین‌شان در ۱۹۴۸ به هر وسیله‌ای، روشنگری می‌کنند.

یک. پیش از اکتبر ۱۹۴۸

عملیات دانی بین ۹ تا ۱۹ ژوئیه ۱۹۴۸ اجرا شد. نیروهای اسرائیل می‌خواستند شرق تل آویو را اشغال کردند. آنها موفق شدند اللد و الرمله و روستاهای اطرافشان را اشغال کنند.

کشتار روستای البرج (که اکنون مودیعین بر ویرانه‌هایش ساخته شده) در ژوئیه‌ی ۱۹۴۸ در جریان همان عملیات رخ داد. بر اساس اسناد آرشیوی، تنها چهار مرد و زن سالخورده در روستا باقی مانده بودند. «حاج ابراهیم، کسی که در آشپرخانه‌ی ارتش کمک‌دست بود، یک زن سالخورده‌ی بیمار، یک پیرمرد و یک پیرزن دیگر.» هشت روز پس از اشغال روستا، سربازها ابراهیم را برای چیدن سبزی می‌فرستند تا او را از محل حادثه‌ای که قرار بود اتفاق بیفتد، دور کنند. سند چنین ادامه می‌دهد:

در مورد اشغال اللد و الرمله و به طور کلی قتل‌عام‌ها و پاکسازی اتنیکی در یکی از نشست‌های کمیته‌ی سیاسی حزب ماپام در ۱۹۴۸ بحث شد. در آنجا گزارش دادند:

سربازان اسرائیلی پیش از عملیات حیرام در الجلیل هم روستاها و منطقه‌هایی در الجلیل را تصرف کردند.

روستای رینه در نزدیکی ناصره در الجلیل ژوئیه‌ی ۱۹۴۸ اشغال شد. چند ماه بعد، یکی از مقام‌های هستدروت از نمایندگان ماپام ــ حزبی که در دولت حضور داشت ــ پرسید:

روستای میرون در شمال الجلیل هم یکی دیگر از آنها بود. بر اساس یک سند دیگر، شموئل میکونیس، عضو شورای موقت دولت (مجلسی که پیش از کنست وجود داشت) از حزب کمونیست، از بن‌‌گوریون درباره‌ی کشتار در میرون توضیح خواست که شبه‌نظامیان مخفی ایرگون (سازمان نظامی ملی در سرزمین اسرائیل) انجام دادند:

دو. اکتبر ۱۹۴۸

در اکتبر ۱۹۴۸، نیروهای نظامی اسرائیل دو عملیات بزرگ را آغاز کردند: در جنوب، عملیات یوآف که مسیری به سمت نگب (نقب) گشود و عملیات حیرام در شمال برای تصرف شمال الجلیل.

نیروهای ارتش اسرائیل در انتهای اکتبر ۱۹۴۸ عملیات حیرام را در منطقه‌ی شمال الجلیل اجرا کردند. عرب‌های فلسطینی از این منطقه که بر اساس طرح سازمان ملل قرار بود بخشی از دولت عربی فلسطین باشد، رانده شدند. پاکسازی اتنیکی آنها به الحاق این منطقه به دولت تازه‌تأسیس اسرائیل انجامید.

در زمان حمله‌ی اسرائیل به الجلیل، ۱۲۰ هزار عرب در آن منطقه ساکن بودند. نوامبر ۱۹۴۷ که سازمان ملل طرح تقسیم فلسطین را اتخاذ کرد، جمعیت دو برابر بود. در پایان جنگ، تنها ۳۰ هزار عرب در منطقه ماندند.

قتل‌عام‌های بزرگی که در جریان دو عملیات حیرام و یوآف رخ دادند، در روستاهای صلحه و صفصاف و الدوایمه و حولا رخ دادند.

صلحه در شمال الجلیل در نزدیکی مرز لبنان بود که امروز کیبوتص [جامعه‌ی اشتراکی] یرئون بر آن بنا شده است. تیپ هفتم نیروهای اسرائیلی در این روستا در جریان حیرام بین ۶۰ تا ۸۰ سکنه را اعدام کردند. آنها ساکنان روستا را به داخل ساختمانی بردند و سپس ساختمان را با آدم‌های داخلش منفجر کردند.

بر محل قبلی روستای الدوایمه اکنون موشاو [مزرعه‌ی اشتراکی] آماتسیا قرار دارد. سربازان تیپ ۸ اسرائیل بیش از ۱۰۰ تن را در آنجا قتل عام کردند. یک افسر اطلاعاتی دو روز پس از کشتار به روستا رفت و شمار کشته‌ها را ۱۲۰ تن گزارش کرد. یک سرباز برای مقام‌های حزب چپ‌گرای ماپام که دیگر وجود ندارد، درباره‌ی وقایع آن روز چنین شهادت می‌دهد:

صفصاف در شمال منطقه‌ی الجلیل قرار داشت. پس از قتل‌عام ساکنان عرب آن، «روستای اشتراکی صفصوفا» (موشاو صفصوفا) را روی خرابه‌های صفصاف ساختند.

دو سند از روایت نظامیان اسرائیلی با اختلافی اندک از این کشتار در آرشیوهاست که ارتش اسرائیل برای پاکسازی‌شان اقدام کرده بود. روایت اول:

و روایت دوم:

کشتار حولا یکی از معدود کشتارهایی بود که عاملانش به محاکمه کشیده شدند، هرچند آنها هم در نهایت عفو شدند.

دسته‌ی ۲۲ تیپ کارملی ارتش اسرائیل به فرماندهی شموئل لاهیس روستای حولا را با حدود ۶۰ تا ۸۰ ساکن بازمانده در آن اشغال کرد. ۳۱ اکتبر و ۱ نوامبر دو کشتار در روستا رخ داد: در روز اول ۱۸ روستایی و در روز دوم ۱۵ تن دیگر را کشتند. لاهیس ابتدا به خاطر این کشتار به دادگاه فراخوانده شد، حکم زندان یک‌ساله گرفت و دست آخر هم از سوی رئیس جمهوری اسرائیل عفو شد. روایت زیر در شهادت‌های دادگاه استیناف او مطرح شد.

دفاع لاهیس این بود که فرمانده‌ی تیپ به او گفته «نیازی نیست کار خدمه‌ی اطلاعاتی را با اسیر گرفتن زیاد کنی.»

در بیانیه‌ی یکی از جلسه‌های کمیته‌ی سیاسی حزب ماپام، اعضا درباره‌ی کشتارها در الجلیل می‌نویسند:

سه. بحث‌های کابینه‌ی اسرائیل؛ نوامبر ۱۹۴۸

دولت اسرائیل بر خلاف روایت رسمی از کشتارها و قتل‌عام‌ها و تخریب خانه‌ها و روستاهای فلسطینیان در جریان نکبه آگاه بود و این اتفاق‌ها در کابینه بحث می‌شد اما پیمان سکوت مقام‌های اسرائیلی، حتی وقتی همچون مقام‌های حزب ماپام ــ یک حزب در ائتلاف حاکم وقت ــ منتقد و مخالف بودند، نشکست.

بحث‌های کابینه‌ی اسرائیل از اواسط دهه‌ی ۱۹۹۰ منتشر شده بود اما تا ۲۰۲۰ بحث‌های آنها درباره‌ی دو عملیات حیرام و یوآف علنی نشده بود و هنوز هم اشاره‌های طرح‌شده در جلسه‌های کابینه به جنایت‌ها و نحوه‌ی ارتکاب آنها علنی نشده‌اند.

۷ نوامبر ۱۹۴۸، چند روز پس از پایان دو عملیات حیرام و یوآف، بحث بر سر کشتارها به‌ویژه در شمال الجلیل به کابینه کشانده می‌شود و وزیران، نخست‌وزیر بن‌‌گوریون را وادار می‌کنند که با تشکیل هیئتی سه‌نفره از وزیران منتقد و دادن اختیارات کافی به آنها برای به پرسش کشیدن هر مقام نظامی موافقت کند.

حاییم موشیه شپیرا، وزیر وقت مهاجرت و سلامت، در جلسه‌ی هفتم نوامبر با اشاره به کشتارها ضمن عملیات حیرام می‌گوید:

مردخای بنتوف، وزیر کار از حزب ماپام هم با حمایت از او، نسبت به آینده هشدار می‌دهد:

۱۰ روز بعد، در حالی‌که بن‌‌گوریون اقتدار لازم را برای استنطاق از مقامات رده‌بالای نظامی به کمیته‌ی سه‌نفره‌ی وزرا نداده و آنها نتوانسته‌اند در جریان پیگیری حقیقت موفق باشند، جلسه‌ی دیگری در کابینه تشکیل می‌شود.

بنتوف در این جلسه می‌گوید که «برایم مشخص است حلقه‌هایی در ارتش هستند که نمی‌خواهند زیر بار تصمیم‌های دولت بروند.»

شپیرا هم بار دیگر به عمق فاجعه اشاره می‌کند و از ضرورت «تغییر» برای حفظ «بنیان اخلاقی حکومت اسرائیل» می‌گوید:

وزیر دیگری از ماپام، آرون زیسلینگ، وزیر کشاورزی، فحوای کلام شپیرا را به روایت خودش تکرار می‌کند:

دیوید رمز، وزیر حمل و نقل، پا را فراتر از همه می‌گذارد و می‌گوید آنها پس از این جنایت‌ها نه دیگر یهودی‌اند و نه حتی انسان:

اما بن‌گوریون در پایان این جلسه گفت: «از آنجایی که کمیته نتوانسته وظیفه‌اش را انجام دهد، درنتیجه لغو می‌شود». وزیران منتقد به او گفتند که با این کار دارد مسأله را می‌پوشاند. با وجود این، مسأله پوشانده شد و در نهایت هم در فوریه‌ی ۱۹۴۹، یک عفو عمومی با عطف به ماسبق برای تمام جنایت‌هایی که در طول جنگ ۱۹۴۸ رخ داد، صادر شد.

چهار. نگاه به عقب ژنرال‌های اسرائیلی

بوآز لِو تُو، تاریخنگار اسرائیلی در ابتدای دهه‌ی ۲۰۰۰ میلادی با شماری از فرماندهان نظامی اسرائیل در جریان نکبه سخن گفت. بخش‌هایی از این گفت‌و‌گوها از آرشیوها به دست اطلاعات ارتش اسرائیل حذف شدند اما هاآرتص در جریان گزارش‌های تحقیقی‌اش، آنها را منتشر کرد.

در ادامه، بخش‌ حذف‌شده‌ی گفت‌و‌گوی لِو تُو با دو ژنرال اسرائیلی خواهد آمد.

گفت‌و‌گوی اول با ایلاد پِلِد، از فرماندهان تیپ یفتاح یا ییفتاخ، تیپی از نیروهای ویژه‌ی ارتش اسرائیل است. این تیپ در جریان جنگ ۴۸ دو دسته‌ از سربازان پالماخ را در خود جای داده بود. پالماخ ابتدا یکی از واحدهای نخبه‌ی ارتش زیرزمینی اسرائیل (هاگانا یا شبه‌نظامیان صهیونیست) پیش از اعلام استقلال بود و فرماندهان آن تا سال‌ها بعد پس از انحلال پالماخ، فرماندهان اصلی ارتش رسمی اسرائیل را شکل دادند.

بوآز لِو تُو: ما داریم درباره‌ی جمعیتی شامل زنان و کودکان حرف می‌زنیم؟

ایلاد پلد: همه، همه. بله.

ــ بین آنها تفاوتی قائل نیستید؟

ـ مسأله خیلی ساده است. جنگ بین دو جمعیت است. آنها از خانه‌هایشان بیرون می‌آیند.

ـ پس اگر خانه‌هایشان وجود داشته باشند، یعنی جایی برای بازگشت به آن دارند؟

ــ هنوز با ارتش‌ها طرف نیستیم. جنگ گروهک‌هاست. ما هم در واقع گروهک‌ایم. ما از خانه بیرون می‌آییم و برمی‌گردیم خانه. آنها از خانه بیرون می‌آیند و برمی‌گردند خانه. پس یا خانه‌ی آنها است یا خانه‌ی ما.

ــ پس تردیدها و شک‌ها به نسل‌های متأخرتر مربوط است؟

ــ بله، به امروز. وقتی اینجا روی مبل می‌نشینم و درباره‌ی آنچه اتفاق افتد فکر می‌کنم، همه‌جور فکری به ذهنم می‌رسد.

ــ آن موقع این طور نبود؟

ــ ببین! بگذار بهت چیزی خشن‌تر و زشت‌تر از این درباره‌ی حمله به روستای سعسع بگویم. هدف این بود که آنها را برانیم، بهشان بگوییم «دوستان عزیز، پالماخ به هر جایی بخواهد می‌رود، هیچ‌جا در امان نیستید». آنجا قلب سکونتگاه‌ عرب‌‌ها بود. اما چه کار کردیم؟ دسته‌ی تحت امر من ۲۰ خانه را با هر چه داخلش بود، ترکاند.

ــ وقتی آدم‌ها داخلشان خوابیده بودند؟

ــ فکر کنم! اینطوری اتفاق افتاد که ما آمدیم، داخل روستا شدیم، کنار هر خانه‌ای یک بمب کار گذاشتیم، و بعد حومش ترومپتی به صدا درآورد، چون رادیو نداشتیم و این سیگنال ما بود برای ترک کردن محل. ما شروع کردیم دویدن به سمت مخالف روستا. مهندس‌ها ماندند، همه‌چیز خیلی بدوی بود، فیوزها را روشن کردند یا چاشنی را فعال کردند و همه‌ی آن خانه‌ها از بین رفتند.

گفت‌و‌گوی دوم با آوراهام تمیر، افسر سابق ارتش بریتانیا و سپس ارتش اسرائیل و نیز مقام رده‌بالای امنیتی در دولت اسرائیل، است. تمیر پس از خدمت در ارتش بریتانیا، به یکی از فرماندهان هاگانا بدل شد و در جریان نکبه هم فعالیت می‌کرد.

آوراهام تمیر: دست برقضا من مسئول خدمه و عملیات در دو تحولی بودم که از دل سیاست نخست‌وزیر بن‌‌گوریون بیرون آمد. یک تحول این بود که وقتی گزارش‌ها درباره‌ی راهپیمایی‌های پناهندگان از اردن به سمت روستاهای متروک در اسرائیل منتشر شد. و آنوقت بن‌‌گوریون سیاستی را طرح می‌کند که ما باید روستاها را تخریب کنیم تا آواره‌ها جایی برای بازگشت به آن نداشته باشند. یعنی، همه‌ی روستاهای عرب که اغلب‌شان در منطقه‌ی تحت کنترل فرماندهی مرکزی هستند....

بوآز لِو تُو: روستاهایی که هنوز باقی مانده‌اند؟

ــ روستاهایی که هنوز اسرائیلی‌ها در آنها ساکن نشده بودند. جاهایی بود که پیشاپیش اسرائیلی‌ها را در آنها سکنی داده بودیم. مثل زکریا یا بقیه. اما اغلب آنها هنوز روستاهای متروکه‌شده بودند....

ــ ... که هنوز باقی مانده بودند و تخریب نشده بودند؟

ــ که هنوز باقی مانده بودند. ضرورت داشت که جایی برای بازگشت فلسطینیها به آنجا باقی نماند. به همین خاطر همه‌ی تیپ‌های مهندسی فرماندهی مرکزی را بسیج کردند و ظرف ۴۸ ساعت همه‌ی ان روستاها را با خاک یکسان کردم. نقطه تمام! جایی نیست به آن بازگردید!

ــ تصور می‌کنم تردیدی هم به خود راه ندادید.

ــ بله، بی‌هیچ تردیدی، این سیاست مقررشده بود. من نیروها را بسیج کردم و اجرایش کردم و انجامش دادم.

وضعیت فعلی

پس از نکبه، فلسطینی‌ها بارها نکبه‌های دیگر را تجربه کردند: ۱۹۶۷ و آنچه خود «نکسه» می‌خوانند؛ و جنگ‌های بی‌پایان در غزه در قرن بیست‌و‌یکم. آنها حالا در این باریکه‌ی تحت محاصره‌ هدف نسل‌کشی‌‌اند.

پس از حمله‌ی غافلگیرانه‌ی حماس به اسرائیل در هفتم اکتبر گذشته که ۱۱۳۹ کشته نظامی و غیرنظامی برجای گذاشت، اسرائیل حمله‌ی گسترده‌ای علیه باریکه‌ی تحت محاصره‌ی غزه آغاز کرد. تا کنون بیش از ۳۴ هزار و ۸۰۰ فلسطینی کشته و دست‌کم ۷۸ هزار و ۴۰۰ تن زخمی شده‌اند.

حمله‌ی اسرائیل به غزه را گزارشگر ویژه‌ی سازمان ملل به عنوان «نسل‌کشی» مستند کرده و دیوان بین‌المللی دادگستری در لاهه، هلند، احتمال وقوع نسل‌کشی را رد نکرده است.

در این مورد آخری، دیوان بین‌المللی دادگستری دستوری به اسرائیل داد که با توجه به رفتار تاریخی دولت آپارتاید با آرشیوهای نکبه که در این مقاله دیدیم، دستور بسیار مهمی است:

منابع

هاآرتص: یک؛ دو؛ سه؛ چهار.

برای اطلاع بیشتر از تأثیر کارزار جنگ اسرائیل علیه غیرنظامیان فلسطین در جریان نکبه، به گزارش یک افسر اسرائیلی درباره «مهاجرت عربهای ارض اسرائیل» در ۳۰ ژوئن ۱۹۴۸، چندین ماه پیش از دو عملیات حیرام و یوآف نگاه کنید. او با آمار و جزئیات شرح می‌دهد که چگونه ۷۰ درصد جمعیت عرب از خانه هایشان رانده شدند یا به گفته او، در نتیجه‌ی مستقیم کارزار نظامی اسرائیل «مهاجرت» کردند. این یکی دیگر از سندهایی است که موسسه عکیفوت و روزنامه‌ی هاآرتص برملا کردند.