روز جهانی گونه‌های در معرض خطر انقراض ــ چه باید کرد؟

هر ساله در سومین جمعه ماه می، هزاران نفر در سراسر جهان با هدف افزایش آگاهی در مورد اهمیت حفاظت از گونه‌های در خطر انقراض و زیستگاه‌های آن‌ها در کارگاه‌هایی که در پناهگاه‌های حیات وحش، مدارس، کتابخانه‌ها، موزه‌ها، و گروه‌های اجتماعی برگزار می‌شود، شرکت می‌کنند. این روز که توسط دیوید رابینسون و ائتلاف گونه‌های در معرض خطر در سال ۲۰۰۶ تأسیس شد، به آموزش مردم در مورد نیاز حیاتی به تلاش‌های حفاظتی و جشن گرفتن داستان‌های موفقیت‌آمیز بازیابی گونه‌ها اختصاص دارد.

وضعیت فعلی گونه‌های در حال انقراض

طبق آخرین به‌روزرسانی اتحادیه بین‌المللی حفاظت از طبیعت، از بین ۱۵۷۱۹۰ گونه بررسی شده، ۴۴۰۰۰ یا حدود ۲۸ درصد در خطر انقراض قرار دارند. مناطقی که بیشترین تعداد گونه‌های در معرض خطر انقراض را دارند شامل کشورهای جنوب صحرای آفریقا، آسیای جنوبی و جنوب شرقی، و آمریکای جنوبی است. 

فهرست قرمز اتحادیه بین‌المللی حفاظت از طبیعت گونه‌ها را بر اساس سطوح خطر «کمترین نگرانی»، «به شدت در معرض خطر» و «منقرض» طبقه‌بندی می‌کند. تهدیدهای اصلی شامل از دست دادن زیستگاه، تغییرات اقلیمی، آلودگی، بهره‌برداری بیش از حد از منابع زمین و گونه‌های مهاجم است. علت‌های اصلی در خطر بودن و انقراض حیوانات چندوجهی و اغلب مرتبط به هم هستند که معمولاً توسط فعالیت‌های انسانی ایجاد می‌شود. در لیست زیر به تعدادی از این عوامل اصلی اشاره می‌کنیم.

از دست دادن زیستگاه: افزایش جمعیت انسان‌ها که منجر به گسترش شهری و توسعه کشاورزی شده است، از عوامل اصلی تخریب زیستگاه‌های حیوانات دیگر می‌شود. جنگل‌زدایی برای مصارف مختلف از جمله تولید چوب و ایجاد زمین کشاورزی بیشتر، زیستگاه‌های موجود برای بسیاری از گونه‌ها را به شدت کاهش می‌دهد. این از دست دادن زیستگاه، عامل اصلی کاهش تنوع زیستی است. بین سال‌های ۱۶۰۰ و ۱۹۹۲، بیش از یک سوم انقراض حیوانات ارتباط مستقیم با از بین رفتن زیستگاه‌های طبیعی آن‌ها داشته است. در حال حاضر، بیش از نیم میلیون گونه، که حدود ۹ درصد از کل گونه‌های زمینی را تشکیل می‌دهند، در خطر از دست دادن زیستگاه‌های خود برای ادامه‌ی بقا هستند.

تغییرات دما و الگوهای آب و هوایی: مطالعات نشان می‌دهد تغییرات آب و هوایی در حال حاضر باعث انقراض محلی و جهانی گسترده در بین گونه‌های گیاهی و جانوری در سطح جهان شده است. بر اساس مطالعات انجام‌شده، تجزیه و تحلیل ۹۷۶ گونه نشان داد که ۴۷ درصد انقراض محلی مرتبط با تغییرات آب و هوایی اخیر را تجربه کردند. این انقراض‌ها به ویژه در مناطق گرمسیری، حیوانات و زیستگاه‌های آب شیرین رایج است. این مطالعه نشان می‌دهد که حتی تغییرات اقلیمی متوسط تاکنون منجر به تلفات قابل توجهی در تنوع زیستی شده است که انتظار می‌رود با افزایش بیشتر دمای جهانی افزایش یابد. ناتوانی بسیاری از گونه‌ها در سازگاری یا مهاجرت سریع به شرایط آب و هوایی جدید، عامل اصلی این انقراض‌های محلی است.

آلودگی هوا، آب و خاک: آلاینده‌های ناشی از منابع صنعتی، کشاورزی و شهری، هوا، آب و خاک را آلوده کرده و حیات وحش را تهدید می‌کنند. آلاینده‌های شیمیایی می‌توانند باعث مرگ و میر مستقیم یا اثرات زیرکشنده شوند، موفقیت باروری را کاهش دهند و حساسیت به بیماری‌ها را افزایش دهند. فعالیت‌های انسانی، به ویژه کشاورزی، به طور قابل توجهی ۷۵ درصد از زمین و ۶۶ درصد از مناطق اقیانوس‌ها را تغییر داده است و تهدید بزرگی برای بقای گونه‌های دیگر است.

شکار و ماهیگیری: بهره‌برداری و استثمار بیش از حد از طریق شکار، ماهیگیری و برداشت، عامل مهمی در انقراض گونه‌ها است. این زمانی اتفاق می‌افتد که سرعت از بین بردن گونه‌ها از توانایی آن‌ها برای تکثیر و حفظ جمعیت‌شان بیشتر شود. مطالعات نشان می‌دهد که عوامل مرتبط با شکار و تجارت حیوانات به انقراض ۵۱۱ گونه، شامل ۲۹۴ انقراض جهانی، ۲۵ انقراض در طبیعت و ۱۹۲ انقراض محلی منجر شده است.

گونه‌های مهاجم: یکی دیگر از تهدیدات بزرگ برای تنوع زیستی جهان، معرفی گونه‌های مهاجم توسط انسان به اکوسیستم‌ها هستند. وقتی گونه‌های غیربومی به محیط‌های جدید معرفی می‌شوند، می‌توانند گونه‌های بومی اکوسیستم را شکار کنند یا بیماری‌هایی را در اکوسیستم میزبان معرفی کنند که گونه‌های بومی نسبت به آن‌ها ایمنی ندارند. به عنوان مثال، ورود مار درختی قهوه‌ای به گوام منجر به کاهش یا انقراض چندین گونه پرنده بومی شد. به طور مشابه، صدف سیاه گورخری مهاجم در آمریکای شمالی بر گونه‌های صدف بومی غالب شده و اکوسیستم‌های آب شیرین را مختل کرده است.

گونه‌های در حال انقراض در ایران

ایران با دارا بودن طیف متنوعی از اکوسیستم‌ها از جمله جنگل‌ها، کوه‌های مرتفع و مناظر خشک، زیستگاه بیش از ۲۰۰۰ گونه جانوری اعم از پستاندار، پرنده، خزنده، دوزیست و ماهیان آب‌های داخلی است. از این گونه‌ها می‌توان به ۲۱۰ گونه پستاندار، ۶۴۰ گونه پرنده، ۳۰۰ گونه خزنده، ۲۳ گونه دوزیست و ۳۵۰ گونه ماهیان آب‌های داخلی اشاره کرد. از این تعداد حدود ۷۶ گونه از رده‌های جانوری ایران در فهرست قرمز اتحادیه جهانی حفاظت از طبیعت قرار دارد که این گونه‌ها شامل ۱۹ گونه از پستانداران، ۲۵ گونه از پرندگان، ۱۶ گونه از خزندگان، چهار گونه از دوزیستان و ۱۰ گونه از ماهیان آب‌های داخلی است.

گونه پستانداران ایران با تهدیدات قابل توجهی از شکار و آزار و شکار روبه‌رو هستند و کشتار مستقیم به عنوان مهم‌ترین عامل خطر انقراض شناخته شده است. این موضوع به ویژه پستانداران بزرگ از جمله پلنگ ایرانی، یوزپلنگ آسیایی و الاغ وحشی ایرانی را تحت تاثیر قرار می‌دهد. مطالعات نشان می‌دهد که ۲۸ درصد از ۱۸۸ گونه پستاندار ایران یا در معرض تهدید هستند یا تقریباً در معرض خطر هستند، پستانداران بزرگ در خطر شکار شدن هستند، و پستانداران کوچک به دلیل فعالیت‌های انسانی مثل تخریب زیستگاه در خطر هستند.

نمونه‌های موفقیت‌آمیز حفاظت و افزایش جمعیت گونه‌های در خطر در جهان

شیر ایرانی یا شیر آسیایی که زمانی در سراسر خاورمیانه و هند پراکنده بود، اما در اوایل قرن بیستم تقریباً با انقراض روبه‌رو شد. تلاش‌های حفاظتی در پارک ملی جنگل گیر در هند جمعیت را از حدود ۲۰ شیر در سال ۱۹۱۳ به بیش از ۶۰۰ شیر افزایش داده است. این موفقیت از طریق اقدامات سختگیرانه ضد شکار غیرقانونی، احیای زیستگاه و مشارکت جامعه به دست آمد. در مورد دیگری، استفاده از آفت‌کش ددت باعث ضعیف شدن پوسته تخم عقاب سرسفید آمریکایی شده بود و آن‌ها را در معرض انقراض قرار داده بود. ممنوعیت ددت در سال ۱۹۷۲، همراه با برنامه‌های حفاظت از زیستگاه، منجر به بهبود قابل توجهی در وضعیت آن‌ها شد. تا سال ۲۰۰۷، عقاب سرسفید آمریکایی از فهرست گونه‌های در حال انقراض حذف شد که نشان‌دهنده تاثیر تلاش‌های هدفمند حفاظتی است.

راهکارهایی برای مسائل مربوط به گونه‌های در حال انقراض

در پایان، حفاظت از گونه‌های در حال انقراض تنها با تلاش‌های هماهنگ و مشارکت همه‌جانبه به موفقیت خواهد رسید. دولت‌ها باید با تصویب و اجرای قوانین سختگیرانه علیه شکار غیرقانونی و حفاظت از زیستگاه‌های حیوانات، نقش مهمی در این زمینه ایفا کنند. سازمان‌های غیردولتی مردم‌نهاد می‌توانند با آگاهی‌رسانی و اجرای برنامه‌های حفاظتی، مردم را به حفظ تنوع زیستی تشویق کنند. نظام‌های آموزشی باید با برنامه‌های درسی و فعالیت‌های عملی، نسل‌های آینده را نسبت به اهمیت حفاظت از محیط زیست آگاه کنند و آن‌ها را به فعالیت‌های حفاظتی تشویق کنند. همچنین، شهروندان مسئولیت‌پذیر نیز با کاهش مصرف محصولات مضر برای محیط زیست، حمایت از طرح‌های حفاظتی، و مشارکت در فعالیت‌های داوطلبانه، نقش قابل توجهی در حفاظت از گونه‌های در خطر ایفا می‌کنند.