تیرماه، تمرینی برای زندگیِ بدون پلاستیک یک‌بار مصرف

سوم ژوئیه روز جهانی «بدون کیسه پلاستیکی» است و در ایران ۲۱ تیر روز «بدون نایلکس» نام‌گذاری شده است. در این ماه در جهان جنبشی به راه افتاده به نام «ژوئیه بدون پلاستیک» (Plastic Free July). این جنبش به بیش از ۱۰۰ میلیون شرکت‌کننده در ۱۹۰ کشور الهام بخشیده است. جنبش «ژوئیه بدون پلاستیک» معتقد است ایجاد یک تغییر کوچک، تغییرات گسترده‌ای را در جوامع رقم خواهد زد. اعضای این جنبش می‌کوشند که در ماه ژوئیه و بعد از آن از مصرف پلاستیک‌های یک بار مصرف خودداری کنند.

انتخاب آگاهانه و حذر کردن از استفاده از پلاستیک به ما کمک می‌کند تا جایگزین‌های بهتری پیدا کنیم که می‌توانند برای همیشه به عادت‌های جدیدی در زندگی روزمره ما تبدیل شوند. 

سهم ایران در معضل پلاستیک 

تیر ماه سال گذشته باشگاه خبرنگاران جوان در گزارشی نوشت در ایران سالانه بیش از سه میلیون تُن پلاستیک تولید می‌شود. بیشتر این پلاستیک‌ها نیز بادوام‌اند و صد‌ها سال طول می‌کشد تا تجزیه شوند.  

مهدی خادم ثامنی، مدیرکل دفتر مدیریت پسماند سازمان حفاظت محیط زیست در گزارشی از خبرگزاری جمهوری اسلامی (ایرنا) تیر ۱۴۰۲ گفت: 

آیین‌نامه کاهش مصرف کیسه‌های پلاستیکی ۲۷ مهر ۱۴۰۱ تصویب شده است. این آیین‌نامه ۱۰ ماده دارد. تصویب این آیین‌نامه نخستین گام است برای مواجهه با معضل پلاستیک در ایران. با وجود این، برخی از کارشناسان از اجرای این قانون مطمئن نیستند. محمد علیزاده، کارشناس محیط زیست یکی از کسانی بود که به اجرایی شدن این آیین‌نامه خوش‌بین نبود و دو سال پیش به روزنامه «رسالت» گفته بود:

به گفته علیزاده به آزمایشگاه‌های تخصصی نیاز است. همچنین برخی وزارتخانه‌ها و دستگاه‌های اجرایی مثل وزارت بهداشت، در حوزه‌های دیگر هم بسیاری از برنامه‌ها و تکالیف‌شان روی زمین مانده و علی‌رغم آنکه در آیین‌نامه و قانون مدیریت پسماند به صراحت تکالیف مشخص شده است اما این وزارتخانه تمایلی به فعالیت ندارد، موضوعی که باعث می‌شود نسبت به اجرای آیین‌نامه کاهش مصرف کیسه‌های پلاستیکی دلسرد باشیم. 

معضل پلاستیک در جهان

به گزارش وب‌سایت داده‌های جهان ما، تولید پلاستیک در ۷۰ سال گذشته به‌شدت افزایش یافته است. در سال ۱۹۵۰، جهان تنها دو میلیون تُن پلاستیک تولید کرد درحالی که اکنون بیش از ۴۵۰ میلیون تُن پلاستیک تولید می‌کند.

پلاستیک ارزش بسیاری به زندگی ما افزوده است: ماده‌ای ارزان، همه کاره و استریل است که در کاربردهای مختلف از جمله ساخت‌وساز، لوازم خانگی، ابزار پزشکی و بسته‌بندی مواد غذایی استفاده می‌شود. ارزان و به‌صرفه بودن پلاستیک یکی از مهم‌ترین عواملی است که در جوامع سرمایه‌داری رواج افسارگسیخته این ماده را به‌طور ناپایدار و نسنجیده رونق بخشیده است.

با این حال، زمانی که زباله‌های پلاستیکی به‌درستی مدیریت نمی‌شوند، یعنی بازیافت، سوزاندن یا نگهداری در محل‌های دفن زباله مهر و موم نشده‌اند، به یک آلاینده زیست‌محیطی تبدیل می‌شوند. سالانه یک تا دو میلیون تُن پلاستیک وارد اقیانوس‌های ما می‌شود که بر حیات وحش و اکوسیستم‌ها تأثیر می‌گذارد.

بنابراین، بهبود مدیریت زباله‌های پلاستیکی در سراسر جهان، به‌ویژه در کشورهای فقیرتر، جایی که بیشتر پلاستیک‌های اقیانوس‌ها از آنجا می‌آیند، برای مقابله با این مشکل بسیار مهم است.

دو سوم پلاستیکی که در جهان تولید می‌شود، فقط برای مدت کوتاهی استفاده می‌شود و به بسته‌بندی برای شکلات‌ها، بسته‌هایی برای چیپس و ظروف پلاستیکی برای ناهار ما اختصاص داده می‌شود. اما، این چرخه زندگی کوتاه پلاستیک پیامدهایی جبران‌ناپذیر دارد. به گزارش سازمان ملل هر روز، معادل بیش از دو هزار کامیون زباله پر از پلاستیک به اقیانوس‌ها، رودخانه‌ها و دریاچه‌های ما ریخته می‌شود. در نتیجه، اگر اقدامی انجام نشود، پیش‌بینی شده که تا سال ۲۰۶۰ آلودگی پلاستیک سه برابر شود.

برای جلوگیری از این اتفاق، باید رابطه خود را با پلاستیک به‌شدت تغییر دهیم. در حال حاضر، بحران پلاستیک اثرات زیست‌محیطی، بهداشتی، اقتصادی و اجتماعی دارد. ما باید هم محصولاتی که از پلاستیک استفاده می‌کنند و هم نحوه استفاده از آن‌ها در زندگی روزمره‌مان را دوباره طراحی کنیم.

اقدامات مشخصی برای رسیدگی به مشکل جهانی پلاستیک در حال انجام است. کمیته مذاکره بین دولتی برای ایجاد یک سند الزام‌آور بین‌المللی با تمرکز بر آلودگی پلاستیکی، به‌ویژه در محیط‌های دریایی تشکیل داده است. کمیته دوم در ۲۹ماه مه تا ۲ ژوئن ۲۰۲۳ در پاریس با هدف نهایی کردن مذاکرات تا پایان سال ۲۰۲۴ تشکیل شد. هدف اصلی آنها مقابله همه‌جانبه با کل چرخه حیات پلاستیک و تضمین مسئولیت‌پذیری از تولید تا دفع است. به موازات آن، برنامه محیط زیست سازمان ملل متحد گزارشی با عنوان «بستن شیر آب» منتشر کرده است که رویکردی سیستماتیک برای مبارزه با آلودگی پلاستیکی پیشنهاد می‌کند. این تلاش‌های ترکیبی نشان‌دهنده پیشرفت قابل توجهی در نبرد با آلودگی پلاستیکی در مقیاس جهانی است.

مزایای کاهش آلودگی پلاستیکی به یکی از اهداف دستور کار ۲۰۳۰ محدود نمی‌شود. پلاستیک بسیاری از سویه‌های زندگی روی زمین را تحت تأثیر قرار می‌دهد. 

برنامه محیط زیست سازمان ملل متحد سه تغییر را در بازار برای ایجاد تغییر در میراثی که پلاستیک به جا گذاشته است شناسایی می‌کند: استفاده مجدد، بازیافت، و جهت‌دهی مجدد و متنوع کردن.

این سه تغییر به کاهش ۸۰ درصدی آلودگی پلاستیکی منجر خواهد شد و حتی می‌تواند به ایجاد ۷۰۰ هزار شغل اضافی تا سال ۲۰۴۰ شود بینجامد. 

تولید پلاستیک افسارگسیخته است

پلاستیک‌ها بزرگ‌ترین، مضرترین و ماندگارترین بخش زباله‌های دریایی هستند که حداقل ۸۵ درصد کل زباله‌های دریایی را تشکیل می‌دهند. بسته‌بندی‌های پلاستیکی دلیل ۳۶ درصدی تولید پلاستیک است. ۴۶ درصد زباله‌های پلاستیکی دفن می‌شوند، ۲۲ درصد به زباله تبدیل می‌شوند، ۱۷ درصد سوزانده می‌شوند و ۱۵ درصد برای بازیافت جمع‌آوری می‌شوند و پس از اتلاف کمتر از ۹ درصد از آن بازیافت می‌شوند. این به این معناست که حتی اگر تمام گام‌های درست را برداریم، پلاستیک همچنان به ما برمی‌گردد.

پلاستیک تهدیدی برای اکوسیستم‌ها و محیط‌های دریایی

همانطور که گفتیم پلاستیک‌ها ۸۵ درصد زباله‌های دریایی را تشکیل می‌دهند. بدون اقدام فوری، تخمین زده شده ۱۱ میلیون تُن پلاستیکی که در حال حاضر سالانه وارد اقیانوس می شود، در ۲۰ سال آینده سه برابر خواهد شد.

فقط کیفیت آب نیست که پلاستیک بر آن تأثیری منفی می گذارد. بقایای پلاستیک در سیستم گوارش بسیاری از گونه‌های آبی، از جمله هر گونه لاک پشت دریایی و تقریباً نیمی از پرندگان دریایی و گونه‌های پستانداران دریایی مورد بررسی، یافت شده است.

تقریباً یک چهارم زباله‌های پلاستیکی جهان که حدود ۸۲ میلیون تُن است به اشتباه مدیریت می‌شوند یا به‌عنوان زباله دور ریخته می‌شوند. این بدان معنی است که این حجم زباله پلاستیکی در محل‌های دفن زباله ایمن، بازیافت یا سوزانده نمی‌شود.

یک چهارم آن یعنی ۱۹ میلیون تُن به محیط زیست نشت می‌کند. ۱۳ میلیون تُن محیط‌های خاکی و شش میلیون تُن رودخانه‌ها یا خطوط ساحلی را آلوده می‌کند.

میکروپلاستیک‌ها، تهدیدی برای انسان

میکروپلاستیک‌ها و مواد مضر شیمیایی اکنون در همه جا یافت می‌شوند حتی در ارگان‌های بدن انسان. یافته‌های پژوهشی که در سال ۲۰۲۳ در دانشگاه سان‌فرانسیسکو در ایالت کالیفرنیای آمریکا انجام شد، نشان داد مواد شیمیایی‌ای را در خون ۹۷ درصد مادران مورد مطالعه یافته است که می‌تواند به عوارض جدی و حتی مرگ در میان زنان باردار و نوزادان منجر گردد. از این مواد شیمیایی در تولید بسیاری از محصولات مصرفی پرکاربرد استفاده می‌شود. 

شواهد اخیر نشان می‌دهند که انسان‌ها به‌طور مداوم میکروپلاستیک را از طریق غذاهای دریایی آلوده، از جمله ماهی و صدف می‌خورند و از طریق هوا استنشاق می‌کنند. افزون بر این، میکروپلاستیک‌ها در آب لوله‌کشی، آب بطری‌شده و حتی نوشیدنی‌های معمولی مانند آبجو و نمک یافت شده‌اند. بر اساس گزارشی که سازمان ملل سال گذشته منتشر کرد مطالعه‌ای جدید تخمین می‌زند که یک فرد بالغ به طور متوسط ​​سالانه دو هزار میکروپلاستیک از طریق نمک مصرف می‌کند.

مواد شیمیایی مختلف می‌توانند از بطری‌های پلاستیکی آب، چاقوها و محصولات پوستی وارد بدن ما شوند. این ترکیبات با مشکلات جدی سلامتی مانند اختلال غدد درون‌ریز، افزایش وزن، مقاومت به انسولین، کاهش سلامت باروری و سرطان مرتبط هستند.

توقف تولید پلاستیک‌های یک بار مصرف، پرهیز از بسته‌بندی‌ با پلاستیک، ننوشیدن آب از بطری پلاستیکی و اقداماتی مانند این در درازمدت می‌توانند به بحران پسماندهای پلاستیکی که انسان و تمام سویه‌های اکوسیستم زمین را به خطر انداخته است، خاتمه دهند.