چگونه می‌توان از پس بحران فرونشست و فرسایش خاک در استان فارس برآمد؟

در شرایطی که دشت‌های استان فارس از فرط خشکسالی در حال فرونشست هستند، برنج‌کاری در این استان سه برابر شده است. نرخ فرونشست سالانه در استان فارس به ۵۰ سانتی‌متر رسیده و از مرز وضعیت «نگران‌کننده» گذشته است. 

هفتم خرداد ۱۳۹۹ کرامت‌الله کریمی مزیدی، معاون حفاظت و بهره‌برداری شرکت آب منطقه‌ای استان فارس شمار چاه‌های غیرمجاز آب در این استان را بیش از ۱۸ هزار حلقه اعلام کرد و آن را زنگ خطری جدی برای استان فارس دانست. اکنون بیش از چهار سال از آن زمان می‌گذرد. در این چهارسال اخبار متعددی منتشر شده که در آن نوشته‌اند ده‌ها یا حتی در برخی اقدامات بیش از ۲ هزار چاه غیرمجاز در این استان پر شده است. با وجود این، کاشت محصولات آب‌بری مانند برنج در این استان رونق‌ گرفته و روند فرونشست وخیم‌تر شده است.

خبرگزاری دولتی کار ایران (ایلنا) در گزارشی که در ۳۰ مرداد منتشر کرد خبر داد که به گفته یک فعال محیط زیست در طول سه دهه اخیر در منطقه‌ای مانند «کامفیروز» وسعت شالیزارهای برنج حدود سه برابر افزایش پیدا کرده است. این کنشگر محیط زیست می‌گوید:

کاشت برنج در این استان منع شده اما کشاورزان برای حفظ معاش خود به کاشت برنج ادامه داده‌اند. محمد درویش، کنشگر محیط زیست در گفت‌و‌گو با ایلنا می‌گوید در این استان شمار چاه‌های عمیق و نیمه‌عمیق در این سه دهه بیش از مناطق دیگر کشور بوده است. 

به گفته محمد درویش برخی مدیران استان فارس در دهه گذشته برای کسب رتبه اول تولید گندم و پیشی گرفتن از استان خوزستان تا توانستند از عمق سفره‌های زیرزمینی آب برداشت کردند که اکنون عمق برخی از این چاه‌ها به ۳۵۰ متر رسیده است. 

درویش با بیان اینکه استان فارس بیش از ۱۷٬۵ متر مکعب ناترازی آبی دارد، می‌گوید استان فارس پس از استان خراسان رضوی در حوزه کمبود آب وضعیت‌ بدی دارد و دشت مرودشت در موضوع کم آبی جزو دشت‌های بحرانی کشور قرار دارد. 

محمد درویش معتقد است برداشت بیش از حد آب سبب شده که خاک مناطقی همچون فسا، جهرم و مرودشت خشک شود. او می‌گوید:

جنون سدسازی و تخریب تالاب‌ها

سد سیوند که در دوران هاشمی رفسنجانی با هزینه‌ هنگفتی احداث شد، در نهایت در دوران ریاست جمهوری احمدی‌نژاد در سال ۱۳۸۶ آبگیری و افتتاح شد. آبگیری این سد سبب شد دریاچه بختگان خشک و گونه‌های جانوری این دریاچه نابود شوند. احداث این سد به بیشتر شدن آب‌های زیرزمینی انجامید و به کشاورزان چراغ سبزی نشان داد که می‌توانند کاشت برنج را رونق دهند. همزمان با خشک شدن دریاچه، رسوبات نمکی آن به هوا برخاست و وارد زمین‌های کشاورزی، جنگل‌ها و اراضی منطقه شد. این موضوع به زمین‌های کشاورزی و جنگل‌های نزدیک به دریاچه آسیب رساند. 

به گفته درویش احداث این سد سبب شد کاشت برنج به بیش از ۱۰ هکتار در این منطقه برسد. او همچنین می‌گوید که پس از احداث سد سیوند آب زیرزمینی که بالا آمد حق تالاب‌هایی مثل طشک، کمجان و رودخانه کر سیوند بود و آنها آسیب دیدند و بحران‌ها تشدید شدند. او بیان اینکه تمام تالاب‌های این استان همچون بختگان، طشک، ارژن، کافتر، پریشان و ...خشک شدند می‌گوید تنها تالاب کمجان در این استان توانسته تاب بیاورد. 

استان فارس ۱۴ تالاب با مساحتی حدود ۲۰۹۰۰۰ هکتار داشت. اسفند سال گذشته مدیرکل حفاظت محیط زیست استان فارس خبر داد که ۶ تالاب به‌طور کامل خشک شده‌اند. از میان این تالاب‌های خشک‌شده نیز، پنج تالاب بودند که در زیرمجموعه حمایت کنوانسیون بین‌المللی رامسر قرار داشتند و جزو تالاب‌های بزرگ و بین‌المللی به شمار می‌رفتند. به مدیرکل محیط زیست استان فارس «تالاب‌های پریشان و بختگان» کاملاً خشک شدند و تالاب‌های «کمجان و ارژن» نم و رطوبت اندکی دارند و« طشک و هیرم» در سطوحی محدود آبگیری شده‌اند. 

 تالاب‌های این استان به علت ساخت سدهای بی‌شمار، کمبود بارش و حفر بی‌رویه چاه‌های مجاز و غیرمجاز و برداشت بی‌‌رویه آب از سفره‌های زیرزمینی به سرنوشت بسیاری از تالاب‌های دیگر ایران دچار شدند. 

اتلاف آب‌های زیرزمینی برای کشاورزی ناپایدار 

اصرار بر «خودکفایی» در کشاورزی و ترویج کشت محصولات آب‌بر در مناطق خشک و نیمه خشک در ایران کشاورزان را به این سوق داد که برای بقای خود با حفر چاه‌های مجاز و غیرمجاز و عمیق آب‌های زیرزمینی را مصرف کنند و محصولاتی که قابل فروختن هستند را تولید کنند. به گزارش وزارت نیرو در سال گذشته کماکان ۹۰ درصد آب مصرفی به کشاورزی اختصاص داده شد در حالی که بحران آب یکی از بزرگترین بحران‌های ایران و استان فارس است. 

آثار باستانی استان فارس که یکی از گنجینه‌های آثار باستانی و کهن اقوام ایرانی است به‌خاطر بی‌تدبیری‌ها و حکمرانی نادرست آب و خاک در این منطقه در خطر نابودی است.

به گفته دکتر خلقی، محقق و پژوهشگر حوزه محیط زیست، پیش‌تر نئومکزیکو با فرونشستی به میزان ۳۴ سانتی‌متر در سال بیشترین رقم ثبت شده در جهان را داشت، اما امروز استان فارس با نشست سالانه به میزان ۵۴ سانتی‌متر، جای آن را گرفته است.

سازمان زمین‌شناسی نیز هشدار داده است نرخ فرونشست سالانه در نقاط مختلف فارس۳۰ تا ۵۰ سانتی‌متر است و خاک این استان در معرض فروپاشی است. با وجود این واقعیت‌ها، به جای اینکه در این استان سیاست‌گذاری‌ها و سرمایه‌گذاری‌ها به رونق صنعت گردشگری اختصاص یابد هنوز تمرکز سیاست‌گذاران و تولیدکنندگان به تولید و صادرات برنج و گوجه و محصولات دیگری کشاورزی معطوف شده است، محصولاتی که کاشت آنها به فرونشست و خشکسالی دامن زده است. 

محمد درویش نیز همچون بسیاری از متخصصان و فعالان این حوزه معتقد است که استان فارس باید تغییر رویه دهد و به سمت «توریسم سلامت، گردشگری حوزه‌های تاریخی، فرهنگی و حمایت از کسب و کارهای سبز حرکت کند». به گفته این فعال محیط زیست درآمدزایی در این استان باید به سوی کشاورزی پایدار حرکت کند. درویش می‌گوید برای رفع بحران فرونشست در این استان باید ۳۰ میلیارد متر مکعب مصرف آب در بخش کشاورزی کاهش پیدا کند. 

حرکت به سوی کشاورزی پایدار

حرکت به سوی کشاورزی پایدار در استان فارس از اهمیت ویژه‌ای برخوردار است، زیرا این استان با چالش‌های جدی محیط زیستی مواجه است که بقای منابع طبیعی و معیشت مردم منطقه را تهدید می‌کند. در زیر به چند دلیل اصلی اشاره می‌کنم:

در مجموع، کشاورزی پایدار می‌تواند راه‌حلی برای حفظ منابع طبیعی، مقابله با تغییرات اقلیمی، و ایجاد اقتصادی پایدارتر و مقاوم‌تر برای مردم استان فارس باشد.

تمرکز بر صنعت گردشگری

تمرکز بر صنعت گردشگری فرهنگی و تاریخی در استان فارس بسیار اهمیت دارد، زیرا این استان یکی از غنی‌ترین مناطق ایران از نظر میراث فرهنگی، تاریخی، و معماری است. دلایل اصلی اهمیت این تمرکز عبارت‌اند از:

تمرکز بر صنعت گردشگری فرهنگی و تاریخی در استان فارس می‌تواند نقش مهمی در توسعه پایدار اقتصادی، حفظ میراث فرهنگی، و تقویت هویت و ارتباطات بین‌المللی ایفا کند، تمرکز را از روی کشاورزی صنعتی و فراگیر بردارد و به حفاظت از اکوسیستم این استان کمک کند.