کاتالین کاریکو، برنده نوبل پزشکی، چه به ما برای پیش‌ بردن جنبش «زن، زندگی، آزادی» می‌آموزد؟

کاتالین کاریکو (Karikó Katalin)، برنده جایزه نوبل ۲۰۲۳ میلادی در فیزیولوژی و پزشکی و کاشف راه استفاده از آر‌آن‌آی (Ribonucleic acid or RNA) که راه برای کشف و عرضه سریع واکسن ویروس کووید۱۹ باز کرد؛ در دوران جوانی در سرزمین مادری‌اش، مجارستان، معلم مدرسه‌اش در قامت یک مامور حراست بر سرش فریاد کشید که نمی‌گذارم «به دانشگاه بروی». این معلم ماه‌ها دنبال این بود تا یکی از پراستعدادترین دانش‌آموزان به تحصیلات عالیه دست پیدا نکند.

در آمریکا، در انستیتوی پژوهشی مطالعات درمانیِ ژنتیکِ دانشگاه پنسلیوانیا که به‌شکل خلاصه پن خوانده می‌شود (Penn’s – University of Pennsylvania’ – Institute for Human Gene Therapy) و پیش از آنکه همه‌گیری ویروس کووید۱۹ جهان را دربرگیرد، پژوهش‌هایش را در سطل زباله ریختند، «چون برابر فرمول هر فوت مربع در برابر سود حاصله از پژوهش» نتوانسته بود نظام سرمایه‌داری حاکم بر علم را در فضای دانشگاه راضی کند.

کتابش، «عبور از موانع: زندگی‌ام در علم» (Breaking Through: My Life in Science) را تازه آماده انتشار کرده بود که اعلام شد برنده جایزه نوبل شده است. در اینجا بود که آمریکا را رها کرد و به مجارستان برگشت تا نسل تازه‌ای از دانشمندان را تربیت کند یا آن‌گونه که در موخره کتابش نوشت:

در اینجاست که کاریکو به سراغ ناامیدی می‌رود، شبیه به حس عمیق بهت و اندوه از شکست‌های متعدد، که جهان ما را پس از فروکش جنبش «زن، زندگی، آزادی» در بر گرفت. او نوشت:

آنچه کاریکو از «شرایط کنونی» می‌گوید چقدر شبیه به تصویری است که پس از فروکش جنبش ژینا (مهسا) امینی بر فضای داخل و خارج ایران حاکم شد؛ شما شکست خورده‌اید که نتوانستید حق‌تان را پس بگیرید، که سرکوب شدید و حالا در گرانی فزاینده و نابودی امکانات زندگی‌تان تنها مانده‌اید. که تقصیر جمهوری اسلامی نیست و تقصیر دیگران مثلا افغانستانی‌‌تبارهاست، که این فضای سنگین و اندوه بی‌پایان را نمی‌توانید و نخواهید توانست تغییر دهید؛ که ما حاکم هستیم و قدرت را تا ابد خواهیم داشت و شما «خس و خاشاکی» هم برایمان نیستی؛ که دروغ گفتیم، نابود کردیم، شکنجه کردیم، زندانی کردیم، به قتل رساندیم و در همین مسیر ادامه خواهیم داد.

کاریکو از اهمیت با تمامی توان کار کردن، عقب نکشیدن، تلاش کردن، امیدوار باقی ماندن، جنگیدن حتی برای داشتن یک میز و صندلی یک موسسه ثروتمند پژوهشی می‌گوید. زندگی او و تلاش‌هایش چه به ما و جنبش «زن، زندگی، آزادی» می‌آموزد؟

از کجا آمده‌ام و می‌خواهم به کجا بروم؟

در مقدمه کتاب، کاریکو یادآور روزی در ایالت فیلادلفیای آمریکا می‌شود که دخترش از مدرسه برگشت و با دقت مشغول به نوشتن شد. وقتی کاریکو می‌پرسد «مشغول چه هستی؟»، دخترش بدون مکث جواب می‌دهد که «برای معلمم نامه تشکر می‌نویسم که این‌قدر امسال به‌من آموخته است». کاریکو در ذهنش به کنکاش می‌نشیند و فکر می‌کند، «من هرگز چنین کاری نکردم». کتاب «عبور از موانع: زندگی‌ام در علم» بدین‌شکل بدل به نوشته‌ای بلند در تشکر از معلم‌های زندگانی کاریکو می‌شود. کاریکو در پایان مقدمه کتاب نوشت:

در نخستین صفحه‌های کتاب، کاریکو تصویر زنی را یادآور می‌شود که گوشه‌ای مشغول است. از چشم بقیه پنهان باقی مانده ولی تلاش می‌کند. ژینا امینی که «نامش رمز شد»، به تهران رفته بود تا برای آموزش و تحصیل، خرید کند. اگر نگاه وقیح ماموران حکومتی گشت ارشاد نبود، شاید به سلامتی می‌توانست به خانه برگردد تا همراه برادرش کتاب‌های تازه بخواند. بذر دیگری برای یک آینده شکوفا باشد اما به او اجازه ندادند تا خودش باشد، تا زندگی کند، بیاموزد و آموزش دهد، اشتباه کند و درس بگیرد، تا...

در کنار او، میلیون‌ها نفر در اسارت جمهوری اسلامی، در تصویری تیره احساس می‌کنند که آینده‌ای دیگر برایشان وجود ندارد. انگار به آنها تحمیل کرده‌اند که همین است و بهتر از این نخواهد شد. کشتیم، دروغ گفتیم، می‌کشیم و دروغ خواهیم گفت. دزدیدیم و نابود کردیم، خواهیم دزدید و نابود خواهیم کرد را به ما اجبار کرده‌اند. می‌خواهند نتوانیم. بذری که در وجود ما کاشته‌اند، تلاش به سکون و ناتوانی است تا واقعیت حقیقی خودمان را نبینیم و برایش تلاش نکنیم.

کاریکو مثال این است که چگونه می‌توان دقیقا برعکس همین شد. او هم مانند ژینا امینی، دور از شهرهای مجارستان و جدا از طبقه قدرت و ثروت بدنیا آمد. پدرش کشاورز و قصاب بود. برای همین هم نتوانست عضو موثری در حزب کمونیست پس از گسترش شوروی سوسیالیستی به شرق اروپا باشد. خیلی ساده، چون بخشی از کارش از جوانی این بود که برای همسایه‌ها، جانوری که می‌خواهند ذبح کند و آن را آماده مصرف کند. وقتی حکومت تلاش کرد تا با مزرعه‌های اشتراکی، حق مالکیت را از همه بگیرد، پدر کاریکو از جمله افرادی بود که ضربه خورد. ذبح دام برای آشنا و همسایه بدل به اتهام خیانت به حزب و خیانت به جامعه شد و زندگی خانوادگی آنها را به فقر بیشتر نزدیک کرد. در چنین شرایطی است که کاریکو به کنکاش حیات می‌رود. ابتدا در مزرعه، در تماشای خانواده و کار با آنها، در دسترسی به انواع گونه‌های زندگی، سپس در مدرسه، وقتی به حیات و کنکاش موجودات زنده مشغول می‌شود. کاریکو در کتابش می‌گوید:

جمهوری اسلامی به شکل‌های گوناگون ما را سانسور می‌کند. یکی از گسترده‌ترین این سانسورها، تلاش بر این است که بدن خودمان را نشناسیم. با تنمان دوست نباشیم. خودمان را نپسندیم. فکر کنیم هویت ما به تایید بقیه، بخصوص طبقه حاکم، احتیاج دارد. در میانه این سانسور، ما تلاش کردیم و می‌کنیم تا خودمان باشیم و بتدریج، خودمان را از بندهای اسارت حکومت جدا می‌کنیم. کاریکو در بخش دیگری از کتاب با اشاره به کتاب «استرس زندگی» نوشته هانس سلیه (The Stress of Life by Hans Selye)، دانشمند برجسته مجارستانی‌ کانادایی می‌گوید:

کاریکو در زندگی‌اش از گستره‌ای از موانع گذشت که نمی‌خواستند او خودش باشد و با تمام قدرتش گامی در پیشرفت بشریت بردارد. به‌خاطر طبقه اجتماعی‌اش – روستایی و فقیر، به‌خاطر اینکه پدرش را حزب سرزنش کرده بود، به‌واسطه اینکه زن است و همچنین چون می‌خواند، می‌آموزد و آموزش می‌دهد.

جنبش «زن، زندگی، آزادی» البته هنوز شکست نخورده است. گام‌های نخستین خود را برداشته و حالا در زیر پوست جامعه، گام به گام، انسان‌ها را به هویت واقعی‌شان، به ارزش‌های درونی‌شان، به خواسته‌هایشان از زندگی نزدیک‌تر می‌کند. تا یکی پس از دیگری، گام‌های موثرتری در مسیر آزادی برداریم.

«نمی‌گذارم به دانشگاه بروی»

بخشی از تحصیل دبیرستان در مجارستان در نوجوانی کاریکو کار در مزرعه است تا هویت فردی انسان با کار و فعالیت طبقه کارگر هم آشنا باشد. بخشی از ایدئولوژی حزبی. کاریکو در یک روز کاری در مزرعه، به‌واسطه آشنایی‌اش با کشت ذرت، سریع‌تر از بقیه دانش‌آموزان کارش را تمام می‌کند و بعد گوشه‌ای کنار یک دوست می‌نشیند که او هم کارش را زودتر تمام کرده بود. معلم زبان روسی او را می‌یابد که چرت می‌زند و به او تشر می‌زند که «به سر کار برگرد». کاریکو نوشت:

در اینجاست که کاریکو می‌اندیشد چرا به دوستم کاری ندارد؟ و فکر می‌کند، شاید چون او به‌اندازه من شانس پیشرفت و تحصیل در دانشگاه را ندارد. وقتی به سر کلاس برمی‌گردند، این معلم نزدیک به حزب کمونیست علیه او گزارش رد کرده است، که «مطیع نیست»، که «به مقررات توجه‌ای ندارد»، که «علیه ارزش‌های جامعه عمل کرده است». در اینجاست که دوستش بلند می‌شود و می‌گوید «اگر کاریکو باید تنبیه شود، من هم با او بودم، مرا هم تنبیه کنید». این معلم پس از این شکست (چون حریف جایگاه خانواده دوست کاریکو نمی‌شود) به سراغ مدیران مدرسه می‌رود و گزارش مکتوب دیگری رد می‌کند. بقیه معلم‌ها البته همراهش نمی‌شوند تا بتواند به نتیجه برسد و کاریکو نوشت «تا به امروز نمی‌دانم چرا این کار را کردند». در پایان سال تحصیلی است که پس از امتحانات شفاهی، او به سراغ کاریکو می‌آید و از دانشگاهی نام می‌برد که او امیدوار به تحصیل در آن است و می‌گوید «تماس می‌گیرم تا نگذارند به آنجا بروی». البته درنهایت او در این تلاش هم موفق نمی‌شود. کاریکو نوشت:

در زندگی همه ما احتمالا پیش آمده که توسط یک نفر نزدیک به حکومت متوقف شده باشیم. خواه به‌واسطه حق انتخاب پوشش، یا به‌واسطه استفاده از حق آزادی بیان، یا به صرف متفاوت‌ بودن. زنان در کنار اقلیت‌ها، چه مذهبی، یا قومیتی یا جامعه کوییر، بیشتر از بقیه شاهد چنین صحنه‌هایی بوده‌اند. چقدر قدرت می‌خواهد تا خشم فرد حکومتی را رها کنی و به دنبال کار، اهداف و آرزوهایت بروی. بی‌خیال اینکه او چه می‌خواهد بکند، چقدر می‌تواند قدرتمند باشد، یا اینکه چقدر دلش می‌خواهد تو را کنار بزند، به صرف اینکه خشمم را نمی‌تواند در فضای درست آن – علیه ظلم‌های حکومتی که شامل خود او هم شده است – رها کند. ما داریم یاد می‌گیریم که جمهوری اسلامی را رها کنیم تا در تعصب خودش، خشمگین بلرزد و راه خودمان را از آن جدا کنیم و آینده را از آنها پس بگیریم.

«به اندازه کافی سود نداری»

پس از دانشگاه و سال‌ها کار و تحصیل در مجارستان است که کاریکو یک موقعیت شغلی در دانشگاه پنسلیوانیا می‌یابد و راهی این کشور می‌شود. برای چند دهه بعدی، زندگی او پنهان از دید بقیه، جدا از رویه‌های قدرت و سرمایه دنبال می‌شود. تمام آنچه کاریکو می‌خواهد، یک میز در گوشه‌ای از آزمایشگاه است تا کار کند. در راه آمریکاست که او می‌اندیشد، «خب، این همه‌چیز را تغییر می‌دهد». او از نظام کمونیستی دور و به چاه سرمایه‌داری نزدیک‌تر می‌شود. پس از بازگشت از آمریکا، کاریکو درباره دهه‌ها کار در دانشگاه پنسلیوانیا می‌گوید:

کار با این دانشگاه، در سمتی که چندان درآمدی و ثبات کاری‌ای ندارد، به کاریکو و خانواده‌اش امکان اقامت در آمریکا را می‌دهد، جایی که فرزندانش آزادتر می‌توانند تحصیل و زندگی کنند. اینجاست که الیوت به زندگی او وارد می‌شود. در آمریکا بدنیا آمده، در فرهنگ دانشگاهی رشد کرده، در همین دانشگاه درس خوانده، همسرش را در اینجا یافته و به‌عنوان یک مرد سفیدپوست، در جایگاه قدرت قرار دارد. کاریکو بزرگ‌ترین اکتشاف زندگی‌اش، ام‌آر‌آن‌ای (mRNA) را ابتدا به او معرفی می‌کند. الیوت به کاریکو اجازه ادامه پژوهش را می‌دهد. کاریکو نوشت:

در گذر سال‌های بعدی کار است که کاریکو با درو وایسمن (Drew Weissman) آشنا می‌شود، پژوهشگر و پزشک آمریکایی که در آینده به همراه کاریکو نوبل پزشکی را برای پژوهش‌هایشان بر ام‌آرآن‌ای دریافت کردند که نخستین نتیجه عملی‌‌اش، واکسن‌های نوین برای کووید۱۹ بود. این دو در زمان همکاری‌شان در پن امیدوار بودند که ام‌آر‌آن‌ای بتواند به تولید واکسن‌های آنفولانزا، تبخال (herpes)، ویروس اچ‌آی‌وی و مالاریا منتهی شود. پژوهش برای رسیدن به واکسن‌های کارآمد برای این ویروس‌ها و عوامل دیگر بیماری‌ها بر پایه اکتشاف‌های این دو، همچنان ادامه دارد.

ولی پیش از آنکه این دو به جایزه نوبل و شهرت کنونی‌شان در جهان علم برسند، در ۱۹۹۹ میلادی، پن با مشکلات عدیده مالی روبرو و شاهد صدها میلیون دلار ضرر بود. در برخی کشورها مانند فنلاند می‌گویند دست‌کم آموزش کودکان و جوانان نباید با هدف کسب سود باشد ولی در آمریکا و گستره‌ای از دیگر کشورها، با دانشگاه و پژوهش مانند یک سرمایه‌گذاری رفتار می‌شود. خواه کاری علمی به نتیجه می‌رسد و سودآور می‌شود و یا به درد نظام سرمایه‌داری نمی‌خورد. کاریکو به‌عنوان انسانی که جنگیده و فقط می‌خواهد کار کند، و می‌فهمد کار زمان می‌طلبد، این فضا را درک نمی‌کند. همه‌چیز وقتی برای او سخت‌تر می‌شود که شان گرادی (Sean Grady) رئیس تازه بخش اعصاب و مغز (neurosurgery) پن می‌شود، جایی که کاریکو برایش در پژوهش‌های مرتبط با ژنتیک کار می‌کند. کاریکو نوشت:

کاریکو پاسخ داد:

برای رسیدن به آرزوها و رویاها، هزینه‌های گوناگونی باید پرداخت شود. کار چه پژوهش علمی باشد، چه یک جنبش اجتماعی، چه اعتراضات سراسری، نیازمند سازماندهی، گفت‌وگو، اثبات، اعتماد، هماهنگی و مشارکت است. برای به سرانجام رساندن یک فعالیت اجتماعی، نیازمندی‌های مالی هم وجود دارد. یکی از ضعف‌های جنبش «زن، زندگی، آزادی» عدم مشارکت عمومی بخصوص در خارج از کشور برای سازمان‌دهی، از جمله جمع‌آوری پول خواه با اشتراک‌های ماهیانه یا کمک‌های مالی یک مرتبه‌ای بود. برای رسیدن به هدف، برخی افراد جامعه باید همه کار و زندگی‌شان را کنار بگذارند و تمام وقت متمرکز مبارزه و سازمان‌دهی بشوند. اغلب افراد خارج از ایران، در نظام‌های سرمایه‌داری زندگی می‌کنند و درنتیجه، امکان چنین فعالیت‌هایی برایشان محدود می‌شود اما می‌توانند کمک کنند تا پول جمع شود و کار صورت بگیرد. سوال اعتماد اینجا مطرح است، چه کسانی می‌توانستند با اعتماد بخش‌های از جامعه به خودشان، چنین سازماندهی را به واقعیت تبدیل کنند و نکردند. سوال این است که چرا؟ پاسخ به آن، راهگشای آینده جمعی ما خواهد بود.

در ماه می ۲۰۱۳ میلادی، کاریکو به سر کار می‌رود و متوجه می‌شود وسایلش را در راهرو گذاشته‌اند. بعد متوجه می‌شود یک نفر را گذاشته‌اند که همه وسایلش را در جعبه می‌ریزد و هرچه نخواهد در یک جعبه گنده زباله می‌ریزد. کاریکو پرسید، «داری چی کار می‌کنی؟» پاسخی که می‌شود این است که شان گفته این کار را بکنیم و برو با خودش صحبت کن. کاریکو نوشت:

یک عمر کار یک دانشمند را که در فاصله‌ای حدود یک دهه بعد، برنده جایزه نوبل می‌شود، به سطل زباله ریختند. این کار را نظام سرمایه‌داری با او کرد. بی‌توجه به دانشی که او تولید کرده و تاثیرهایی که می‌تواند در پی داشته باشد. این کار را کسی نکرد که درکی از علم نداشته باشد. این مدیر، دقیقا با علم و دانش اینکه با چه کسی چه کاری می‌کند، این تصمیم را اجرا کرد.

«تمام سال‌هایی که نادیده‌ام گرفتند»

روزی که کاریکو در شهر سگد به شرایط کنونی فکر می‌کند، به نتیجه‌ای می‌رسد که تا سال‌ها او را سر پا نگه می‌دارد تا درنهایت در مقابل جامعه جهانی با افتخار سر بلند کند و جایزه نوبل را دریافت کند. در ادامه موخره کتاب، کاریکو نوشت:

در اینجاست که کاریکو ما، همه ما را مخاطب قرار می‌دهد:

در مثل فارسی می‌گوییم «قطره قطره جمع گردد وانگهی دریا شود». ما در ناامیدی تنها گذاشته نشده‌ایم، طرف مقابل جنبش «زن، زندگی، آزادی» در هراس است که ما در کنار همدیگر قرار بگیریم و خواسته‌هایمان را با گام‌های کوچک ولی عملی، با اصرار و لجبازی در هر کجا که ممکن باشد، با حفظ امنیت خودمان تا جایی که می‌توانیم دنبال کنیم. آنها می‌ترسند که خشم ما در کنار همدیگر قرار بگیرد و تمام آنچه از ما انکار شده، همه آن را درخواست کنیم و به آن برسیم. کاریکو نتیجه می‌گیرد:

می‌توانیم انتخاب کنیم تا به حرف کاریکو گوش کنیم. می‌توانیم به رشد خود تداوم بخشیم، می‌توانیم گام به گام، جنبش آزادی‌خواهی ایران را با رمز مهسا امینی به روشنایی آینده‌ نزدیک‌تر کنیم. جنبش ما بالقوه است. بذرهایش را کاشته‌ایم. رشد خواهیم کرد و به نتیجه خواهیم رسید. پیروز خواهیم شد.