وطن جا مانده یا تن؟ مروری بر کتاب «تبعید یا زندان»، اثر صدیقه وسمقی

آیا به مرور زمان «اینجا» می‌تواند مثل «آنجا» شود؟ این پرسش، پتکی است مدام کوبنده بر ذهن اکثر مهاجران اجباری.

صدیقه وسمقی می‌گوید:

هنگام خواندن جملاتِ کتابش انگار با او سخن می‌گویم. انگار ژانویه یا فوریه‌ی ۲۰۱۴ است و ما در یکی از خیابان‌های کلن کنار هم راه می‌رویم و من به او می‌گویم: «ولی من جا نماندم، نگاه کن، تنِ من اینجاست. آنچه جا مانده وطن است و این تنِ خاکِ وطن‌خورده‌ی من است که آواره‌ی خاک‌های دیگر شده، نگاه کن...». و او چون همیشه آرام ادامه می‌دهد و بالاخره حرف آخر را می‌زند: «ببین، من خودم هم اینجا کار دارم که تا حالا مانده‌ام. می‌خواهم کتاب‌هایم را چاپ کنم. بعد از انتشار کتاب‌ها برمی‌گردم، حتماً برمی‌گردم...».

برگشت. دستگیر شد و به زندان رفت. یکراست از تبعید به زندان رفت. سر موضع و محکم و بااراده. بدون هیچ شعار و هیچ دروغ و دغلی، نه به خود و نه به دیگران.

و حالا در این کتاب به متانت و تنزهی کم‌نظیر در کتابت، از نسبتِ تبعید به زندان، از تفاوت و تشابه میان این دو فضا، و از تجربه‌های تلخ و شیرین این دو فضا می‌نویسد.

تبعید یا زندان

کتاب تبعید یا زندان در سه فصل نگاشته شده است. فصل اول شرح فراق نویسنده از ایران است و توضیح و برشمردن دلایلش برای بازگشت به ایران. فصل دوم شرح بازجویی‌ها و حضور در «محکمه»ی دادگاه انقلاب و فصل سوم توصیف و تصویری است دقیق و راستین از دوران زندان، به قلم نویسنده‌ای که کم‌سوییِ چشمانش را با چشم بصیرت و کلام شیوای خود جبران می‌کند. و بدین طریق خواننده را با جزئیات زندگی در ساختمانی به نام بند عمومی زنان زندان اوین آشنا می‌سازد.

در انتهای کتاب پیوست‌هایی شامل تعدادی از اشعار او، نامه‌هایی که به افرادی مثل حسن روحانی نوشته، احکام صادر از دادگاه‌ها علیه او و برخی از بیانیه‌های انجمن قلم سوئد در حمایت از وی، به ترتیب تاریخ، منتشر شده است.

نمایه‌ی نام اشخاص در آخر کتاب، و نیز خلاصه‌ی انگلیسی و سوئدی کتاب، از جمله نشانه‌های نگرش حرفه‌ای نویسنده، ‌ویراستار و ناشر این اثر است.

پاییز هفتم باید آنجا باشیم

پاییز هفتم، یعنی پاییز ۹۶ آنجا بودند و شاهد ظهور جنبش‌های اعتراضیِ آن دوره. کمی بعد از آن شاهد جنبش «دختران خیابان انقلاب» و دو سال بعد نیز شاهد سرکوب خشونت‌بار اعتراضات پاییز ۹۸، و سرانجام در پاییز ۱۴۰۱، ناظر جنبش پاییزیِ «زن، زندگی، آزادی» بودند که فرا رسیدن بهار را نوید می‌داد.

چه درست برگشته بود و بجا! انگار باید می‌رفت تا او نیز در جنبش پاییزیِ «زن، زندگی، آزادی» در گلستان آزادی‌خواهی و برابری و عدالت بشکفد. انگار باید از روی و موی خویش هم در این جنبش پرده برمی‌داشت.

آزادی کجاست؟

در گفت‌وگویی مدام با خود، زیستنی اجباری در جغرافیایی آزاد را با زندگی در وطنی ناآزاد می‌سنجد:

ما چمدان‌های خود را باز نکردیم

شباهت‌های مکرر در واگویه‌های صدیقه وسمقی با کسانی چون او که نه در جوانی و نه به قصد اقامت در کشوری دیگر مجبور به ترک کشور شدند داستانی را به یادم آورد. انگار سال ۲۰۱۳ بود و من در سومین سال اقامت میهمان انجمن قلم آلمان در نورنبرگ بودم. حالا احمدی‌نژاد رفته بود و روحانی انتخاب شده بود و من امیدوار به بازگشت به ایران بودم ... پسرم به دیدارم آمد و با مشاهده‌ی خانه‌ی خالی از هرگونه وسیله‌ای به جز تخت و میز کار و کامپیوتر، از من سراغ رخت‌آویز گرفت تا لباس‌هایی را که شسته بود آویزان کند. با اندوهی غریب گفتم: من هیچ وسیله‌ای نخریدم، هرچه هست همانی است که در این خانه وجود داشت. من دارم برمی‌گردم... با تعجب و کمی عصبانیت نگاهم کرد و گفت: «فکر کنم حتی رزا لوکزامبورگ هم اگر قرار بود یک سال جایی زندگی کند حتماً وقتی لباس‌هایش را می‌شسته به فکر یک رخت‌آویز برای خشک کردن لباس‌هایش بوده...»

خجالت کشیدم از او که سه سال در ایران به زندگی کردن اندیشیده بود و من سه سال در بهترین شرایط در آلمان فقط مشغول «زندگی نکردن» بودم. انگار همان موقع بود که صدیقه وسمقی گفته بود: «ما در سوئد همیشه در برابر این پرسش قرار داشتیم که برنامه‌ی شما چیست؟ پاسخ ما بدون درنگ این بود که می‌خواهیم به ایران برگردیم. و دوستانی که سی چهل سال بود ایران را ترک کرده بودند با ترحم می‌گفتند، ما تا چند سال چمدان‌های خود را باز نکردیم. اما می‌بینید که سی چهل سال است اینجا مانده‌ایم ... و هر یک با مهربانی می‌گفتند: می‌فهمم»...

«ماه من در ظلمت شب‌های آن ویرانه است

ماه من بالای پرچین روی بام خانه است

می‌روم یا ماه خود پیدا کنم یا گم شوم

می‌روم کاین انتخاب این دل دیوانه است

کس چه داند با دل زارم غم هجران چه کرد

کس چه داند زهر جای می در این پیمانه است» (ص.۱۶۷. پیوست ۷. اشعار صدیقه وسمقی)

ماه من بر روی بام خانه است

صبح زود ۲۲ مهر ۱۳۹۶، دست در دست محمد، یار تمام این سال‌هایش به سوی ایران پرواز می‌کنند. در فرودگاه تهران به محض ورود به سالن، از پشت شیشه اعضای خانواده و فامیل را می‌بینند و برای هم دست تکان می‌دهند. ناگهان بلندگو نامش را می‌خواند و مأموران برای بازداشت محاصره‌اش می‌کنند...

عشق این زوج زبانزد خاص و عام است.

پرونده‌ای به سنگینیِ بار هستی

این پاسخی است که صدیقه در آن اتاق مخفی پشت گیت فرودگاه بین‌المللی امام خمینی، در پاسخ به پرسش یکی از بستگانِ خود می‌دهد. صدیقه را تا رسیدن مأموران زندان اوین در آن اتاق نگه داشته بودند. در همان اثنا یکی از بستگانش که آشنایی در سپاه پاسداران داشته از طریقی خود را به او می‌رساند و می‌گوید که آیا به وکلایش خبر دستگیری را داده یا نه؟ و اگر خبر داده بهتر است به آنها بگوید که با رسانه‌ها مصاحبه نکنند.

صدیقه وسمقی با پاسخش در واقع تصمیم خود را اعلام کرده بود. او قصد داشت که روایتی را در تاریخ سیاسی ایران ثبت کند، روایت کسی که تبعید در کشوری آزاد و پر از امکانات را با زندان و عواقب آن تاخت زد.

به هر حال، آن شب به او اجازه می‌دهند که به خانه برگردد و پس از شش سال دوری، شبی را با اعضای خانواده و فامیل سحر کند.

انگار کسی باید تمام این تجربیات را با این جزئیات روایت می‌کرد تا با فرهنگ لغات قضات دادگاه انقلاب هم آشنا شویم.

کار آسانی نیست که در آنِ واحد هم تفهیم اتهام بشوی، هم رد اتهام کنی، هم از حق بازگشت به وطن و حق استفاده از رسانه دفاع کنی و آرام و متین و مهربان به کارمندان دیگر لبخند بزنی و قدر رفتار محترمانه‌شان را بدانی و آنها نیز قدرشناسی را بیاموزند:

از اوین با عشق

با خواندن این بخش، دست‌سازهای زنان اوین آرام از مقابل چشمانم می‌گذشتند. کلمات صدیقه نوری بود که تصویر مبهم پشت صحنه‌ی «از اوین با عشق» را روشن می‌کرد.

حالا می‌توانم تصور کنم که نازنین دیهیمی، عزیز ازدست‌رفته، در کدام گوشه‌ی این سالن نشست و وسایل صحنه و پوستر نمایش «دوشیزه و مرگ» را ساخت. معرق‌های نرگس محمدی، عروسک‌های نسرین ستوده، چل‌تکه‌های مهوش شهریاری، و کیف‌های سروناز احمدی در این سالن ساخته شده بود.

داستان ما یکی است

صدیقه وسمقی به محض ورود به بند عمومیِ زنان به‌رغم ضعف بینایی، به توصیف جزئیات بند زنان می‌پردازد:

از قضا، همیشه دلم می‌خواست درباره‌ی آفرین نیساری بیشتر بدانم. کاردستیِ او در مجموعه‌ی «از اوین با عشق» یادگاری است برای ما. اطلاعات زیادی از او در دست نبود. فقط می‌دانستم که زرتشتی است و یک گالری هنری را اداره می‌کند. «او آرشیتکت و مدیر یک گالری هنری بود که با شوهرش کارن که یک ایرانیِ زرتشتی بود پس از ازدواج به دلیل علاقه به ایران به میهن بازگشته بود. خانواده‌ی آنان املاک ارزشمند زیادی داشتند که بسیاری از آنها توسط نهادهای گوناگون پس از انقلاب مصادره شده بود. اکنون سپاه پاسداران با همکاری دادستان بخش دیگری از آن املاک را تصرف کرده بود. آفرین و کارن به علت اعتراض به تصرف غیرقانونیِ املاکشان بازداشت شده بودند. به آنان گفته بودند که شرط آزادی شما واگذاری املاک است ... نیروهای امنیتی از آفرین درخواست‌های غیراخلاقی داشتند. از او خواسته بودند که با برخی افراد اروپایی رابطه برقرار کند و به اتاق خواب آنها برود و لپ‌تاپ آنان را برداشته تحویل دهد...». (ص ۱۲۸)

در سال ۱۳۹۶ و پیش از اوج گرفتن اعتراضات مردمی، تعداد زندانیان زیاد نبود و طبق توصیفات صدیقه وسمقی شرایط بند در آن زمان نسبتاً مناسب بوده است. امکان استفاده از تلفن هر روز از ساعت نه صبح تا پنج عصر، خرید کارت تلفن از فروشگاه زندان، آشپزیِ گروهی و جمع‌های متکثر از ویژگی‌های آن سال زندان اوین بوده است.

تکثر و تنوع گرایش زندانیان دو دهه‌ی اخیر را می‌توانستم از روی دست‌سازها و یادداشت‌های همراه آنها تصور کنم، اما آنچه صدیقه وسمقی در این کتاب می‌نویسد حاکی از نوعی وحدت در کثرت است، ایرانِ معهودِ ملتی که در پی پیشبرد دموکراسی و برابری است.

در اتاق دیگر بند، هر شب با زهرا زهتاب حول رویکرد و روش سازمان مجاهدین خلق به بحث می‌نشیند. هرچند نقدهای خردمندانه‌اش به سیاست‌های این سازمان و گلایه‌هایش از عملیات «چلچراغ» و «فروغ جاویدان» و حمله به ایران را به دقت برای زهرا می‌گوید اما در پایان چنین نتیجه می‌گیرد: «زهرا حق داشت سرسخت باشد، اما مسئولان جمهوری اسلامی در مقابل این زنِ جوان که پدرش را در سنین نوجوانی از دست داده حق سرسختی ندارند، بلکه در برابر او و مانند او باید نرمش داشته باشند. می‌دانم که این انتظار با ماهیت جمهوری اسلامی تناسبی ندارد.»

نازنین زاغری هم از جمله محضرنشینان صدیقه وسمقی بوده که از او درباره‌ی جبر واختیار سؤال می‌کرده است. اگر توصیفات وسمقی را در یک قاب بزرگ‌تر نگاه کنیم، می‌توان گفت که فارغ از بعضی اختلافات «مهندسی‌شده» میان زندانیان، وجود گرایش‌های مختلف در بند زنان مانع از پذیرش «دیگری» و دوستی و همدلی میان آنان نشده است.

جشن آزادی فریبا کمال‌آبادی در سال ۹۶

مناجات‌های شبانه با خود

یکی از بخش‌های جذاب کتاب لحظات تنهاییِ او در «چارپرده‌ای» تختی است که حکم چاردیواریِ هر یک از زندانیان بند عمومی را دارد. لحظاتی برای خلوت تن و اندیشه، گفت‌وگوها و پرسش‌های سقراطی از خود ... که وسمقی حتی آنها را هم با خواننده در میان می‌گذارد:

سر بر کشیدن از امواج «زن، زندگی، آزادی»

صدیقه وسمقی در ماه‌های پایانیِ پنج سال حبس تعلیقیِ خویش بود که این بار از میان امواج خروشان، «زن، زندگی، آزادی» سر بر کشید. او حجاب اجباری از سر برداشت و از معترضان به حجاب اجباری حمایت کرد. سراغش آمدند و دوباره به زندان رفت ... آزاد که شد کتابش را با اجازه‌ی ناشر سوئدی در کانال تلگرام خود در دسترس گذاشت. بی‌درنگ با هم به گفت‌وگو نشستیم اما نه فقط از کتاب بلکه از تجربه‌ی زندانش به جرم دفاع از حق انتخاب پوشش نیز پرسیدم:

وسمقی در پاسخ به پرسش‌های پیاپی من، با صدایی سنگین و کش‌دار سخن می‌گوید. آهنگ صدایش چیزی است شبیه رویکردش در مبارزه و تغییر! به همان وزن و عمق و استمرار. تأکید او بر تولید محتوا، انتقال تجربه از راه تحریر و ادامه و استمرار مبارزات مدنی، به گفته‌ی خودش سبب‌ساز نگارش کتاب اخیرش تبعید یا زندان[1] شده است.

داستان ما یکی است

به پرسش‌هایم جواب‌هایی کوتاه می‌دهد. دلش می‌خواهد تجربه‌ی زندان دوم را هم بنویسد. می‌گوید «وقتی نوشتم خودت باید معرفی‌اش کنی. الان کمی فرصت لازم دارم». اما از خاطرات شخصی و روابط عاطفی با "بچه‌ها" برایم می‌گوید. از مقاومتش در برابر حجاب اجباری تا به پای مرگ رفتن و سرباز زدن از حجاب برای اعزام به بیمارستان و تحصن‌های تک‌نفره‌اش در حیاط زندان می‌گوید ــ همان حیاطی که در سال ۹۶ آسمانش زندان را به جهان وصل می‌کرد دیگر نه جایی برای صرف جوجه‌کباب و چای ذغالی بلکه میدان نبردی برای تحصن و مقاومت در برابر خشونت زندانبان‌ها بود. از غروبی می‌گوید که تک و تنها در حیاط نشسته بوده و مهوش شهریاری، عضو سابقِ مجمع «یاران ایرانِ» جامعه‌ی بهائی، همان که سال ۹۶ بعد از تحمل ده سال حبس آزاد شده بود و حالا دوباره زندانی، از او می‌خواهد که تحصن بشکند. انگار بچه‌ها مهوش را که چهره‌ی محبوب و مقبول همه‌ی زندانیان است به سراغش فرستاده بودند تا تحصن بشکند و به داخل بند برود. مهوش از او می‌خواهد که به داخل بند برود و کمی خستگی در کند زیرا همه نگرانش بودند. صدیقه می‌گوید: نمی‌توانم مهوش جان، دلم گرفته، غمگین‌ام، نمی‌خواهم با حضور غمگین روحیه‌ی بچه‌ها را خراب کنم. مهوش می‌گوید، فکر می‌کنی برای اینکه کمی دلت باز شود چه باید بکنی؟ خب همان کار را بکن ... صدیقه بلافاصله با صدایی بلند زیر آوازی می‌زند که به گفته‌ی خودش زندانبان‌ها را تا پشت پنجره برای تماشا و شنیدن صدایش می‌کشاند. او می‌خوانده و مهوش در حال نوازش شانه‌ها و دستانِ او آرام اشک می‌ریخته است:

پی‌نوشت:

[1] تبعید یا زندان، صدیقه وسمقی. سوئد: نشر اندیشه‌های نو، ۱۴۰۲.

[2] ترانه‌ای با صدای علیرضا قربانی