سد ماندگان: پروژه‌ای توسعه‌محور یا تهدیدی برای زیست‌بوم دنا؟

پروژه سد ماندگان بر رودخانه ماربُر در دامنه‌های دنا، یکی از پروژه‌های مهم انتقال آب در منطقه است که با هدف تأمین آب شرب و کشاورزی برای استان‌های همجوار، به ویژه استان اصفهان، طراحی شده است. این پروژه در شرایطی اجرا می‌شود که مناطق هم‌جوار آن، به‌ویژه روستاهای اطراف دنا و کهگیلویه و بویراحمد، با بحران‌های شدید آبی و آسیب‌های زیست‌محیطی دست‌وپنجه نرم می‌کنند. کاهش جریان‌های رودخانه‌ای، افت سفره‌های آب زیرزمینی و مشکلات دسترسی به منابع آب برای مردم محلی به تهدیدی جدی برای زندگی روزمره و کشاورزی آن‌ها تبدیل شده است.

با این حال سد ماندگان از همان ابتدا با چالش‌های قانونی، مخالفت‌های مردمی و انتقادات کارشناسان محیط زیست مواجه شده است. در حالی که تأکید بسیاری بر ضرورت ارزیابی زیست‌محیطی و گرفتن مجوزها وجود دارد، دولت و نمایندگان همچنان به سکوت خود درباره این پروژه ادامه می‌دهند و به نظر می‌رسد ساخت این سد بدون رعایت استانداردهای لازم و بدون توجه به معضلات پیشین منطقه پیش می‌رود.

پیامدهای زیست‌محیطی و نگرانی‌های بوم‌شناختی

سد ماندگان در منطقه‌ای با زیست‌بومی ارزشمند و حساس ساخته می‌شود که زیستگاه گونه‌های متنوع گیاهی و جانوری است. مدیرکل حفاظت محیط زیست کهگیلویه و بویراحمد هشدار داده است که این پروژه می‌تواند باعث تغییر اقلیم منطقه دنا شود و زیستگاه طبیعی حیات وحش را به خطر بیندازد. یکی از پیامدهای اصلی این پروژه، قطع حدود ۱۰ هزار درخت است که تخریب گسترده پوشش گیاهی و کاهش تنوع زیستی منطقه را به همراه دارد. قطع درختان علاوه بر کاهش منابع طبیعی، زیستگاه‌های حیاتی حیات وحش را نیز در معرض تهدید قرار می‌دهد و به نابودی گونه‌های کمیاب منطقه منجر می‌شود.

چالش‌های قانونی و عدم دریافت مجوز زیست‌محیطی

پروژه سد ماندگان تاکنون نتوانسته مجوز ارزیابی آسیب‌های زیست‌محیطی را دریافت کند و بدون این مجوز، آغاز عملیات اجرایی آن غیرقانونی است. معاون محیط زیست طبیعی و تنوع زیستی سازمان حفاظت محیط زیست به صراحت اعلام کرده که ادامه پروژه بدون مجوز، تهدیدی جدی برای بوم‌سازگان (اکوسیستم) منطقه محسوب می‌شود و باید بلافاصله متوقف شود. 

وزارت نیرو به‌عنوان مجری اصلی پروژه، با وجود نداشتن مجوزهای زیست‌محیطی، به پیشبرد آن ادامه داده است. این اقدام با انتقادات گسترده‌ای مواجه شده است و برخی کارشناسان وزارت نیرو را بزرگ‌ترین متخلف محیط‌ زیستی می‌دانند. محمد درویش، کنشگر محیط زیست، در خصوص عوارض ناشی از اجرای این پروژه، پیش‌تر گفته بود:

نقش سپاه پاسداران در پیشبرد پروژه

در سال‌های اخیر سپاه پاسداران نقش پررنگی در اجرای پروژه‌های عمرانی، از جمله سدسازی، به‌ویژه در مناطق کمتر توسعه‌یافته داشته است. فرمانده سپاه فتح کهگیلویه و بویراحمد در مورد سد ماندگان از رسانه‌ها و مردم خواسته تا با رویکردی کارشناسانه و مسئولانه به موضوع سد ماندگان بپردازند. هرچند سپاه پاسداران تأکید دارد که هدف آن‌ها از این پروژه توجه به منافع عمومی است، اما عدم شفافیت مالی و اجرایی پروژه نگرانی‌هایی در مورد انگیزه‌های پشت پرده و احتمال تأثیرگذاری سپاه بر روند قانونی سدسازی به‌وجود آورده است. پروژه‌های سدسازی سپاه در بسیاری موارد با سرعت بسیاری به اجرا می‌رسند، حتی اگر ملاحظات زیست‌محیطی و اجتماعی در آن‌ها به‌طور کامل رعایت نشود.

مخالفت‌های مردمی و تأثیر بر منابع آبی محلی

با توجه به نگرانی‌های فزاینده پیرامون پیامدهای زیست‌محیطی، مخالفت‌های مردمی و مسئولان محلی در کهگیلویه و بویراحمد افزایش یافته است. استاندار این استان نیز با اشاره به دغدغه‌های مردم، خواستار توقف پروژه تا زمان انجام بررسی‌های جامع و دقیق زیست‌محیطی شده است. مردم محلی نگران‌اند که ساخت سد ماندگان به کاهش منابع آبی در دسترس آن‌ها منجر شود و معیشت و کشاورزی‌شان را به مخاطره اندازد.

ضعف‌های قانونی و مقاومت وزارت نیرو در برابر نظارت‌های محیط زیستی

وزارت نیرو در موارد متعددی با نیازهای آبی فوری و ضرورت‌های زیرساختی، پروژه‌هایی مانند سدسازی را توجیه کرده و به اجرای آن‌ها ادامه می‌دهد، حتی زمانی که سازمان حفاظت محیط زیست آن‌ها را بدون مجوز قانونی می‌داند. برخی کارشناسان می‌گویند که عدم تأثیرگذاری سازمان حفاظت محیط زیست بر پروژه‌های وزارت نیرو، از ضعف ساختاری قوانین و نداشتن ضمانت اجرایی برای توقف پروژه‌ها ناشی می‌شود. به نظر می‌رسد که اولویت‌های توسعه‌ای وزارت نیرو باعث شده تا ارزیابی‌های زیست‌محیطی نادیده گرفته شوند، رویکردی که نه تنها منابع طبیعی بلکه اکوسیستم منطقه را نیز تهدید می‌کند.

پیامدهای اجتماعی و محیط زیستی این بی‌توجهی

بی‌توجهی به هشدارهای سازمان حفاظت محیط زیست پیامدهای جبران‌ناپذیری برای اکوسیستم منطقه و جوامع محلی دارد. پروژه‌هایی نظیر سد ماندگان، که بدون مجوز و بدون نظارت‌های زیست‌محیطی اجرا می‌شوند، بحران‌های آبی، فرسایش زمین و تأثیرات منفی بر معیشت مردم محلی را به همراه می‌آورند. این پروژه به دلیل نادیده‌گرفتن ارزیابی‌های زیست‌محیطی، چرخه ناپایداری از توسعه را ایجاد کرده که می‌تواند آینده منابع طبیعی کشور را به‌طور جدی تهدید کند.