خودکشی دانش‌آموزان: بحرانی که انکار شد

پس از رسانه‌ای شدن خودکشی دو دانش‌آموز دختر در فاصله کوتاهی، رسانه‌های داخلی و یک سازمان حقوق بشری دو آمار متفاوت از اقدام به خودکشی دانش‌آموزان طی هشت ماه نخست سال ۱۴۰۳ منتشر کردند. با وجود تفاوت فراوان آمار اعلام شده در این گزارش‌ها، هر دو بر افزایش اقدام به خودکشی دانش‌آموزان تاکید دارند.

۱۷ آبان ۱۴۰۳ شورای هماهنگی تشکل‌های فرهنگی معلمان از خودکشی آیناز کریمی به دلیل فشارهای ناشی از برخورد تحقیرآمیز و سختگیرانه مدرسه‌اش در شهرستان کازرون واقع در استان فارس خبر داد. ۲۱ آبان «اعتماد آنلاین» در به نقل از برادر دانش‌آموز ۱۷ ساله‌ای که پس از تهدید به اخراج از مدرسه خودکشی کرد، نوشت:

به گفته برادر آیناز کریمی، در روز واقعه «مدیر مدرسه آیناز را از کلاس درس بیرون برده و شروع به فحاشی و تحقیر او جلوی دانش‌آموزان دیگر کرده است.» او گفت آیناز پس از بازگشت به خانه در حالی که لباس فرم مدرسه به تن داشت، خود را حلق‌آویز کرد.

چند روز پیشتر، دقیقا ۱۳ آبان که در تقویم رسمی جمهوری اسلامی ایران به نام «روز دانش‌آموز» نامگذاری شده است، آرزو خاوری، دانش‌آموز افغانستانی خود را از ساختمان چند طبقه در نزدیکی مدرسه‌ای که از آن اخراج شده بود، به پایین پرتاب کرد. پدر او به روزنامه شرق گفت:

آرزو خاوری یکی از چند ده هزار دانش‌آموز با تبار افغانستانی در ایران بود که علاوه بر خشونت نظام‌مند مهاجرستیز و نژادپرستانه روزمره، در مدرسه خشونتی مضاعف را تحمل می‌کرد. به گفته پدرش، مدیر مدرسه به دلیل اینکه آرزو روز قبل در اردو شلوار جین پوشیده و در مسیر رفت و آمد رقص و شادی کرده بود، به کلاس درس راه نداد.

برای آرزو و هم‌تباران او که بسیاری‌شان در ایران زاده شده‌اند اما همچنان از حقوق شهروندی محروم‌ند و مهاجر محسوب می‌شوند، اخراج از مدرسه یعنی پایان رویای پایان تیره‌روزی، به ویژه اینکه حکومت حق آموزش را به داشتن اقامت مشروط کرده و ظرفیت محدودی از مدارس را به دانش‌آموزان غیرایرانی اختصاص داده است.

سایه مرگ بر سر دانش‌آموزان

خودکشی آرزو و آیناز به فاصله زمانی کوتاه بار دیگر افزایش نرخ خودکشی، به ویژه در گروه‌های سنی جوانان و نوجوانان را به یکی از «مسائل مهم» ایران تبدیل کرده است. هرچند که حکومت و به صورت ویژه وزارت آموزش و پرورش افزایش نرخ خودکشی را تکذیب می‌کنند.

روزنامه «هم‌میهن» اما ۲۳ آبان ۱۴۰۳ بر اساس خبرهای منتشر شده در رسانه‌های رسمی نوشت از آغاز سال ۱۴۰۳، ۱۶ دانش‌آموز اقدام به خودکشی کردند. تنها سه تن از این افراد «با مداخله ماموران مراکز یا سازمان‌های مداخله‌گر، نجات پیدا کردند» و ۱۳ تن دیگر جان باختند.

بر اساس این گزارش جنسیت ۱۲ تن از دانش‌آموزانی که از آغاز ۱۴۰۳ اقدام به خودکشی کردند، زن بود که ۱۰ تن از آنها جانشان را از دست دادند.

علت خودکشی یا اقدام به خودکشی شش تن از ۱۶ دانش‌آموزی که هم‌میهن بر اساس اخبار رسمی مستند کرده، نامشخص گزارش شده است اما حداقل سه تن از آنها به دلیل فقر مالی، سه تن به دلیل توهین و تحقیر، یک تن به دلیل آزار جنسی و سه تن به دلیل «اختلاف‌های خانوادگی» و «مشکلات شخصی» یا «روابط عاطفی» اقدام به خودکشی کردند.

یلدا رحیمی، دانش‌آموز ۱۷ ساله باغ ملک از جمله نوجوانانی بود که تابستان ۱۴۰۳ در آستانه بازگشایی مدارس به دلیل فقر مالی در توالت کمیته امداد خودکشی کرد. یلدا پس از اینکه کمیته امداد درخواست کمک مالی او را رد کرد، به زندگی خود پایان داد. سایان توانگری، دانش‌آموز ۱۸ ساله ساکن روستای در کامیاران هم تیر ۱۴۰۳ پس از پذیرش در دانشگاه فرهنگیان به دلیل «نداشتن توان مالی جهت تامین مخارج دانشگاه» خودکشی کرد.

فرید صادقی، کودک ۱۴ ساله قروه‌ای هم قربانی آزار جنسی شد. پدر فرید به روزنامه اعتماد گفته بود پسرش یک روز پیش از خودکشی «با ماموران نیروی انتظامی تماس گرفته و گفته از طرف فلانی و فلانی مورد آزار جنسی قرار گرفته است». کوتاهی ماموران پلیس در بازداشت آزارگران و کمک به فرید که کارگر میدان میوه تره‌بار بود در نهایت او را به آخر خط رساند.

در یک گزارش دیگر هرانا، ارگان مجموعه فعالان حقوق بشر در ایران با بیان اینکه «وضعیت بحرانی خودکشی در میان دانش‌آموزان ایران همچنان ادامه دارد»، نوشت: از آغاز سال ۱۴۰۳ اقدام به خودکشی ۳۱ دانش‌آموز را ثبت کرده است که تنها پنج تن از این افراد از مرگ نجات یافتند.

این گزارش «فقر، تحمیل حجاب، ازدواج اجباری و مشکلات خانوادگی» را از علل خودکشی دانش‌آموزان برشمرده است.

۲۲ تن از ۳۱ دانش‌آموزی که هرانا اقدام به خودکشی آنها را از فروردین تا ۲۰ آبان ۱۴۰۳ ثبت کرده است، «زن*» بودند که ۱۷ تن آنان جانشان را از دست دادند. جنسیت حداقل دو تن نیز در خبرهای منتشر شده اعلام نشد.

حداقل یک زن نوجوان به نام دنیا فرهادی به دلیل سخت‌گیری خانواده‌اش نسبت به پوشش و اجبار به حجاب رسمی به زندگی خود پایان داد. همچنین فاطمه مرادپور نیز برای فرار از ازدواج اجباری جان خود را گرفت.

نشانه‌های یک بحران

سازمان پزشکی قانونی از سال ۱۴۰۰ جداول مربوط به فراوانی سنی و جنسیت خودکشی‌ها را منتشر نمی‌کند. خرداد ۱۴۰۳ همزمان با برگزاری نشست «خودکشی درمانگران، نگاهی بین‌رشته‌‎ای» در تهران، رسانه‌ها گزارش کردند سازمان پزشکی قانونی از سال ۱۴۰۰ آمار خودکشی را عمومی اعلام نمی‌کند اما در بعضی جلسات آمار به صورت جسته گریخته بیان می‌شود.

حمید یعقوبی، روانشناس بالینی و دانشیار روانشناسی بالینی دانشگاه شاهد، در این سمینار به نقل از «مسئولان مربوطه در جلسات غیررسمی» فاش کرد نرخ خودکشی در سال ۱۴۰۲ نسبت به سال ۱۴۰۰ افزایش یافته است. او گفت:

به گفته یعقوبی سازمان پزشکی قانونی در سال ۱۴۰۲ به ازای هر خودکشی ۲۰ اقدام به خودکشی ثبت کرده است؛ یعنی ۱۳۳ نفر به ازای ۱۰۰ هزار نفر.

پیشتر «امتداد» در اردیبهشت ۱۴۰۳ خودکشی و اقدام به خودکشی ۱۹۶ کودک را در فاصله زمانی فروردین ۱۳۹۸ تا اسفند ۱۴۰۲ بر اساس خبرهای منتشر شده در رسانه‌های رسمی مستند کرد و نوشت ۱۳۳ مورد به مرگ منجر شده است.

این گزارش جنسیت ۶۶٬۳ درصد افرادی که در خودکشی جانشان را از دست دادند، زن* اعلام کرد. ۱۳۰ کودک زیر ۱۸ سال که طی سالهای ۱۳۹۸ تا ۱۴۰۲ اقدام به خودکشی کردند، زن* بودند، ۴۷ تن مرد. جنسیت ۱۹ تن نیز اعلام نشده بود.

اختلافات خانوادگی، ازدواج اجباری، کودک همسری و کودک مادری بیشترین فراوانی در علت خودکشی کودکان بودند. همچنین فقر، افسردگی و اختلالات روانی و مسائل درسی و تحصیلی هم از دیگر علت‌های خودکشی یا اقدام به خودکشی ۱۹۶ کودک در بازه زمانی پنج ساله گزارش شده‌اند.

در پیوند با همین موضوع انجمن حمایت از حقوق کودکان اعلام کرد بر اساس خبرهای منتشر شده در رسانه‌ها طی سال ۱۳۹۰ تا ۱۳۹۹ دستکم ۲۵۰ کودک خودکشی کرده‌اند و همزمان گفت: «این آمار تنها تعداد خودکشی‌هایی است که رسانه‌ای شده و عدد واقعی بیش از اینهاست».

بر پایه این گزارش، «۴۸ درصد از خودکشی‌های رسانه‌ای‌شده طی این ۱۰ سال مربوط به پسران و ۵۲ درصد هم مربوط به دختران بود» و «درگیری با خانواده» با ۲۸ درصد و «مشکلات آموزشی» با ۲۶ درصد پربسامدترین علت خودکشی ۲۵۰ کودک در دهه ۹۰ بودند.

نکته حائز اهمیت در این گزارش فراوانی ۲۰ درصدی ازداوج اجباری به عنوان علت خودکشی بود که ذیل عنوان مشکلات خانوادگی قرار داشت. فقر و تجاوز با هشت درصد و روابط عاطفی با پنج درصد دیگر علت‌های خودکشی ۲۵۰ کودک طی ده سال بودند.

بحرانی که انکار شد

نخستین نشانه‌های افزایش نرخ خودکشی در دانش‌آموزان پس از همه‌گیری کرونا نمایان شد. اجبار به آموزش آنلاین و نیاز به گوشی هوشمند که از توان مالی خانواده‌های فقیر خارج بود در سال تحصیلی ۱۳۹۹ موجب خودکشی زنجیره‌ای دانش‌آموزان شد.

تنها در دو ماه نخست سال تحصیلی ۴۰۰- ۱۳۹۹ اقدام به خودکشی ۲۸ کودک رسانه‌ای شد که تنها پنج تن از آنها نجات یافتند. حداقل ۱۲ تن از این کودکان کمتر از ۱۵ سال سن داشتند و علت خودکشی ۱۰ تن از آنها فقر اقتصادی و نداشتن گوشی تلفن هوشمند برای شرکت در کلاس‌های درس بود.

همه‌گیری کرونا و تداوم رشد نرخ رسمی تورم نرخ بازماندگی از تحصیل و ترک تحصیل را افزایش داد. پیش از این بحران ارزی ۱۳۹۷ و افزایش نرخ بنزین در آبان ۹۸ موجب خروج جمعیت بیشتری از کودکان فقیر از چرخه آموزش شده بودند.

پس از اعتراض‌های گسترده به قتل ژینا امینی در شهریور ۱۴۰۱ که با سرکوب خشونت‌آمیز معترضان همراه بود، گزارش‌های متعددی از اقدام به خودکشی برخی از بازداشت‌شدگان منتشر شد. حکومت اما افزایش نرخ اقدام به خودکشی، به ویژه در گروه‌های سنی کودکان، نوجوانان و جوانان را انکار می‌کند و مدعی است که این شاخص تغییر قابل توجهی نداشته است.

یک نمونه از افزایش اقدام به خودکشی پس از قیام ژینا، خودکشی زنجیره‌ای پنج دانش‌آموز در آبدانان استان ایلام طی شش ماه نخست ۱۴۰۲ بود. یک کارشناس سلامت روان در این استان گفته بود در این شش ماه ۱۱ دانش‌آموز دیگر اقدام به خودکشی کردند.

در ایران بر اساس اعلام نهادهای حکومتی حدود یک سوم خانواده‌ها توان تامین هزینه زندگی را ندارند و بیش از ۷۰۰ هزار کودک در سن آموزش، در سال تحصیلی جدید ثبت‌نام نکرده‌اند. فقر اقتصادی یکی از مهمترین علت‌های بازماندگی از تحصیل است.

همچنین سرکوب خشن معترضان در سال‌های اخیر موجب افزایش ناامیدی جمعی شده است. پیامد این وضعیت مهاجرت بیشتر افراد با تمکن مالی و درگیر شدن کسر بیشتری از فقرا با اختلال‌های روانی ناشی از اضطراب است که می‌تواند یک محرک افزایش نرخ خودکشی باشد.