چگونه دروغ‌گویی برای تولید پلاستیک مانع اتحاد جهانی برای مراقبت از بدن‌های ما از آسیب‌های ریزپلاستیک شده است؟

پلاستیک، پرکاربرترین ماده تولیدی تمدن بشر، اغلب استفاده از آن زمان کوتاهی طلب می‌کند اما زباله‌اش، به‌سادگی ناپدید نمی‌شود. زباله یک موجود زنده مثلا کاهو، پس از مدتی می‌پوسد. سلول‌های زنده، می‌میرند و به‌تدریج توسط دیگر جانداران مصرف می‌شوند. پلاستیک، نمی‌میرد. جاندار نیست، به‌جای مرگ، ترک می‌خورد و تکه تکه می‌شود. رفته‌رفته، یک تکه پلاستیک، به کوچک‌ترین قطعات ممکن خرد می‌شود. خرده‌پلاستیک‌هایی که با میکروسکوپ می‌توان پیدایشان کرد، به چرخه طبیعت وارد می‌شوند، غذای ماهی‌ می‌شوند، در نمک دریا حل می‌شوند، به سیستم آب لوله‌کشی وارد می‌شوند و درنهایت به بدن ما می‌رسند. تا آنجا که به‌شکل میانگین یک انسان هم‌اکنون ماهی ۲۱ گرم پلاستیک به‌همراه آب و غذا به بدنش وارد می‌کند یا معادل یک کارت بانکی در هفته، پلاستیک می‌خورد. هنوز دقیق نمی‌دانیم این پلاستیک‌ها با ما چه می‌کنند اما ورود مواد شیمیایی پایدارتر از کل طول عمر ما به بدن‌مان، خبر خوبی نیست.

تنها چند ماه پس از پایان گفت‌وگوهای جهانی برای شکل‌گیری معاهده‌ای برای مدیریت و کنترل تولید و مصرف پلاستیک در فروردین امسال در شهر اوتاوا، پایتخت کانادا، حالا در نخستین روزهای آذر ماه، مقامات ۱۹۳ حکومت جهان در شهر بوسان در کره جنوبی دور هم جمع شده‌اند تا شاید این مرتبه بتوان اقدامی عملی برای مقابله با گسترش پلاستیکی شدن جهان انجام دهند. هدف این است تا مشکل آلودگی پلاستیکی جهان را به‌شکلی حقیقی برطرف کرد.

در این گفت‌وگوها، ۶۰ حکومت جهان به‌رهبری روآندا و نروژ، در تلاش هستند تا «کل طول عمر پلاستیک» را مدیریت کنند. طول عمری که در اغلب موارد، صدها تا چند هزار سال طول می‌کشد. یعنی از زمان تولید، تا شیوه عرضه و مصرف، تا نحوه جمع‌آوری، طبقه‌بندی و بازیافت، صفر تا صد تولید، مصرف و بازیافت پلاستیک مشخص شده باشد و تمام جهان متعهد به این باشند که جلوی آلودگی بیشتر پلاستیکی را بگیرند تا به‌جای اینکه فقط مسئول زباله پلاستیکی را مصرف‌کننده معرفی کنند، تولیدکننده، عرضه‌کننده و دولت‌ها هم مسئولیت خودشان را بپذیرند و برای حل مشکل، به راه‌حل‌های موجود اعتماد کنند، برنامه‌ریزی کنند و این برنامه‌ها را واقعا اجرا کنند.

این ۶۰ حکومت، بخشی از ۱۷۵ کشور جهان هستند که دو سال پیش چهارچوب گفت‌وگوهای جهانی برای پلاستیک را به «کل طول عمر پلاستیک» معطوف کردند. جمهوری اسلامی ایران جزو این حکومت‌ها نیست. عمده تولیدکنندگان بخش خصوصی هم توجه‌ای به این مذاکرات ندارند. بازار تولید پلاستیک، ۷۱۲ میلیار دلار است و مانند هر ثروت هنگفت دیگری، نگرش‌ها به آن با دروغ احاطه شده‌اند. مانند این دروغ که مسئول تولید زباله پلاستیکی، مصرف‌کننده است که حق انتخابی نسبت به شیوه تولید، بسته‌بندی، جابه‌جایی و عرضه کالا ندارد. بخش‌ قابل‌توجه‌ای از زباله‌های پلاستیکی پیش از خریدن یک کالا، تولید شده‌اند. همان‌گونه که عمده آلودگی کربنی یک اتوموبیل، در زمان ساخت، جابه‌جایی و عرضه آن ـ بعضا تا ۸۰ درصد آلودگی ـ تولید شده است و مصرف‌کننده تنها مسئول بخش کوچکی از آلودگی کربنی است: اینکه چقدر سوخت فسیلی برای استفاده از اتوموبیل مصرف کند.

مانند اجلاس اقلیمی سازمان ملل، اجلاس کره‌جنوبی برای مدیریت پلاستیک هم شاهد حضور گسترده لابی‌گرهای صنعت تولید پلاستیک است. رسانه بریتانیایی گاردین در گزارش «لابی‌گرهای پلاستیک بزرگ‌ترین گروه حاضر در مذاکرات سازمان ملل هستند» نوشت که تعداد این لابی‌گرها بیشتر از «تعداد افراد گروه اتحادیه اروپا و هر کدام از کشورهای عضو این اتحادیه (۱۹۱ نفر) یا کشور میزبان، کره جنوبی (۱۴۰ نفر)» یا دیگر گروه‌های کشورهای دیگر است و در مجموع ۲۲۰ نماینده صنعت سوخت‌های فسیلی و صنعت شیمی سازنده پلاستیک به این اجلاس رفته‌اند.

در اجلاس اقلیمی باکو که چند ساعت پیش از شروع اجلاس کره‌جنوبی پایان یافت، ۱۷۰۰ لابی‌گر صنعت سوخت‌های فسیلی در محل اجلاس حاضر شدند و با موفقیت توانستند جلوی پیش‌رفت برنامه‌های جهانی برای مدیریت گرمایش زمین را بگیرند.

بر اساس یک بررسی که پیش از شروع اجلاس کره‌جنوبی منتشر شد، تولیدکنندگان عمده پلاستیک جهان که قول داده بودند میلیون‌ها تن زباله پلاستیکی را از طبیعت پس بگیرند، همزمان هزار برابر پلاستیک تولید کرده‌اند. پلاستیک‌هایی که عمده آنها همزمان بدل به زباله شد‌ه‌اند. نام این شرکت‌ها: اکسان‌موبایل، شِل، توتال‌انرژیز و شوران‌فیلیپس. آنها با تولید ۱۳۲ میلیون تن پلاستیک، توانستند ۱۱۸ هزار و ۵۰۰ تن زباله پلاستیکی جمع کنند. درحالی که وعده آنها این بود که تا پایان ۲۰۲۳ میلادی، ۱۵ میلیون تن زباله پلاستیکی را از طبیعت جدا خواهند کرد.  

آمارهای بازیافت که در گذر سال‌ها، ثابت مانده‌اند

گاردین در گزارش «دانشمندان دریافتند آلودگی پلاستیکی سراسر سیستم زمین را تغییر می‌دهد» نوشت در ۲۰۲۲ میلادی، جهان ۵۰۶ میلیون تن پلاستیک تولید کرده و در حدود ۹ درصد آن بازیافت شده‌اند. دیگر گزارش‌ها می‌گویند بین ۸ تا ۱۰ درصد پلاستیک در جهان بازیافت می‌شود. سال‌هاست که آمارهای بازیافت پلاستیک ثابت مانده‌اند، به‌رغم آنکه تولید و مصرف پلاستیک گسترده افزایش یافته است.

در جمهوری اسلامی ایران، اتاق ایران آنلاین، پایگاه خبری اتاق بازرگانی، صنایع، معادن و کشاورزی ایران در خرداد امسال در مطلب «در ایران سالانه ۴ میلیون تن پسامند پلاستیکی تولید می‌شود» گفت:

این در حالی است که بخشی از آمارهای حکومت‌ها در موضوع بازیافت، حقیقت ندارند. مثال آن، رودخانه‌های پلاستیک در کشورهای آسیایی است که در بررسی پلاستیک‌هایشان، تولیدات سوپرمارکت‌های کشورهای غربی یافته شده است.

برنامه‌های بازیافت برخی کشورها، اسپانسر رودخانه‌های پلاستیک شده‌اند

نمایندگان نروژ در آستانه این دور مذاکرات سازمان ملل در موضوع پلاستیک هشدار دادند که حدود ۱۰ سال برای پایان دادن به بحران پلاستیک فرصت داریم، وگرنه جهان دیگر نمی‌تواند با مقدار موجود زباله‌های پلاستیکی کنار بیاید. در زمان نوشتن این مقاله، فقط یکی از جزایر شناور اقیانوس آرام که از انبوه زباله‌های پلاستیکی شکل‌گرفته، حدود سه برابر کشور فرانسه وسعت دارد. این فقط بخش کوچکی از هزاران میلیارد ریزپلاستیک میکروسکوپی است که تنها در آب اقیانوس آرام رها شده‌اند.

در بسیاری کشورهای غربی، زباله پلاستیکی به‌دست مصرف‌کننده تفکیک می‌شود، شسته می‌شود تا تمیز باشد، سپس به‌شیوه‌های مختلف در اختیار دولت محلی مانند شهرداری‌ها قرار می‌گیرد. ذهنیت این است که این زباله‌ها به شکل مناسب بازیافت خواهند شد. اینجا یک دروغ وجود دارد: فن‌آوری لازم برای بازیافت عمده پلاستیک‌ها وجود ندارد و صرف وجود علامت بازیافت کنید بر یک پلاستیک، به‌معنای آن نیست که حکومت محلی امکانات و زیرساخت بازیافت آن را دارد. تولیدات سودده از تمامی پلاستیک‌ها ممکن نیست به‌همین خاطر، تجارتی در جهان به اسم «صادرات زباله برای بازیافت» شکل گرفته است.

پیش‌تر، عمده این صادرات به کشور چین ارسال می‌شد و منظور از زباله در این تجارت تنها به زباله پلاستیکی محدود نیست، بلکه شامل زباله‌های الکترونیکی، مانند تلفن‌های همراه هم می‌شود، اقلامی که بازیافت آن‌ها پیچیده است. چین در ۲۰۱۸ میلادی اعلام کرد که دیگر زباله وارد نمی‌کند چون در موضوع زباله‌های داخلی‌اش به اشباع رسیده و دیگر توان مدیریت زباله دیگران را ندارد. کشورهای غربی، بدین‌شکل کشورهای تازه‌ای برای صادرات زباله پیدا کردند، کشورهایی مانند فیلیپین، مالزی یا ویتنام که اغلب سواحل اقیانوسی دارند. کشورهای غربی سراغ کشورهایی هم رفتند که مشکلات مالی دارند.

دولت محلی به شهروندانشان قول می‌دهد زباله آنها را بازیافت کند و نمایش تفکیک و جمع‌آوری را هم مدیریت می‌کند. ولی نظارت خاصی بر جابه‌جایی زباله از اروپا یا آمریکای شمالی به دیگر کشورها ندارد. شرکتی که زباله را گرفته، می‌تواند در میانه راه آن را در اقیانوس خالی کند و به کسی هم پاسخگو نباشد. در محل بازیافت، اغلب زباله‌ها در اختیار دولت‌هایی قرار می‌گیرد که خود نظارتی بر شیوه بازیافت ندارند و درگیر فساد هم شده‌اند. نتیجه اینکه زباله‌ها به کارگاه‌های کوچکی می‌رسند که درنهایت، بخش بازیافت نشدنی را روانه سطل زباله تمدن بشری می‌کنند: آب جاری که درنهایت آن را به اقیانوس‌ها می‌رساند.

تصویرهای رودخانه‌های لبریز از زباله، یا کوه‌های زباله، یا جزیره‌های سرگردان زباله در اقیانوس‌ها دوباره برای تبلیغ برنامه‌های بازیافت اجرا می‌شوند. دولت‌ها بودجه برای تفکیک و بازیافت زباله اختصاص می‌دهند ولی درنهایت، زباله را به جایی دور می‌فرستند تا دور از چشم رای‌دهندگان، به طبیعت رها شود.

اتحادیه اروپا در ژانویه ۲۰۲۱ میلادی، صادرات زباله پلاستیکی که بازیافت آن سخت است را ممنوع اعلام کرده اما همچنان جلوی صادرات دیگر زباله‌های پلاستیکی را باز گذاشته است. با وجود این، کلین‌هاب در ۲۰۲۴ میلادی بزرگ‌ترین صادرکنندگان زباله پلاستیکی جهان را این ۱۰ کشور معرفی کرد: آلمان، ژاپن، بریتانیا، هلند، آمریکا، بلژیک، فرانسه، ایتالیا، کانادا و اتریش.

کشورهای ثروتمندتر هم از همدیگر زباله می‌گیرند. به‌عنوان مثال، آمریکا از کانادا زباله وارد می‌کند، چون قوانین ساده‌تری برای دفن زباله دارد. بزرگ‌ترین واردکنندگان زباله در گزارش کلین‌هاب این کشورها هستند: هلند، ترکیه، آلمان، آمریکا، ویتنام، مالزی، بلژیک، اتریش، جمهوری چک و اندونزی. بررسی‌های این گزارش می‌گوید در سه دهه اخیر، دو سوم صادرات زباله جهان در چین و هنگ‌کنگ دریافت شد تا زمانی که ورود زباله به این کشور ممنوع اعلام شد.

رودریگر دوترته، رئیس‌جمهور سابق فیلیپین  در ۲۰۱۹ میلادی آماده اعلام جنگ به کانادا بود مگر اینکه کشتی‌های حامل زباله معمولی که به اسم زباله برای بازیافت به این کشور ارسال شده بودند را پس بگیرد.

راه‌حل را همین‌الان هم می‌دانیم چیست

ریزپلاستیک حالا همه‌جا وجود دارد، به‌عنوان مثال، در صورت نوزادان هم پیدا می‌شود. اگر برنامه‌های سازمان ملل در اجلاس کره‌جنوبی به‌موفقیت نرسد، تا ۲۰۶۰ میلادی پیش‌بینی شده که تولید پلاستیک جهان سه برابر خواهد شد. ۹۰۰ دانشمند در نامه‌ای سرگشاده همزمان با اجلاس کره‌جنوبی خواستار این شده‌اند تا معضل زباله پلاستیکی جهان تا ۲۰۴۰ میلادی مدیریت شده باشد. یعنی ضرب‌الاجل حکومت‌ها برای پایان دادن به بریز و بپاش پلاستیکی، ۲۴ سال دیگر باشد. نویسندگان این نامه تاکید کرده‌اند:

به‌رغم اینکه پلاستیک، به‌نظر از کنترل آدمی خارج شده است، برای آن راه‌حل وجود دارد. یک بررسی می‌گوید تنها با اجرای چهار قانون، می‌توان تا ۹۰ درصد زباله‌های پلاستیکی و همزمان ۳۰ درصد از آلودگی کربنی ـ انباشت گازهای گلخانه‌ای در اتمسفر زمین ـ تا ۲۰۵۰ میلادی کاست:

این تنها یک مثال است از اینکه می‌توان تولید، عرضه، جابه‌جایی، مصرف، بازیافت یا دفن/سوزاندن زباله پلاستیکی را مدیریت کرد. راه‌حل در کاهش گسترده تولید آن است. برای کاهش تولید، باید مصرف آن قاعده داشته باشد. موضوع این است که سیاستمداران تصمیم بگیرند به‌جای تسلیم بودن به قدرت، ثروت و لابی‌گری صنعت سوخت‌های فسیلی و صنعت شیمی، برای امروز و فردای مردم خود و کره خاکی تصمیم درست را بگیرند و آن تصمیم را اجرا هم بکنند.