نگاهی به مستند «تحت‌نظری با رونان فارو»: جاسوس در جیب ما علیه زندگی، آزادی‌خواهی و حقوق بشر

از تهران تا آمستردام تا واشنگتن، حکومت‌های جهان با یک تصویر مشابه روبه‌رو هستند: یک وسوسه توی جیب همه ماست که می‌تواند به‌نفع تداوم حفظ قدرت و ثروت آنها کمک کند. تلفن‌های هوشمند که همه‌چیز را برای جاسوسی آماده در خود دارند، از دوربین و میکروفن گرفته تا تمام سندها و لحظه‌های روزمره یک نفر درون آن خلاصه شده است. این ابزار «نظارت عمومی» همیشه همراه همه ماست، در تخت‌خواب، توالت، پیاده‌روی یا کار، حتی در زمان سکس هم نزدیک‌ ما مشغول تماشاست و به حرف‌هایمان گوش می‌کند تا آگهی‌های کلمه‌های کلیدی صحبت‌مان را بلافاصله جلوی چشممان بگذارد. با ابزارهای هوش‌ مصنوعی، با کمک آزمون‌هایی که هر لحظه در شبکه‌های اجتماعی جواب می‌دهیم ـ مثلا چه را لایک می‌کنی، روی چه پستی مکث می‌کنی، چشمت به کجای پست بیشتر خیره می‌ماند و غیره ـ به جایی رسیده‌ایم که مغز ماشینی ما را بهتر از خودمان می‌شناسد.

در ظاهر مشکلی نیست، مگر من که هستم و چه اطلاعاتی دارم که به درد کسی بخورد؟ اصلا بیا داده‌های مرا ببر. حرفی که کاربران تیک‌تاک در تلاش حکومت آمریکا برای ممنوعیت این اپیلیکیشن در ویدیوهایشان مکرر گفته‌اند. همین کاربران، در ویدیوهایی دیگر برایشان جالب بود که خیلی زودتر از آنکه خود به هویت یا گرایش جنسی‌شان پی ببرند، تیک‌تاک این را می‌داند و محتوای نزدیک به واقعیت بدن آنها را برایشان ردیف کرده است. در این میانه، حدس هم می‌زنی که شاید برخی حکومت‌ها، مثلا سازمان‌های اطلاعاتی دولت اسرائیل یا آمریکا، اگر بخواهند بتوانند تلفن همراه تو را هک کنند و به اطلاعات درون آن دست پیدا کنند. اگر فعال مدنی یا سیاسی باشی، شاید حواست به امنیت دیجیتال باشد و مثلا برای گفت‌وگوی مجازی، از ابزارهای رمزساز یا encryption هم استفاده می‌کنی، مثلا از اپ سیگنال که می‌گویند امن‌ترین است برای چت و ارسال فایل‌هایت استفاده می‌کنی.

در ماه می ۲۰۱۹ میلادی، یکی از ارشدترین مهندس‌های شرکت واتس‌اپ وابسته به متا متوجه یک کد شد که این شرکت آن را ننوشته است ولی به سیستم آنها وارد شده و به نویسندگان این کد اجازه می‌دهد تا امکان تماس را فعال کند. یعنی بدون اینکه تو بدانی، تلفنت در وضعیت تماس قرار دارد و صدای تو را ضبط می‌کند، اما تو چیزی نمی‌بینی. نه تماسی برای صفحه تلفنت نقش بسته، نه نوتیفیکیشنی برایت آمده است. اگر واتس‌اپ را باز هم گذاشته باشی، چیزی جلوی چشمانت نمی‌آید.

این نخستین نشانه از بازار گسترده و چند میلیارد دلاری بدافزارها (یا spyware) است که معروف‌ترین آنها را شرکت ان‌اس‌ای (NSA که مخفف گروه فن‌آوری‌های یا NSO Group Technologies و خود ان‌اس‌او هم مخفف اول اسم‌های نیو، شالو و اومری ـ Niv, Shalev and Omri، سه مدیر اصلی این استارت‌آپ است) در شهر تل‌آویو پایتخت اسرائیل ساخته و مجوز استفاده از آن را دفتر نخست‌وزیری اسرائیل می‌فروشد و از عربستان سعودی و امارات متحده عربی تا هلند، آلمان، فرانسه، بریتانیا تا آمریکا و مکزیک و گستره‌ای از استبدادطلب‌های قاره‌های مختلف، مشتری‌اش هستند.

جاسوسی تلفن همراه، سوژه مستند «تحت‌نظری با رونان فارو» (Surveilleve with Ronan Farrow) است که در نوامبر ۲۰۲۴ میلادی شبکه تلویزیونی اچ‌بی‌او آمریکا آن را منتشر کرد. فارو، روزنامه‌نگار رسانه آمریکایی «نیویورکر» و از جمله خبرنگارانی است که بانی سقوط هاروی واینستین، به‌واسطه سوءاستفاده‌ها و آزارهای جنسی‌اش به هنرپیشه‌های صنعت سینمای آمریکا بود. او بعدها کتاب «بگیر و بکش: دروغ‌ها، جاسوسی‌ها و یک توطئه برای مراقبت از آزارگرها» (Catch and Kill – Lies, Spies, and a Conspiracy to Protect Predators) را نوشت که در کنار دیگر صحبت‌ها، از تلاش‌های تیم واینستین برای جاسوسی فعالیت‌های رسانه‌ای او در خاک آمریکا می‌گفت. علاوه بر اینکه او را تعقیب هم می‌کردند تلاش‌هایی مثل استفاده از اپ پگاسوس برای جاسوسی از او نیز به‌کار می‌گرفتند. یکی از افرادی که برای تعقیب فارو اجیر شده بود، پس از اینکه فهمید او یک روزنامه‌نگار است پیش آمد و به او گفت ماجرا چیست.

فارو شانس آورد. فرد دیگری که اپ پگاسوس برای جاسوسی از او استفاده شده بود، جمال خاشقچی، پس از ورود به کنسولگری عربستان سعودی در استانبولِ ترکیه، به قتل رسید و جنازه‌اش را تکه تکه کردند. روزنامه‌نگارانی در کشورهای مختلف از جمله مکزیک، به‌واسطه استفاده از اپ پگاسوس و اپ‌های مشابه، به قتل رسیدند. فارو مشهورتر از آن است که بتوان با او کاری کرد، با رسانه‌های جریان اصلی آمریکا کار می‌کند، قواعد کار رسانه را درست و حرفه‌ای رعایت می‌کند و از یک خانواده خیلی مشهور آمریکایی می‌آید. مادرش میا فارو، از مشهورترین هنرپیشه‌های قرن بیستم میلادی و پدرش وودی آلن، یکی از نام‌دارترین کارگردان‌های تاریخ سینماست. فارو البته جزو کسانی‌ست که ابتدا آزار جنسی وودی آلن علیه دخترش را قبول نکرد اما بعدها در کنار او علیه پدرش ایستاد و او را آزارگر جنسی کودکان معرفی کرد. یکی از دلایلی که قراردادهای ساخت‌ فیلم‌های اخیر وودی آلن لغو شدند.

آگهی مستند «تحت‌نظری» را به زبان انگلیسی در یوتیوب تماشا کنید:

آنچه بر فلسطینی‌ها آزمودند حالا علیه همه ما استفاده می‌شود

به‌شیوه‌های مختلف، صحنه‌های جنگ و سرکوب، مکان آزمون فن‌آوری‌های تازه‌ست. مثلا در یک سال گذشته، جنگ ارتش اسرائیل یا فلسطین و لبنان، صحنه آزمون ابزارهای هوش‌مصنوعی است که در لحظه تصمیم می‌گیرند چه کسی به قتل برسد یا نرسد. ویدیوی استفاده از آن را احتمالا تماشا کرده‌اید، وقتی یحیی سنوار، رهبر شاخه نظامی حماس، مجروح در یک خانه ویران نشسته و یک پهپاد جلو می‌آید و تصویر بدن و صورت او را می‌سنجد. سنوار چیزی به پهپاد پرتاب می‌کند و تصویر بعدی سربازان ارتش اسرائیل است که بر بالای جنازه او عکس یادگاری می‌گیرند. ابزار هوش مصنوعی لاوندر یکی از آزمون‌های امروز هوش مصنوعی در صحنه جنگ نوار غزه است که به سربازان اسرائیلی کمک می‌کند تا در چند ثانیه تصمیم بگیرند چه کسی را بکشند.

احتمالا فکر کنید خب که چی؟ یک نفر که مسئول حمله هفت اکتبر و کشته شدن صدها نفر است هم کشته شد. در بخشی از مستند «تحت‌نظری»، فارو با یک فعال سیاسی در اسپانیا صحبت می‌کند که نه تنها تلفن همراه او و همکارانش را با کمک پگاسوس هک کردند، بلکه تلفن تمام اعضای خانواده‌اش را هم آلوده کردند. مادر او در بیمارستان کار می‌کند و با هک تلفن مادرش، داده‌ها صدها بیمار در چندین کشور به دست هک‌کنندگان افتاد. فراموش نکنیم آنچه در صحنه‌های نبرد و سرکوب آزموده می‌شود، به‌تدریج بهبود هم می‌یابد و درنهایت در بازار آزاد فروخته می‌شود.

یک کارمند سابق ان‌اس‌او صاحب اپ پگاسوس به فارو در این مستند می‌گوید پس از قتل خاشقچی، از این شرکت خارج شده و یکی از مسائلی که با آن کنار نیامده است، شیوه بازاریابی این اپ است. او می‌گوید ان‌اس‌ای این اپ را به یک دولت غربی مثلا ۱۰ میلیون دلار می‌فروشد اما همین اپ را به یک کشور خاورمیانه‌ای با قیمت ۲۵۰ میلیون دلار عرضه می‌کند. او توضیح می‌دهد که وقتی قیمت بالاست، دیگر لغو قرارداد ساده نیست و درنتیجه تلویحا می‌گوید شرکت بایستی چشمانش را به سوءاستفاده از آن ببندد. حتی اگر به قیمت به قتل رسیدن و تکه تکه شدن آدمی از آن استفاده شده باشد که تلاشش، رساندن حقیقت و واقعیت به چشمان جامعه باشد.

شاید عجیب نباشد تا دولت فدرال آمریکا فن‌آوری هک تلفن هوشمند را کسب کرده باشد ولی دولت‌های کوچک استبدادی دیگر چطور؟ در حالت عادی، آنها فن‌آوری لازم برای چنین اقدامی را ندارند ولی شرکت‌هایی مانند ان‌اس‌ای، این ابزار را حاضر و آماده به قیمتی مناسب به آنها می‌فروشند و دست‌شان را برای استفاده از آن علیه هر کسی در داخل یا خارج از کشورشان باز می‌گذارند ـ البته به جز محدودیت‌هایی که برای شهروندان برخی کشورها مانند آمریکا یا اسرائیل قائل می‌شوند.

فکر هم نکن اگر انسان مهم و قدرتمندی هم باشی، در مقابل بدافزارهایی مانند پگاسوس امنیت داری؛ ثروت هم در اینجا به تو کمکی نخواهد کرد. در نمونه‌ای از پگاسوس برای هک تلفن جف بزوس، از ثروتمندترین مردمان جهان و صاحب شرکت آمازون و رسانه واشینگتن‌پست پنج ماه پیش از قتل خاشقچی هم استفاده شده بود. رسانه بریتانیایی گاردین می‌گوید تلفن بیزوس به‌واسطه محمد بن سلمان، ولیعهد عربستان سعودی هک شد. برخی دیگر گمانه می‌زنند همسر بیزوس با کمک داده‌هایی که از طریق این هک منتشر شد و رابطه بیزوس با فرد دیگری را عیان کرد، از او طلاق گرفت.

فقط متخصص‌های امنیت دیجیتال در مراکزی مانند «سیتیزن‌لب»‌ در دانشگاه شهر تورنتو در کانادا امکان این را دارند تا به قطع بگویند از این بدافزار یا شبیه به آن علیه کسی استفاده شده است. کاربر متوجه چیزی نمی‌شود. برخلاف تصور عموم، فن‌آوری امروز برای هک تلفن شما نیازمند این نیست تا شما بر یک لینک کلیک کنید، ایمیلی را باز کنید، یا پسوردتان را در آدرسی تقلبی وارد کنید. حتی متوجه نخواهید شد که یک پیام برای شما ارسال شده و بلافاصله دیلیت شده است. بدون آنکه متوجه شوید، میکروفن و دوربین تلفن شما در اختیار دیگری است و او به تمام امکانات تلفن همراه یا لپ‌تاپ یا تبلت یا... شما دسترسی دارد. او می‌تواند از طریق این ارتباط، رمزنگاری اپ‌هایی مانند واتس‌اپ یا سیگنال و تلگرام را دور بزند و هرچه شما می‌بینید، می‌شنوید و تماشا می‌کنید، همزمان ببیند، بشنود، تماشا کنی، کپی بگیرد و کپی را به سرور مورد نظرش ارسال کند. درنهایت هم هر زمان صلاح دانست، بدون آنکه هیچ ردپایی از خودش باقی بگذارد، می‌تواند ناپدید شود و همراهش مکان‌یابی ۲۴ ساعته شما در هر محدوده زمانی که می‌خواهد، ببرد.

دیگر نمی‌توانیم از خود یا عزیرانمان در مقابل این بدافزارها مراقبت کنیم

در واقعیت، ابزارهای محدودی در اختیار ماست تا در مواجه با این بدافزارها بتوانیم از آن استفاده کنیم. فارو در پایان مصاحبه‌ای با برنامه دیلی‌شو می‌گوید: «سخت‌افزارتان را هر روز ری‌استارت کنید،» چون این بدافزارها بدین‌طریق حداقل ارتباط‌شان با شما قطع خواهد شد. فارو در مستند ویدیویی را در تلفن یک فعال سیاسی اسپانیایی تماشا می‌کند که یک متخصص امنیت دیجیتال را نشان می‌دهد که لپ‌تاپی را در فویل آلومینیوم می‌پیچد. در فرهنگ و قصه‌های آمریکای شمالی، شخصیت دیوانه در هراس از موجودات فضایی، اغلب بالای کله‌اش فویل آلومینیوم می‌گذارد تا ارتباط فضایی‌ها با مغزش را مختل کند. برای فارو بامزه است ولی در قوانین فیزیک، ارتباط بدافزار با کمک همین لایه نازک آلومینیوم می‌تواند قطع شود تا نتواند از سخت‌افزار فرار کند و به متخصص امنیت دیجیتال اجازه می‌دهد تا بررسی کند چه رخ می‌دهد.

ما کار خاصی برای جلوگیری از امنیت خود نسبت به چنین بدافزارهایی نمی‌توانیم انجام دهیم.

در این مستند، کارمند سیتیزن‌لب به فارو هشدار می‌دهد که این تازه اول کار است، «فکر کنید ۱۰ سال دیگر این بدافزارها چه خواهند کرد»، چون تازه هوش مصنوعی با این ابزارها آشنا شده است. بررسی‌های فارو نشان می‌دهد دست‌کم ۴۵ حکومت جهان از جمله عمده کشورهای غربی این ابزار را از پگاسوس خریده‌اند.

نماینده کنگره جیم هیمز (Rep Jim Himes) به فارو از نگرانی‌اش نسبت به دست‌یابی «ایران و چین به چنین فن‌آوری‌هایی» می‌گوید. سازمان‌های امنیتی دولت آمریکا از جمله پلیس فدرال یا اف‌بی‌آی، همچنین پلیس‌های ایالتی و محلی، در کنار سازمان جاسوسی آمریکا یا سازمان سیا، در کنار آیس که مخفف اداره مهاجرت و گمرک ایالات متحده آمریکاست، از جمله سازمان‌هایی در آمریکا هستند که دست‌کم ۲۰ میلیون دلار تاکنون خرج کرده‌اند تا پگاسوس یا بدافزارهای مشابه را تست کنند. هیمز می‌گوید ما باید بدانیم بقیه از چه استفاده می‌کنند و در مقابل آن آن آماده باشیم و اگر لازم شد، طبق قانون هم از این ابزارها استفاده کنیم.

فارو در ابتدای مستند یادآور می‌شود خواکین گوزمن معروف به اِل پاچو، از جمله قاچاق‌چی‌های نام‌آور مواد مخدر است که با کمک همین ابزارها دوباره بازداشت شد ولی همزمان یادآور می‌شود این ابزار علیه مردم عادی هم استفاده شده است. مثال آن را در یک مطلب او برای نیویورکر می‌توان یافت که با تیتر «یک تحریریه خبر هک شده، بازار بدافزارها را به دادگاهی در آمریکا آورد» روایت یک خبرنگار آمریکایی را می‌گوید که چون تلفن همراهش را به یک شبکه ال سالوادور در آمریکای مرکزی متصل کرده بود، تلفنش توسط پگاسوس هک شده بود. تصمیم نهایی برای استفاده یا عدم استفاده از این بدافزارها را به زودی، دولت دونالد ترامپ خواهد گرفت.

زندگی شبیه به قصه‌های سیاه علمی‌تخیلی

تازه‌ترین مطلب فارو برای نیویورکر در ۲۰ نوامبر امسال با تیتر «فن‌آوری‌ای که دولت ترامپ می‌تواند برای هک تلفن همراه شما استفاده کند،» با این عبارت شروع می‌شود:

در ابتدای مطلب، فارو از قرارداد دو میلیون دلاری وزارت امنیت ملی (یا دی‌اچ‌اس the Department of Homeland Security or D.H.S.) با شرکت اسرائیلی پاراگون (Paragon) برای تست بدافزار گرافیت (Graphite) خبر می‌دهد. این بدافزار به کاربرانش اجازه می‌دهد تا رمزنگاری اپ‌هایی مانند سیگنال و یا تلگرام را دور بزنند. رسانه وایرد پیش از آن خبر داده بود که آیس پیش‌تر این ابزار را تست کرده است. دونالد ترامپ برنامه اخراج میلیون‌ها نفر از مهاجران به این کشور را وعده داده است و مسئول شناسایی، جمع‌آوری و بازداشت و درنهایت رد مرز این افراد، آیس خواهد بود. فارو در ادامه نوشت:

فارو نوشت حالا دولت ترامپ است که تصمیم می‌گیرد چگونه از این ابزارها استفاده شود یا آن‌طور که خود در مستند «تحت‌نظری» درخواستش را داده، استفاده از بدافزارهای بخش خصوصی به کل ممنوع شود. امیلی تاکر، مدیرعامل مرکز حریم خصوصی و فن‌آوری در شرکت حقوقی جورج‌تاون به فارو برای این مطلب نیویورکر گفت:

در بخشی از مستند، فارو با نماینده‌ای یک سازمان اطلاعاتی یک دولت غرب اروپا صحبت می‌کند که نام و یا چهره‌اش را نشان نمی‌دهند. مصاحبه در حضور نمایندگان شرکت ان‌اس‌او انجام می‌شود. او می‌گوید حکومتش از ۲۰۱۵ مشتری پگاسوس است و «استفاده محدودی از آن علیه جرایم سازمان یافته و تروریست‌ها می‌کنند» و برای استفاده از آن علیه یک نفر، حکم قاضی (یا warrant) را هم می‌گیرند.

فارو می‌پرسد چقدر پول به پگاسوس دادید و می‌گوید این محرمانه است. فارو می‌پرسد چند ده میلیون دلار؟ پاسخ این است که «نه خیلی کمتر از این بود» که حرف کارمند بخش فروش پگاسوس را تایید می‌کند که به کشورهای غربی پگاسوس را مثلا ۱۰ میلیون دلار فروخته‌اند. فارو می‌پرسد که «اگر عموم جامعه بدانند شما از چنین ابزارهایی استفاده می‌کنید، آیا جنجال به پا می‌شود؟» پاسخ، «نه، چون آنها می‌دانند برای مراقبت ازشان از این ابزار استفاده کردیم». فارو می‌پرسد «در این سال‌ها از پگاسوس علیه چند نفر استفاده شده؟» و پاسخ این است که دقیق نمی‌دانم اما «در محدوده ۲۰۰ نفر».

نماینده کنگره جیم هیمز به فارو می‌گوید که «این ابزار باید در دسترس باشد» چون اگر مثلا دخترش را کسی بدزدد، «می‌خواهم بتوانیم تلفن همراه او را هک کنیم و پیدایش کنیم». فارو در مستندش می‌گوید از پگاسوس و بدافزارهای مشابه برای یافتن گروگان‌های اسرائیلی در دست حماس و گروه‌های نزدیک به آن استفاده شده است. همان‌طور که در مستند یادآور شده، این بدافزارها اگر به‌دست حکومت‌هایی مانند جمهوری اسلامی برسند، چه سوءاستفاده‌هایی که از آن خواهند کرد. هم‌اکنون، حکومت ایران محدود است به اینکه شما را وادار کند تلفن‌تان را برایشان باز کنید ولی چقدر فاصله دارند با اینکه ابزاری از چین یا حکومتی مشابه بخرند و علیه شما از آن استفاده کنند؟

حکومت ایران هرکسی علیه آنها قیام کند را «تروریست» می‌خوانند. چقدر فاصله داریم تا اینکه با اعتراض مدنی در هر کجای جهان به آدم برچسب «تروریست» را بزنند و بعد دست حکومت را برای شنود و نظارت بر تمامی لحظه‌های زندگی ما باز بگذارد؟ زندگی ما دارد شبیه به قصه‌های تلخ و سیاه علمی‌تخیلی می‌شود که مانند «۱۹۸۴» نوشته جورج اورول، «برادر بزرگ‌تر» همه جا مراقب ماست. فاصله ما با این واقعیت خیلی کم شده است و مهم نیست تهران، آمستردام، واشنگتن، لندن یا ونکوور زندگی می‌کنی، سخت‌افزارهایت نسبت به بدافزارهایی که هر سال ارزان‌تر می‌شوند و بیشتر در دسترس حکومت‌ها قرار می‌گیرند، آسیب‌پذیرتر می‌شود. همزمان زندگی‌ات بیشتر با این سخت‌افزارها و نرم‌افزارها گره می‌خورد. آیا تسلیم می‌شویم تا خدایمان هوش مصنوعی و حکومت باشد یا اینکه چاره‌ای پیدا خواهیم کرد؟