سال شکست‌های پیاپی برای مراقبت از محیط‌ زیست، سال اضطراب اقلیمی

نخستین روزهای دسامبر ۲۰۲۴ میلادی، شهر لاهه در هلند شاهد جلسات دادگاه به درخواست برخی کشورها مانند بنگلادش، سودان و جزایر حوزه اقیانوس آرام علیه عاملان به جنایت علیه حیات و تمدن بشر از طریق امتداد و اصرار بر استخراج، جابه‌جایی و مصرف سوخت‌های فسیلی ـ شامل نفت، زغال‌سنگ و گاز طبیعی ـ بود.

کاپ ۱۶ تنوع زیستی و کاپ ۲۹ اقلیمی نیز در نهایت شکست خوردند. این‌ درحالی است که یک‌ونیم سال است که در آستانه ۱٬۵ درجه سانتی‌گراد زندگی می‌کنیم. همچنین پنجمین دور گفت‌وگوها برای رسیدن به یک سند جهانی برای مدیریت تولید پلاستیک و بحران زباله‌های پلاستیکی نیز بی‌نتیجه ماند.

سال ۲۰۲۴ میلادی سال اضطراب اقلیمی بود. جنگل‌های حوزه بستر رودخانه آمازون، پس از ماه‌ها امتداد خشکسالی در گذر پاییز و زمستان نیم کره جنوبی، به‌طور گسترده می‌سوزند. جنگل‌سوزی محدود به این نقطه زمین نیست، از شمال تا جنوب زمین، آتش‌سوزی در منابع طبیعی دیگر محدود به فصل تابستان نیست و حتی در آستانه زمستان در کشوری مانند آمریکا می‌توان چه در ایالت نیویورک در شرق و چه کالیفرنیا در غرب، آتش‌سوزی‌های گسترده‌ای را پیدا کرد که به‌سرعت رشد می‌کنند و گسترده آتش می‌زنند.

همزمان، امسال سال گسترش ایده‌های راست افراطی علیه مراقبت از محیط‌ زیست بود تا آن‌گونه که دونالد ترامپ، برنده انتخابات ریاست‌جمهوری آمریکا وعده‌اش را داد که به‌طور لجام‌گسیخته به شرکت‌های سوخت فسیلی، صنعت شیمی و دیگر صنایع اجازه داده شود تا همزمان با دور ریختن مقررات به‌خصوص مقررات محیط‌ زیستی، آنچه می‌خواهند بر سر کره خاکی، از جمله امتداد حیات بقیه مردم زمین بیاورند.

این مقاله مروری است بر مهم‌ترین رویدادهای محیط‌ زیستی و تغییرات اقلیمی جهان در ۲۰۲۴ تا در آستانه سال نو میلادی منتشر شود. در آستانه نوروز، مروری بر مهم‌ترین رویدادهای محیط‌ زیستی و تغییرات اقلیمی متمرکز ایران را منتشر خواهیم کرد.

کاپ۲۹ به نتیجه نرسید

برای ۲۹مین سال، نمایندگان حکومت‌های جهان این مرتبه در شهر باکو پایتخت آذربایجان برای اجلاس اقلیمی سازمان ملل متحد آماده شدند. چند هفته پیش از شروع این اجلاس، بر اساس یافته‌های یک پژوهش سوبسیدهای مخرب به صنایعی مانند سوخت‌ فسیلی، شیمی، کشاورزی و دامداری صنعتی، با ۸۰۰ میلیارد دلار افزایش نسبت به ۲۰۲۲ میلادی به رقم ۲٬۶ تریلیون ـ یک هزار میلیارد ـ دلار رسیده است. در مقابل، وعده دهه‌های اخیر سیاستمداران حکومت‌های ثروتمندتر شمال در موضوع جبران خسارت‌های اقلیمی که آنها به امتداد و گسترش صنعت سوخت‌های فسیلی به بقیه مردم زمین تحمیل کرده‌اند، همچنین وعده آنها برای کاهش گسترده تولید گازهای گلخانه‌ای و رسیدن به وضعیت تولید صفر یا net zero در اجلاس باکو دوباره به واقعیت تبدیل نشد.

حکومت‌های جنوب سالانه یک درصد تولید ناخالص جهان یا حدود ۱٬۳ تریلیون دلار را برای مقابله با تغییرات اقلیمی می‌خواستند، به‌جایش به آنها وعده داده شد که تا ۲۰۳۵ میلادی، ۳۰۰ میلیارد دلار توسط حکومت‌های شمال ارائه خواهد شد. این وعده هم داده شد که سازمان‌های بین‌المللی مانند بانک جهانی و بخش خصوصی هم سرمایه‌گذاری‌هایی را ارائه خواهند داد. رقم نهایی این وعده‌ها مشخص نشد.

به‌رغم اینکه کشورهای ثروتمند می‌گویند برای سرمایه اقلیمی پولی ندارند، همچنان گسترده در سوبسید صنعت سوخت فسیلی پول خرج می‌کنند و در کنار آن، برای صدها میلیارد دلار سرمایه‌گذاری برای گسترش اخراج نفت، گاز و زغال‌سنگ در دیگر کشورها برنامه‌ریزی کرده‌اند.

در همین زمینه بخوانید:

دو دور گفت‌وگوهای جهانی برای مدیریت پلاستیک به نتیجه نرسید

ابتدا در کانادا و سپس در کره‌جنوبی، در ابتدا و انتهای ۲۰۲۴ میلادی، نمایندگان ۱۷۰ حکومت جهان جمع شدند تا چهارچوب مدیریت تولید پلاستیک و مهار مشکل زباله‌های پلاستیکی را تهیه کنند. دو سال قبل در مارس ۲۰۲۲ میلادی این حکومت‌ها توافق کرده بودند تا برنامه‌هایشان را برای بحران پلاستیک تا پایان ۲۰۲۴ میلادی آماده و ارائه کنند و در کنار هم به یک جمع‌بندی برسند. چنین اتفاقی نیافتاد. مانند کاپ۲۹ در باکو، بزرگ‌ترین گروه حاضر در این اجلاس، لابی‌گرهای صنعت سوخت فسیلی و صنعت شیمی بودند. درنهایت آنها برنده شدند و حکومت‌های جهان برای رسیدن به یک پیمان به نتیجه‌ای نرسیدند.

در همین زمینه بخوانید:

دمای میانگین زمین با پایان ال نینو کاهش نیافت

بهمن سال گذشته، موسسه کوپرنیک، نهاد نظارت اقلیمی اتحادیه اروپا اعلام کرد که در گذر یک سال پیش از انتشار گزارش آن زمان، دمای میانگین زمین بیش از ۱٬۵ درجه سانتی‌گراد بوده است. همزمان با اعلام نتایج انتخابات ریاست‌جمهوری آمریکا، کوپرنیک همچنین دمای میانگین زمین را بیش از ۱٬۵ درجه سانتی‌گراد خواند و اعلام کرد که ۲۰۲۴ میلادی گرم‌ترین سال در تاریخ خواهد بود. بهمن ماه، پژوهشگران دمای بالای زمین را به پدیده ال نینو نسبت می‌دادند. این پدیده تمام شده اما دمای میانگین کاهش نیافته و هر ماه، همچنان یا نسبت به دوره مشابه گرم‌تر یا به همان اندازه گرم است.

آستانه ۱٬۵ درجه سانتی‌گراد هدف پیمان پاریس بود ولی کمتر از یک دهه از امضای این پیمان ـ که البته جمهوری اسلامی به آن ملحق نشد ـ در این آستانه زندگی می‌کنیم. پژوهشگران همچنان نمی‌دانند چرا دمای میانگین پس از ال نینو کاهش نیافته است ولی این را می‌دانستیم که با رسیدن به این آستانه، گذشته دیگر پیشگوی آینده نخواهد بود. یعنی آنچه پیش‌تر در تاریخ تکرار شده است، الزاما دیگر تکرار نخواهد شد. سوال اکنون این است که آیا این دما ماندگار شده است یا دوباره پایین خواهد رفت؟ اگر ماندگار شده باشد، سوال بعدی این خواهد بود که چقدر زمان داریم تا به آستانه دو درجه سانتی‌گراد برسیم و از آن گذر کنیم؟

پیش‌بینی سازمان ملل متحد همچنان این است که در ۲۱۰۰ میلادی، زندگی در زمین از آستانه سه درجه سانتی‌گراد گذشته باشد. یک پژوهش که امسال منتشر شد می‌گوید با رسیدن به آستانه دو درجه، یک میلیارد نفر یا یک نفر از هر هشت نفر آدم روی زمین به‌تدریج جان خواهد باخت.

نگرانی نسبت به کند شدن جریان‌های اقیانوس اطلس

پژوهشگران دهه‌هاست نسبت به ناپدیدی جریان‌های اقیانوسی، به‌خصوص در اقیانوس اطلس شمالی هشدار می‌دهند. در میان جریان‌های اقیانوسی، گلف‌استریم نام‌آشناتر است که با کمک از ابزارهای مختلف طبیعت از جمله تفاوت دما، انرژی را در اقیانوس‌های اطلس، هند و آرام جابه‌جا می‌کند. یک جریان دیگر، گردش دورانی ـ نزولی جریان‌های اقیانوس اطلس یا AMOC است که حدود ۵۰ برابر انرژی مصرفی آدمی در ۲۰۲۴ میلادی را جابه‌جا می‌کند. این جریان حدود ۱۵ درصد کندتر شده است و احتمال بالایی برای فروپاشی آن در همین قرن میلادی وجود دارد.

جریان‌های اقیانوسی در تغییرات اقلیمی ـ مانند شکل‌گیری و فروپاشی دوره‌های عصر یخبندان ـ شکل گرفته و سپس ناپدید شده‌اند. با ناپدیدی آنها، وضعیت اقلیمی بخش‌هایی از زمین به‌کل متفاوت می‌شود. مثلا شمال و غرب اروپا، همچنین شمال اقیانوس اطلس شمالی می‌تواند شاهد دوره یخبندان باشد، هوای قطبی در این منطقه حاکم شود و کشورهای این منطقه زیر لایه‌های برف و یخ مدفون شوند. در مقابل، کشورهای شرق و جنوب اروپا می‌توانند شاهد امتداد خشکسالی باشند که با موج‌های مکرر گرما همراه می‌شود.

در چنین شرایطی، تمدن بشری به شکل امروزی‌اش می‌تواند در ثروتمندترین کشورهای شمال فرو بپاشد.

دو نامزد پاندمیک بعدی مشخص شدند: آبله میمونی و ویروس آنفولانزای پرندگان اچ۵ان۱

عقب راندن طبیعت برای گسترش شهرها، روستاها، صنعت‌ها، دامداری‌ها و کشاورزی، همراه با عقب رفتن یخ‌ها از مناطق مختلف زمین به‌خاطر تغییرات اقلیمی ناشی از گرمایش زمین که به فعالیت‌های صنعتی و سبک زندگی ما گره خورده است، در کنار آسانی جابه‌جایی انسان از این گوشه زمین به آن گوشه‌اش، در میان دیگر دلایل، انتقال بیماری‌ها را ساده کرده است.

مثالش ویروس کووید۱۹ که به‌راحتی و آسودگی توانست تمامی برنامه‌های قرنطینه را رد کند و به همه نقاط جهان برسد، زندگی تمام مردم در هر گوشه زمین را تحت‌تاثیر خود قرار دهد. پژوهشگران مکررا می‌گویند با این شیوه کار و زندگی، پاندمیک یا جهان‌گیری ویروس‌ها ساده‌تر از قبل و بسیار مکررتر از دیگر دوره‌های زندگی بشر می‌تواند بشود.

امسال دو نامزد برای پاندمیک بعدی خودشان را نشان ما دادند، یکی ویروس آبله میمونی یا mpox که در برنامه‌های حکومتی اربعین به ایران هم نزدیک شد و دیگری ویروس آنفولانزی پرندگان اچ‌۵ان۱ که در تاریخ معاصر، فقط توانسته با ارتباط با حیوان بیمار به انسان منتقل شود و به گفته سازمان جهانی بهداشت، میزان مرگش حدود پنجاه درصد است ـ آنفولانزای معمولی حدود دو درصد میزان مرگ از خود نشان داده.

ویروس اچ۵ان۱ در چند سال اخیر توانسته به‌طور گسترده از سرزمین‌های مختلف عبور کند و به خرس‌های قطب شمال و آبزیان نزدیک به آرژانتین هم برسد. این ویروس به‌طور گسترده از پرندگان ـ به‌خصوص مرغ‌ها ـ خارج شده و حالا در خوک و گاو هم پیدا می‌شود. پژوهشگران امسال با نگرانی جهش‌های ژنتیکی این ویروس را به‌خصوص در آمریکا و کانادا دنبال می‌کنند. یک نگرانی این است که با توجه به شباهت این ویروس و آنفولانزاهای موجود، این ویروس بتواند جهش ژنتیکی لازم را در یک انسان که به هر دو آلوده شده پیدا کند و سپس بتواند از انسان به انسان هم منتقل شود. مسیر رسیدن به پاندمیک بعدی می‌تواند بدین‌ شکل کوتاه بشود.

برای آبله میمونی و ویروس اچ۵ان۱ واکسن وجود دارد اما تعداد آنها محدود است.

در همین زمینه بخوانید:

کاپ۱۶ هم به نتیجه‌ای نرسید

آبان امسال نمایندگان حکومت‌های عضو کنوانسیون تنوع زیستی سازمان ملل متحد در شهر کالی در کلمبیا جمع شدند تا «حضور گسترده‌ای از جوامع بومی، فعالان زیست‌محیطی و کارشناسان، تلاش کرد تا راهکارهایی برای افزایش بهره‌وری پایدار، حفظ تنوع زیستی و تضمین حقوق بومیان ارائه دهد. همچنین موضوعات حیاتی دیگری از جمله سازوکارهای اشتراک داده‌های ژنتیکی، روش‌های پایدار در بهره‌برداری از منابع طبیعی و چالش‌های مالی در این زمینه مورد بحث و بررسی قرار گرفتند».

معضل اصلی، مدیریت، مقابله و معکوس کردن روند کاهش گسترده جمعیت جانداران زمین و جلوگیری از انقراض آنهاست. ما در ششمین عصر انقراض بزرگ هستیم. پنج عصر پیشین، به تغییرات اقلیمی گره خورده بودند، مانند انقراض دایناسورها که ناشی از تغییرات اقلیمی ناشی از برخورد سیارک به زمین بود.

ششمین عصر انقراض بزرگ، علت طبیعی ندارد و به فعالیت‌های صنعتی و سبک زندگی ما ارتباط دارد. راه‌حل آن هم در دست ماست. یک مثال آن را در دریای خزر می‌توان یافت، وقتی امسال همزمان با اجلاس اقلیمی باکو جنازه صدها فک خزری به سواحل قزاقستان رسید.

فک‌های خزری به دلایل گوناگون، مانند کاهش قلمرو، استخراج سوخت‌های فسیلی و دیگر فعالیت‌های معدنی، ماهی‌گیری صنعتی، زباله‌های پلاستیکی مانند تورهای ماهیگیری و گسترش بیماری‌ها گسترده شاهد کاهش جمعیت خود هستند و به‌نسبت یک قرن پیش، بیش از ۹۰ درصد از جمعیت آنان کاسته شده است و در فهرست گونه‌های در معرض انقراض قرار دارند. وضعیت بد این فک‌ها، به‌عنوان جانور در صدر هرم غذای زیست‌بوم‌های دریای خزر نشان‌دهنده وضعیت بد دیگر جانداران این زیست‌بوم‌هاست.

درخت‌ها هم در مقابل گرمایش زمین ناتوان شده‌اند

در تعادل طبیعت، درخت مانند دیگر گیاهان در گذر روز، دی‌اکسید کربن جذب می‌کند و در گذر شب، دی‌اکسید کربن تولیدی خود را رها می‌کند. در این فرآیند، جذب بیشتر از رهایی است و بدین‌شکل گیاهان، به‌خصوص درختان، بهترین ابزار طبیعت برای بیرون کشیدن دی‌اکسید کربن از اتمسفر زمین هستند.

در شرایط نامتعادل، مانند موج‌های گرما، درختان رفتار دیگری از خود نشان می‌دهند. به‌عنوان مثال برای جلوگیری از خروج رطوبت، روزنه‌های برگ‌ها و ساقه‌هایشان را می‌بندند. درنتیجه، دی‌اکسید کربن را همزمان جذب نمی‌کنند. در کوتاه‌مدت، درخت بدین‌شکل از منابع آب درون خود مراقبت می‌کند. در بلندمدت، درخت از بین می‌رود.

نتایج اولیه یک پژوهش در چند کشور از جمله چین و بریتانیا امسال نشان داد در برخی نقاط زمین، رویدادهای شدید آب و‌ هوایی به‌همراه افزایش دمای میانگین زمین به ناتوانی درختان در جذب دی‌اکسید کربن منجر شده‌اند. گسترش این رفتار می‌تواند به نگرانی‌ها نسبت به گرمایش جهانی منجر شود.

در همین زمینه بخوانید:

خبرهایی که تلخ نبودند

در گستره خبرهای تلخ مرتبط به محیط زیست و اقلیم، خبرهایی هم منتشر شدند که تلخ نبودند. به‌عنوان مثال در آخرین هفته‌های ۲۰۲۴ میلادی، نروژ برنامه‌هایش برای استفاده‌های معدنی از مناطق عمیق دریاها و اقیانوس‌ها را موقتا کنار گذاشت.

در کالیفرنیا، یک ترکیب اورگانیک در برکلی به نتیجه رسید که به آن لقب «پودر زرد» را داده‌اند. نیم کیلوی آن می‌تواند به اندازه یک درخت، دی‌اکسید کربن از اتمسفر زمین بیرون بکشد.

امیدواری به همین نوآوری‌هاست: اینکه راه‌حل‌هایی منطقی و پایدار پیدا کنیم که بتواند حدود ۱۵۰۰ میلیارد تن دی‌اکسید کربن و دیگر گازهای گلخانه‌ای مانند گاز متان را که از دوران صنعتی شدن به اتمسفر زمین فرستاده‌ایم، از آن بیرون بکشد.

راه‌حل‌هایی مانند گسترش کشاورزی پایدار در دریاها و اقیانوس‌ها مانند کشت جلبک، یا استفاده از مزرعه‌های باکتری برای مصرف دی‌اکسید کربنی که اقیانوس‌ها جذب کرده‌اند، ایده‌هایی‌ست که همین‌الان در دست داریم. سرمایه‌گذاری گسترده می‌تواند از اضطراب اقلیمی بکاهد. اضطرابی که ۲۰۲۴ میلادی را احاطه کرده و می‌تواند شاهد به سرانجام رسیدن آینده‌ای تاریک باشد یا در تضاد آن، آینده‌ای دیگر را خیال کنیم، برایش برنامه‌ریزی کنیم، برنامه‌ها را اجرا و درنهایت به نتیجه‌ای برسیم که در آن هم آدمی زنده و پایدار باشد، هم بقیه جانداران کره خاکی.