سفر به دنیای رنگارنگ تذهیب - گفت‌وگو با محمدحسین آقامیری

در ۱۸ سالگی عشق به تذهیب را به عشق به ادبیات فارسی ترجیح دادم و رنگ و قلم‌‌مو را کنار گذاشتم. تذهیب اما عشق اولم ماند و همواره به خود گفتم: دوباره قلم‌مو در دست خواهی گرفت و خود را بارها در ۷۵ سالگی در حال تذهیب‌کاری تصور کردم. این گفت‌وگوی درونی ده‌ها سال ادامه داشت تا اینکه سال گذشته یکی از دوستان قدیمی دوران هنرستانم به من یادآوری کرد که نسیم، تذهیب و تو جدایی‌ناپذیرید. دوباره شروع کن! سخنان او چنان الهام‌بخش بود که کوشیدم تذهیب‌کاران متفاوتی را در شبکه‌های اجتماعی دنبال کنم اما در‌ جست‌وجوی استاد تذهیب‌ خودم بودم: محمدحسین آقامیری. او یکی از استادان برجسته تذهیب در ایران است.

به اینترنت متوسل شدم و موفق شدم پس از ۲۵ سال او را بیابم. توانستم صفحه اینستاگرام او را پیدا کنم و برایش پیام دادم. او پاسخ دوستانه‌ای داد و قرار شد دوباره تذهیب‌‌‌کاری را آغاز کنم و او به‌طور آنلاین نقش استادی‌ام را به‌عهده بگیرد. تصور اینکه می‌خواستم آرزوی دیرینم را متحقق کنم، قند در دلم آب می‌کرد. در حال تهیه کردن لیست خرید وسایل لازم بودم که ناگهان به‌طور اسرارآمیزی انگشت اشاره دست راستم متورم و بسیار دردناک شد. درمانش ماه‌هاست به‌طول انجامیده و مرا از جامه عمل پوشاندن به آرزوی دیرینه‌ام، تذهیب بازداشته اما شعله تذهیب‌کاری در دلم روشن شده و می‌دانم که سرانجام، حتی اگر در ۷۰ سالگی‌ام باشد، مرا به پشت میز نقاشی خواهد کشاند. 

محمدحسین آقامیری استادی بود که از ۱۴ سالگی نزدش رفتم تا تذهیب را بیاموزم و تا ۱۸ سالگی شاگردش ماندم. به جز او مدتی تذهیب را از سلیمان سعیدآبادی نیز آموختم. اساتید دیگری نیز در این راه یاری‌ام کردند همچون محسن آقامیری و امیرحسین آقامیری. 

پس از چندین مکالمه که با محمدحسین آقامیری داشتم از او خواستم به پرسش‌های من درباره تذهیب و رابطه‌ او با دنیای تذهیب پاسخ دهد تا بتوانم از دریچه‌ تجربه او از چند دهه تذهیب‌کاری و آموزش تذهیب، درباره تذهیب بنویسم.  

دلبستگی به نقاشی در کودکی و انتخاب نگارگری در نوجوانی

محمد حسین آقامیری در کودکی به نقاشی گرایش پیدا کرده بود. او توصیف می‌کند که دیدن پدرش در حال طراحی سیاه‌قلم، حس و هیجان عمیقی در او ایجاد می‌کرد و می‌کوشید مانند او طراحی کند. این علاقه با گذشت زمان عمق بیشتری در او پیدا کرد، به‌طوری‌که رفته‌رفته آینده خود را در این هنر می‌دید و از همان دوران کودکی رویاپردازی‌هایی درباره تبدیل شدن به یک هنرمند حرفه‌ای در ذهن داشت. محمدحسین آقامیری به زمانه می‌گوید:

او پس از قبولی در آزمون ورودی هنرستان، در سال دوم رشته نقاشی ایرانی را به‌صورت تخصصی انتخاب کرد. در ابتدا، هر سه شاخه مینیاتور، گل و مرغ، و تذهیب را می‌آموخت. اما با گذشت زمان، بیشتر به تذهیب گرایش پیدا کرد و سال‌هاست که به‌صورت تخصصی در این شاخه فعالیت می‌کند. 

تذهیب، پیوندی با طبیعت و تاریخ 

تذهیب یکی از شاخه‌های نگارگری ایرانی است و با طبیعت پیوند دارد و سرشار از راز و رمز است. روند انتخاب تذهیب میان شاخه‌های دیگر نگارگری برای من هم تقریبا شبیه محمدحسین آقامیری است. ابتدا می‌خواستم گل و مرغ و تذهیب را بیاموزم اما خیلی زود دل به تذهیب بستم. از استادم می‌پرسم برای آفرینش آثارش از چه الهام می‌گیرد. او می‌گوید: 

موضوعات آثار محمدحسین آقامیری بیشتر انتزاعی و تزیینی هستند. او همواره تلاش کرده‌ تا زیبایی طبیعت را در طرح‌هایش منعکس کند. علاقه او به تذهیب از تمایل به هنر نیز فراتر می‌رود. تذهیب برای او بسیار اهمیت دارد و صرفاً یک هنر تجسمی زیبای طبیعت‌محور نیست. او می‌گوید: 

من در دوران دبیرستان و هنرستان تذهیب کار می‌کردم و دوران دشوار و پرفراز و نشیبی بود. اما بدون اینکه آگاهانه انتخابش کرده باشم تذهیب برایم مانند مدیتیشن کردن عمل می‌کرد. شب‌ها ساعات طولانی پشت میز می‌نشستم، از ذهن خارج می‌شدم و نگاه و تمرکزم تنها به جز نقوش اسلیمی و ختایی معطوف بود. به یاری تذهیب توانستم پنج سال از اضطراب دوران نوجوانی‌ام را آسوده‌تر سپری کنم. تذهیب، برای استادم نیز نقش مشابهی دارد. او می‌گوید تذهیب همزمان برایش یک راه فرار از شلوغی روزمره است و به او آرامش و لذت می‌بخشد. 

تذهیب: هنری دربرگیرنده با کاربردهایی گسترده

محمدحسین آقامیری معتقد است که تذهیب یکی از اصیل‌ترین و تأثیرگذارترین هنرهای تجسمی ایران است. این هنر، در حوزه‌های متعددی از فرهنگ و هنر ایران نقش داشته است؛ از کتاب‌آرایی گرفته تا معماری و دیوارنگاری. او درباره اهمیت تذهیب در فرهنگ ایرانی می‌گوید:  

تذهیب به‌ویژه به دلیل استفاده از رنگ‌های طلایی و نقوش پیچیده، به آثار خطی ایرانی از دیرباز جلوه‌ای خاص بخشیده است. این هنر نشان‌دهنده ارزش و احترام به دانش و ادبیات در فرهنگ ایرانی است. همچنان نیز میان هنرمندان ایرانی رواج دارد و در حفظ و گسترش فرهنگ و تاریخ ایران نقش چشمگیری ایفا می‌کند.

بسیاری فقط تذهیب را به صفحه‌آرایی کتاب‌ها یا طرح مساجد تقلیل می‌دهند اما به گفته آقامیری، تذهیب علاوه بر صفحه‌آرایی کتاب‌های نفیس و قرآن‌های خطی، کاربردهای گسترده‌ای دارد که نشان از عمق این هنر دارد. این هنر در تزیینات معماری، مانند مساجد، بناهای تاریخی و کاخ‌ها، استفاده می‌شده و همچنان نیز در کاشی‌کاری‌ها، گچ‌بری‌ها و چوب‌کاری‌ها قابل مشاهده است. همچنین، نقوش تذهیب در آثار هنری و صنایع‌دستی مانند قلمدان‌ها، قاب‌ها و جعبه‌های نفیس به‌کار می‌رود. 

آقامیری با اشاره به محبوبیت تذهیب می‌گوید، در دوره معاصر، گرافیست‌ها از این نقوش الهام گرفته و آن‌ها را در آثار خود استفاده می‌کنند. همین‌طور، طرح‌های تذهیب در قالی‌ها و پارچه‌های ایرانی نقش پررنگ و ماندگاری دارند.

از او می‌پرسم در سال‌های گذشته چه تغییراتی را در سبک آفرینش آثارش مشاهده کرده است. او پاسخ می‌دهد: 

استفاده از طلای خالص با عیارهای مختلف از جمله ویژگی‌های بارز آثار محمدحسین آقامیری است. او با تغییر عیار طلا، طیف وسیعی از رنگ‌های طلایی را به‌دست می‌آورد که به آثارش عمق و تنوع بصری بیشتری می‌بخشد. همچنین، برای زیرسازی آثارش از کاغذهای دست‌ساز استفاده می‌کند که به‌صورت اختصاصی و با استفاده از آهار و مهره آماده‌سازی می‌شوند. این کاغذها، علاوه بر دوام بالا، بافت و ظرافت خاصی به آثارش می‌بخشند.

طلا، شنگرف، لاجورد و فیروزه. هرگز زیبایی این چند رنگ اصلی تذهیب از خاطرم نمی‌رود. آقامیری کوشیده در آفرینش آثارش از رنگ‌های طبیعی استفاده کند. او دراین‌باره می‌گوید: 

او به‌عنوان یک هنرمند حرفه‌ای، همواره احساس مسئولیت کرده‌ تا این هنر را به نسل‌های آینده منتقل کند. به همین دلیل، به‌صورت مستمر به آموزش و برگزاری ورکشاپ‌های متعدد در داخل و خارج از کشور پرداخته‌ است. شرکت در نمایشگاه‌های داخلی و بین‌المللی و دریافت جوایز متعدد، از دیگر فعالیت‌های حرفه‌ای او بوده است. برای نمونه او در فستیوال هنری البرده در امارات در سال‌های ۲۰۱۰ و ۲۰۱۱ برنده شد. یکی دیگر از جوایزی که به‌دست آورد در نمایشگاه قونیه ترکیه در سالروز مولوی بوده است. 

تذهیب در گذر زمان: آیا دوران تذهیب به‌سر‌آمده است؟ 

برخی گمان می‌کنند دوران هنرهای اصیل ایرانی به پایان رسیده است. از استادم می‌پرسم آیا دوره تذهیب به پایان رسیده است. او می‌گوید: 

امروزه، تذهیب همچنان زنده و پویاست. من تلاش می‌کنم با آثارم، این هنر اصیل را به نسل‌های آینده منتقل کنم و به آن‌ها نشان دهم که تذهیب تنها یک هنر تزئینی نیست، بلکه نمادی از هویت و فرهنگ ماست. تذهیب، پل ارتباطی ما با گذشته است و به ما یادآور می‌شود که ریشه‌هایمان کجاست.

تاریخ به گذشته تعلق ندارد. تاریخ گستره‌ای است که ما جزئی از آنیم و هم‌اکنون در حال رقم زدن تاریخ فرداییم. آقامیری زمانی که تذهیب‌کاری می‌کند، پیوستگی خود را به تاریخ احساس می‌کند. او می‌گوید:

قدمت تذهیب به دوره‌های باستان بازمی‌گردد و در طول تاریخ تحولات بسیاری را تجربه کرده است. این هنر در ایران و جهان اسلام از دوره‌های هخامنشی و ساسانی، به‌ویژه در معماری و صنایع‌دستی، حضور داشته است. با ظهور اسلام، تذهیب به یکی از عناصر مهم تزیین متون مذهبی، به‌ویژه قرآن تبدیل شد. در دوران عباسیان، سلجوقیان، ایلخانیان، تیموریان و صفویان، این هنر به اوج خود رسید. دوره صفویه، با استفاده از طلا و لاجورد و نقوش پیچیده، بی‌نظیرترین نمونه‌های تذهیب را به‌وجود آورد.

تذهیب مانند بسیاری از هنرهای دیگر بدون حمایت‌‌‌ کافی از هنرمندان شکوفا نمی‌شود. آقامیری درباره علت‌های رونق تذهیب می‌گوید:

تذهیب، جهان مدرن و هنرهای مدرن

یکی از دلایلی که مرا در ۱۸ سالگی به خداحافظی با تذهیب سوق داد این بود که آن را محبوس در ساختاری کهن یافتم. به همان شدتی که شیفته تذهیب و نقوش هزاران هزار ساله آن بودم، به هنر مدرن و ساختار شکنی نیز گرایش داشتم و دوران هنرستان را در رشته گرافیک تحصیل کردم. در آن دوره بود که ایده تلفیق تذهیب با دیگر هنرها برایم جدی شد. این پرسش را از استادم نیز پرسیدم. او به آینده تلفیق تذهیب با‌ هنرهای دیگر خوش‌بین است. 

آقامیری دراین‌باره می‌گوید:  

او با بیان اینکه امیدوارست بتواند تغییرات مثبت و چشمگیری در سبک‌ها و تکنیک‌های تذهیب ایجاد کند و این هنر را به روزتر و جذاب‌تر کنم تا بتواند مخاطبان بیشتری را به خود جذب کند می‌گوید: 

تذهیب در ایران، ازبکستان و آسیای مرکزی، هند، چین، پاکستان، افغانستان، ترکیه، عربستان و کشورهای عربی، مراکش، اسپانیا (اندلس)، مصر، مراکش، شمال آفریقا و مناطقی که اسلام در آنها گسترده شد، رواج یافت و هرکشوری ویژگی‌های بومی خود را به آن افزود. آقامیری می‌گوید شیوه اجرای تذهیب در کشورهای مختلف تقریباً مشابه است، هرچند تفاوت‌های کوچکی در سبک‌های هنری هند و پاکستان مشاهده می‌شود. بااین‌حال، اشتراکاتی چون استفاده از نقوش هندسی و گیاهی، دقت در اجرا، و کاربرد رنگ‌هایی مانند لاجورد و طلا، نشان از وحدت این هنر در میان فرهنگ‌های مختلف دارد.  

از استادم می‌پرسم که آثارش را کجا می‌شود دید. او پاسخ می‌دهد که در طول‌ سال‌های گذشته آثار بسیاری را خلق کرده که نظر مجموعه‌داران بسیاری را به خود جلب کرده و به گنجینه‌های خصوصی آنها راه یافته‌اند. هرچند امکان بازدید مستقیم از این آثار میسر نیست، اما او تلاش کرده‌ تا بخشی از آثارش را از طریق پلتفرم‌های اجتماعی همچون لینکدین و اینستاگرام با علاقمندان به هنر به اشتراک بگذارد.   

تهدیدهایی برای ماندگاری تذهیب

آفرینش یک اثر تذهیب برای نمونه یک شمسه بزرگ، هفته‌ها و گاه ماه‌ها زمان می‌برد. ورود ابزارهای دیجیتال و گرافیک کامپیوتری می‌تواند هنر تذهیب را از جنبه دستی و اصالت آن دور کند. فناوری اگرچه می‌تواند فرصت‌هایی ایجاد کند، اما ممکن است ارزش‌های سنتی شیوه آفرینش تذهیب را کمرنگ کند.

یکی دیگر از تهدیدها در مقابل تذهیب بحران معیشت و مسائل اقتصادی است. هزینه‌های بالای مواد اولیه مانند کاغذ دست‌ساز، طلا، و رنگ‌های طبیعی و نبود حمایت مالی مناسب، هنرمندان را با مشکلات بسیاری مواجه می‌کند و فعالیت‌هایشان را محدود می‌کند. تذهیب به‌عنوان یک هنر لوکس شناخته می‌شود و تقاضای عمومی برای آن محدود است. همچنین نبود بازار پایدار، هنرمندان را از نظر اقتصادی آسیب‌پذیر می‌کند. 

تهدید دیگری که به نظر من می‌تواند تذهیب را کمی‌ از ریشه تهی‌ کند، تقلیل دادن آن به هنری صرفا تزئینی است. تذهیب علاوه بر آفرینش زیبایی سویه‌ای استعلایی دارد. سویه‌های معنوی و فرهنگی عمیق تذهیب ممکن است قربانی تجاری‌سازی و کالاشدگی هنر شود.