نمود رشد اقتصادی چین در سینما: تقابل حاشیه و مرکز در فیلم‌های جیا ژانگ‌کِه

اگر رشد اقتصادی چین یکی از بزرگ‌ترین دستاوردهای اقتصادی نیم قرن گذشته باشد، جیا ژانگ‌کِه، کارگردان سرشناس سینمای چین احتمالاً مهم‌ترین راوی این داستان است. این فیلم‌ساز چینی که اکنون ۵۴ سال دارد، سراسر زندگی حرفه‌ای خود را صرف مستندسازی رشد اقتصادی کشورش و تغییرات اجتماعی ناشی از آن کرده است. این رویکرد جوایز متعددی را برای جیا به ارمغان آورده است، از جمله جایزه شیر طلایی جشنواره فیلم ونیز در سال ۲۰۰۶ برای فیلم «زندگی ایستاده» (Still Life). این فیلم که در سال ۲۰۰۶ اکران شد داستان دو شخصیت اصلی را روایت می‌کند که برای یافتن همسران سابق خود به منطقه فِنگ‌جی در نزدیکی سد سه‌دره سفر می‌کنند. در پس‌زمینه این داستان، فیلم به تأثیرات زیست‌محیطی پروژه عظیم «سد سه‌دره» می‌پردازد. این پروژه که یکی از بزرگ‌ترین پروژه‌های مهندسی در جهان است، منجر به زیر آب رفتن شهرها و روستاهای بسیاری شده و هزاران نفر را آواره کرده است. فیلم با نشان دادن ویرانی‌های ناشی از این پروژه، از جمله تخریب خانه‌ها، نابودی زمین‌های کشاورزی و تغییرات گسترده در اکوسیستم منطقه، بحران زیست‌محیطی را به تصویر می‌کشد. این تغییرات نه تنها بر طبیعت، بلکه بر زندگی مردم محلی نیز تأثیرات عمیقی گذاشته است.

در این فیلم صحنه‌هایی از رودخانه‌ها و کوه‌ها وجود دارد که با وجود تغییرات گسترده، همچنان پابرجا هستند. این صحنه‌ها به نوعی امید به بقای طبیعت و هویت فرهنگی را در میان ویرانی‌ها نشان می‌دهند.

 جیا ژانگ‌کِه اصولاً چه در این فیلم و چه در آثار دیگرش با نگاهی واقع‌گرایانه و شاعرانه، تضاد بین پیشرفت اقتصادی چین و تأثیرات اجتماعی و فرهنگی آن را به تصویر می‌کشد. نزندگی ایستاده» با آمیزه‌ای از زیبایی‌شناسی بصری و روایتی عمیق، مخاطب را به تأمل درباره هویت، از دست‌رفته‌ها و تغییرات سریع جامعه چین دعوت می‌کند.

 علیرغم موفقیت بزرگ این فیلم در جشنواره فیلم کن، در سال ۲۰۰۸، منتقد نیویورک تایمز از جیا ژانگ‌کِه به عنوان «یکی از بااستعدادترین فیلم‌سازان حال حاضر جهان که احتمالاً هرگز نامش را نشنیده‌اید» یاد کرده بود.

مستندسازی توسعه چین

بسیاری از فیلم‌های جیا در استان «شانشی»، قلب صنعت زغال‌سنگ شمال چین، اتفاق می‌افتند. این منطقه، زادگاه کارگردان است، او که در این منطقه سال‌های کودکی و نوجوانی‌اش را گذرانده، اولین موج‌های تغییر را که به زودی سراسر چین را درمی‌نوردید، از نزدیک مشاهده و تجربه کرده است. او در مصاحبه‌ای می‌گوید: 

اشتیاق درآمیخته با وسواس جیا برای مستندسازی توسعه چین شاید در تازه‌ترین فیلمش، «گرفتار در جزر و مد» (Caught by the Tides) (۲۰۲۴)، به اوج خود رسیده باشد.

فیلم داستانی چند دهه‌ای را روایت می‌کند و بر رابطه بین دو شخصیت اصلی، کیائو کیائو (با بازی ژائو تائو) و گوآو بین (با بازی لی ژوبین)، متمرکز است. این زوج جوان در سال‌های دهه ۲۰۰۰ سعی می‌کنند در زادگاه خود، «داتونگ»، در شمال چین، راه خود را پیدا کنند. در نهایت، بین تصمیم می‌گیرد شهر را ترک کند و به کیائو کیائو می‌گوید که پس از اینکه در جای دیگری مستقر شد، با او تماس خواهد گرفت. از ائو اما دیگر خبری نمی‌شود تا اینکه سرانجام، کیائو کیائو به «فِنگ‌جی» در منطقه «سه‌دره» سفر می‌کند با این امید که عشق گمشده‌اش را پیدا کند. 

 داستان در قالب چنین درام عشقی به تغییرات گسترده اقتصادی و اجتماعی چین در طول سال‌ها می‌پردازد و شخصیت‌هایش را درگیر موج‌های این تحولات می‌کند. جیا ژانگ‌کِه در این اثر از فیلم‌های استفاده‌نشده آثار قبلی خود و همچنین تصاویری که طی دو دهه گذشته جمع‌آوری کرده است، استفاده می‌کند تا حس واقع‌گرایانه‌ای از گذر زمان و تأثیر آن بر زندگی افراد ایجاد کند. «گرفتار در جزر و مد» نه تنها یک داستان عاشقانه، بلکه بازتابی عمیق از تحولات سریع چین و تأثیرات آن بر زندگی مردم است. این فیلم با سبک منحصر به فرد جیا و نگاه شاعرانه‌اش، مخاطب را به تفکر درباره هویت، از دست‌رفته‌ها و تغییرات اجتناب‌ناپذیر جامعه دعوت می‌کند.

توهم زمان تقویمی: ما همه پیر می‌شویم

از سوی دیگر این فیلم «معجزه اقتصادی» چین را مستند می‌کند، و شخصیت‌های آن هم مانند سایر شخصیت‌های جیا در موج‌های تغییرات پرشتاب اجتماعی گرفتار شده‌اند. علاوه بر این، نشانه‌های سبکی دیگری نیز وجود دارد که این فیلم را با سایر آثار جیا پیوند می‌دهد: فراتر از جهش‌های زمانی و موسیقی پاپ، مکان‌های فیلم مانند داتونگ و سد سه‌دره در سایر آثار این فیلمساز تکرار شده‌اند. برای همین هم به‌کارگیری فیلم‌های استفاده‌نشده از آثار قبلی کارگردان و همچنین سایر کارماده‌هایی که جیا طی دو دهه گذشته فیلمبرداری کرده است، در این فیلم منطقی و ضروری‌ست و همه این‌ها باعث شده که به نظر برسد شخصیت‌های فیلم در زندگی واقعی در حال پیر شدن هستند، درست مانند فیلم «پسرانگی» (Boyhood) اثر ریچارد لینکلیتر از آثار منحصر به فرد و جسورانه سینمای مستقل آمریکاست که در سال ۲۰۱۴ منتشر شد. این فیلم داستان زندگی پسری به نام میسون (با بازی الار کولترین) را از سن ۶ تا ۱۸ سالگی روایت می‌کند و به‌طور واقع‌گرایانه مراحل رشد او، چالش‌های خانوادگی، تغییرات شخصیتی و تجربیاتش در مواجهه با دنیای اطراف را به تصویر می‌کشد. آنچه «پسرانگی» را از سایر فیلم‌ها متمایز می‌کند، روش فیلمبرداری آن است؛ لینکلیتر این فیلم را طی ۱۲ سال و با استفاده از همان بازیگران اصلی ساخت تا گذر زمان و رشد شخصیت‌ها به‌طور طبیعی و واقعی نمایش داده شود. این اثر نه تنها یک داستان شخصی، بلکه بازتابی از تحولات اجتماعی و فرهنگی آمریکا در دهه‌های اخیر است.

توجه به زندگی کارگران و جاماندگانِ حاشیه‌نشین

در فیلم‌هایی مانند «دنیا» (The World) ( ۲۰۰۴)، جیا به زندگی کارگران و افرادی می‌پردازد که در حاشیه شهرهای بزرگ و در حال توسعه زندگی می‌کنند. در این فیلم‌ها، آلودگی هوا، ترافیک سنگین و ازدحام شهری به عنوان بخشی از زندگی روزمره شخصیت‌ها نشان داده می‌شود. این عناصر به طور غیرمستقیم بحران‌های زیست‌محیطی ناشی از رشد سریع شهری و صنعتی شدن را بازتاب می‌دهند.

«دنیا» (The World) داستان زندگی گروهی از کارمندان و هنرمندان را روایت می‌کند که در یک پارک موضوعی بزرگ در حومه پکن کار می‌کنند. این پارک که نمادهای معروف جهانی مانند برج ایفل، مجسمه آزادی و برج پیزا را در خود جای داده است، به عنوان مکانی برای فرار از واقعیت و تجربه دنیایی کوچک‌شده طراحی شده است. شخصیت اصلی فیلم، «تائو» (با بازی ژائو تائو)، یکی از کارمندان پارک است که به عنوان رقصنده و راهنما فعالیت می‌کند. داستان فیلم به رابطه او با دوست‌پسرش، «تایشنگ»، و دیگر همکارانش می‌پردازد و در پس‌زمینه، زندگی پرتنش و ناامیدکننده آن‌ها در حاشیه جامعه شهری را به تصویر می‌کشد. جیا در این فیلم با نگاهی انتقادی، تضاد بین دنیای فانتزی پارک و واقعیت تلخ زندگی شخصیت‌ها را نشان می‌دهد و به مسائلی مانند مهاجرت، از خودبیگانگی و جست‌وجوی هویت در جامعه چین مدرن می‌پردازد.

جیا ژانگ‌کِه در فیلم‌های خود بحران‌های زیست‌محیطی را به عنوان بخشی جدایی‌ناپذیر از تغییرات اقتصادی و اجتماعی چین به تصویر می‌کشد. او با نشان دادن تأثیرات پروژه‌های بزرگ توسعه‌ای، آلودگی شهری و نابودی طبیعت، مخاطب را با پیامدهای زیست‌محیطی رشد سریع اقتصادی مواجه می‌کند. در همان حال، او بر هزینه‌های انسانی این بحران‌ها تأکید می‌کند و از طریق سینمای خود، صدای کسانی می‌شود که در حاشیه این تغییرات قرار دارند.

جیا با تمرکز بر زندگی افراد حاشیه‌نشین و قشر کارگر، چالش‌های ناشی از رشد اقتصادی و مدرنیزاسیون را بررسی می‌کند. فیلم‌های جیا نه تنها بازتابی از واقعیت‌های اجتماعی چین هستند، بلکه مخاطب را به تأمل درباره هویت، از دست‌رفته‌ها و آینده جامعه دعوت می‌کنند. آثار او به‌عنوان آثاری تأثیرگذار و ماندگار در سینمای معاصر چین شناخته می‌شوند.