تالاب‌های محافظت‌نشده «بمب کربنی» در حال انفجار هستند

باتلاق‌ها و مرداب‌ها ذخایر عظیمی از کربن هستند، اما ادامه تخریب آن‌ها می‌تواند اهداف مربوط به تغییرات اقلیمی را نابود کند. پژوهشی تازه نشان می‌دهد که تالاب‌های ذغال‌ سنگ نارس یا جنگل‌های باتلاقی پوده‌ (پیت‌لند‌ها) با اینکه اگر تخریب شوند مقدار بسیاری از دی‌اکسید کربن گرمازا را انتشار می‌دهند، هنوز به‌طور کافی حفاظت نمی‌شوند. 

به گزارش گاردین پوده‌زارها (پیت‌لندها) که نوعی تالاب هستند تنها ۳٪ از سطح زمین را اشغال می‌کنند اما حاوی کربنی بیشتر از تمام جنگل‌های جهان هستند. بااین‌حال، کشاورزان و معدن‌کاران این مناطق را زهکشی می‌کنند و مقدار زیادی دی‌اکسید کربن آزاد می‌کنند؛ به‌طوری‌که اگر پوده‌زارها یک کشور بودند، پس از چین، ایالات متحده و هند، چهارمین آلوده‌کننده بزرگ جهان محسوب می‌شدند. 

بر اساس نخستین ارزیابی جهانی تنها ۱۷٪ از پوده‌زارها در مناطق حفاظت‌شده قرار دارند. این میزان در مقایسه با دیگر اکوسیستم‌های ارزشمند، مانند جنگل‌های استوایی (با ۳۸٪ حفاظت‌شده) و جنگل‌های حرا (۴۲٪ حفاظت‌شده)، بسیار پایین‌تر است.

در سه کشوری که بیشترین وسعت پوده‌زارها را دارند یعنی کانادا، روسیه و اندونزی، میزان حفاظت حتی کمتر از میانگین ۱۷٪ بود. ایالات متحده و برزیل، که در مجموع پنج کشور نخست دارای بیشترین پوده‌زارها را تشکیل می‌دهند، نسبت بالاتری از این مناطق را تحت حفاظت داشتند. بااین‌حال، پژوهشگران هشدار دادند که وضعیت حفاظت‌شده در نقشه‌ها لزوماً به معنای حفاظت قوی و اجرایی در عمل نیست.

اهمیت پوده‌زارها یا تالاب‌های پوده‌ای در نجات سیاره

پوده‌زارها (پیت‌لندها)، که به نام‌های باتلاق (bogs)، تالاب‌های قلیایی (fens)، مرداب‌ها (swamps)، زمین‌های خیس (mires) و ماسکگ (muskeg) نیز شناخته می‌شوند، مناطق مرطوبی هستند که در آن‌ها مواد گیاهی مرده تجمع پیدا می‌کند و به‌دلیل اشباع بودن از آب، روند تجزیه آن‌ها بسیار کند است. بااین‌حال، زهکشی یا تخریب پوده‌زارها برای کشاورزی، معدن‌کاوی، جاده‌سازی یا سایر زیرساخت‌ها، کربن ذخیره‌شده را در معرض هوا قرار می‌دهند و دی‌اکسید کربن در جو منتشر می‌کنند.

پوده‌زارها نقشی حیاتی در کاهش روند گرمایش زمین دارند، زیرا یکی از بزرگ‌ترین مخازن طبیعی کربن در جهان هستند. اهمیت آن‌ها از چند جنبه قابل بررسی است. مهمترین جنبه وجود این منابع طبیعی توان ذخیره عظیم کربن است. همانطور که گفتیم با اینکه آنها تنها ۳٪ از سطح زمین را پوشش می‌دهند اما بیش از ۵۵۰ گیگاتن کربن ذخیره می‌کنند که بیش از تمام جنگل‌های جهان است. این کربن در طی هزاران سال در لایه‌های ضخیم تورب (ذغال‌ سنگ نارس) انباشته شده است. حفظ پوده‌زارها از انتشار میلیون‌ها تُن دی‌اکسید کربن در جو جلوگیری می‌کند.

جنبه دیگر اهمیت پوده‌زاها توانایی آنها برای کاهش انتشار گازهای گلخانه‌ای است. وقتی پوده‌زارها تخریب یا زهکشی می‌شوند، کربن ذخیره‌شده در آن‌ها به دی‌اکسید کربن تبدیل شده و در جو آزاد می‌شود. پوده‌زارهای تخریب‌شده هر سال حدود ۲ میلیارد تُن دی‌اکسید کربن منتشر می‌کنند که تقریباً ۵٪ از کل انتشار جهانی است! اگر تخریب این‌گونه تالاب‌ها ادامه پیدا کند، جهان به‌سختی می‌تواند به اهداف کاهش گرمایش زمین برسد.

این تالاب‌ها همچنین در تنظیم آب‌وهوای محلی و جهانی نقش عمده‌ای دارند. پوده‌زارها آب را جذب و به تدریج آزاد می‌کنند، که به جلوگیری از سیل و خشکسالی کمک می‌کند. این اکوسیستم‌ها دمای منطقه‌ای را تنظیم و از گرم شدن بیش‌ازحد زمین جلوگیری می‌کنند.

ارزش اقتصادی و زیست‌محیطی حفاظت از پوده‌زارها نیز جنبه دیگر اهمیت این اکوسیستم است. زیرا احیای پوده‌زارهای تخریب‌شده راهکاری کم‌هزینه و بسیار مؤثر برای کاهش تغییرات اقلیمی است. بسیاری از کشورها اکنون تلاش دارند با برنامه‌های بازسازی تالاب‌ها، انتشار کربن را کاهش دهند و از فروپاشی این اکوسیستم‌های ارزشمند جلوگیری کنند.

به گزارش گاردین پژوهشگران تأکید کردند که گسترش مناطق حفاظت‌شده برای حفظ پوده‌زارها مهم است، اما مدیریت و تأمین مالی این مناطق نیز باید بهبود یابد، زیرا بسیاری از آن‌ها با کمبود بودجه مواجه هستند. همچنین، اجرای قوانین زیست‌محیطی که از زمین در برابر بهره‌برداری مخرب محافظت کند و بهبود حقوق زمین برای جوامع بومی، به‌ویژه در مواردی که حفاظت از این تالاب‌ها به فروش اعتبار کربن مرتبط می‌شود، می‌تواند تأثیر قابل‌توجهی داشته باشد.

حفاظت و احیای پوده‌زارها یکی از سریع‌ترین و مؤثرترین راه‌ها برای کاهش تغییرات اقلیمی است. اگر این اکوسیستم‌ها تخریب شوند، انتشار گازهای گلخانه‌ای افزایش خواهد یافت و هدف حفظ گرمایش زمین زیر ۱٬۵ درجه سانتی‌گراد تقریباً غیرممکن خواهد شد. 

وضعیت تالاب‌ها در ایران: وخیم 

تالاب‌ها در ایران از اهمیت زیست‌محیطی بالایی برخوردارند، اما متأسفانه بسیاری از آن‌ها در وضعیت نامناسبی قرار دارند. تالاب‌هایی مانند بختگان، طشک، کمجان، کافتر، مهارلو، ارژن، پریشان، گاوخونی، هامون، جازموریان و میقان با مشکلات جدی مواجه هستند.

در سال ۱۳۴۹ خورشیدی (۱۹۷۱ میلادی)، معاهده‌ای جهانی برای حفاظت از تالاب‌ها به نام «کنوانسیون رامسر» در شهر رامسر ایران به تصویب رسید. این معاهده با تلاش‌های اسکندر فیروز، رئیس وقت سازمان محیط زیست ایران، تهیه شد و به امضای نمایندگان ۱۸ کشور رسید. امروزه ۱۶۹ کشور جهان عضو این پیمان هستند.

با وجود این پیشینه، وضعیت تالاب‌های ایران بحرانی است و بسیاری از آن‌ها خشک شده یا در معرض خشک شدن قرار دارند. عوامل متعددی از جمله سدسازی، برداشت بی‌رویه آب، تغییرات اقلیمی و مدیریت نادرست منابع آبی به این وضعیت دامن زده‌اند. از بین رفتن تالاب‌ها تهدیدی جدی برای گونه‌های حیوانی و گیاهی وابسته به این زیستگاه‌ها محسوب می‌شود.

تالاب‌های ایران، با وجود قرار گرفتن در کمربند خشک و نیمه‌خشک جهان، تنوع زیستی قابل‌توجهی دارند و زیستگاه گونه‌های متعددی از پرندگان، پستانداران، خزندگان، دوزیستان و ماهیان هستند. به عنوان مثال، تالاب انزلی زیستگاه ۱۵۰ گونه پرنده، ۴۳ گونه ماهی و ده‌ها گونه پستاندار، دوزیست و خزنده است.

حفاظت و احیای تالاب‌ها برای حفظ تنوع زیستی و پایداری محیط‌ زیست ایران ضروری است. اقدامات مؤثری در این زمینه باید انجام شود تا از تخریب بیشتر این اکوسیستم‌های حساس جلوگیری شود.