بحران انرژی در ایران: از سوءمدیریت تا ضرورت اصلاحات ساختاری

گزارش‌های اخیر نشان می‌دهد که مصرف گاز خانگی در ایران به مرز هشدار رسیده و بخش قابل توجهی از نیروگاه‌های برق به دلیل کمبود سوخت از مدار خارج شده‌اند. این وضعیت نه تنها زندگی روزمره مردم را تحت تأثیر قرار داده، بلکه صنایع بزرگ مانند فولاد، پتروشیمی و سیمان را نیز با مشکلات جدی مواجه کرده است.

ناترازی تولید و مصرف گاز

بر اساس آمارهای رسمی، تولید گاز ایران در یک شبانه‌روز در فصل زمستان حدود ۸۷۰ میلیون مترمکعب است، در حالی که مصرف گاز خانگی به تنهایی ۷۰ درصد از این میزان را به خود اختصاص می‌دهد. این ناترازی شدید بین تولید و مصرف، فشار مضاعفی بر شبکه گازرسانی کشور وارد کرده و باعث شده است که صنایع و نیروگاه‌ها با کمبود سوخت مواجه شوند. کارشناسان انرژی دلیل اصلی این بحران را سوءمدیریت، سرمایه‌گذاری ناکافی در توسعه میادین گازی و فرسودگی شبکه انتقال و توزیع گاز می‌دانند.

در اوج روزهای سرد زمستان، کمبود گاز طبیعی در ایران به ۳۰۰ میلیون متر مکعب در روز رسیده است که این مقدار برابر با ۳۵ درصد از کل ظرفیت تولید گاز کشور در زمان اوج مصرف محسوب می‌شود. 

بر اساس گزارش تفریغ بودجه، ناترازی گاز در سال ۱۴۰۲ به رقم قابل توجه ۶۳٬۹ میلیارد متر مکعب رسید. این گزارش حاکی از آن است که ایران در سال گذشته به طور متوسط روزانه ۱۷۵ میلیون متر مکعب با کمبود گاز مواجه بوده است. این مشکل تنها محدود به زمان اوج مصرف نبوده، بلکه در طول سال نیز ادامه داشته است. 

این کمبود گاز در شرایطی رخ داده که تولید گاز ایران نیز رشد چشمگیری داشته و در سال ۲۰۲۳ به ۲۵۲ میلیارد متر مکعب افزایش یافته است. بر اساس آمار ارائه شده توسط BP، ایران پس از آمریکا و روسیه، به‌عنوان سومین تولیدکننده بزرگ گاز در جهان شناخته می‌شود. با این حال، سهم ایران از بازار صادرات گاز بسیار ناچیز است و در داخل کشور نیز با چالش ناترازی گاز دست و پنجه نرم می‌کند.

پیامدهای بحران انرژی

بحران انرژی در ایران به ویژه در فصل زمستان، باعث قطعی‌های گسترده برق و گاز شده است. نیروگاه‌ها به‌دلیل کمبود گاز مجبور به استفاده از سوخت‌های آلاینده مانند مازوت شده‌اند، که این موضوع آلودگی هوا در شهرهای بزرگ را به سطح بحرانی رسانده است. علاوه بر این، تعطیلی صنایع به‌دلیل کمبود انرژی، خسارات اقتصادی سنگینی به همراه داشته است.

به‌عنوان مثال، صنایع فولاد و پتروشیمی بارها به‌دلیل کمبود گاز و برق با کاهش تولید یا تعطیلی مواجه شده‌اند.

یکی از دلایل اصلی بحران انرژی در ایران، سوءمدیریت و سیاست‌های غلط در حوزه انرژی است. در حالی که بسیاری از کشورهای دارای ذخایر گاز طبیعی، با برنامه‌ریزی دقیق مصرف داخلی خود را مدیریت کرده و از طریق صادرات درآمدهای هنگفتی کسب می‌کنند، ایران همچنان با بحران تأمین گاز داخلی دست‌وپنجه نرم می‌کند. به جای سرمایه‌گذاری در بهینه‌سازی مصرف و توسعه ظرفیت تولید، دولت‌های ایران در سال‌های اخیر تمرکز خود را بر پروژه‌های غیرکارشناسی و سیاست‌های رانتی قرار داده‌اند.

تحریم‌ها و انزوای بین‌المللی

تحریم‌های بین‌المللی نیز نقش مهمی در تشدید بحران انرژی ایران داشته‌اند. این تحریم‌ها مانع از ورود سرمایه‌گذاری خارجی به صنعت گاز و نفت ایران شده و باعث فرسودگی زیرساخت‌ها و کاهش توان تولیدی کشور شده‌اند. حتی با وجود افزایش درآمدهای نفتی در سال‌های اخیر، بخش عمده‌ای از این منابع مالی صرف پروژه‌های منطقه‌ای و غیرضروری شده است، در حالی که صنعت انرژی ایران به شدت نیازمند سرمایه‌گذاری در زیرساخت‌ها و فناوری‌های نوین است.

 راهکارهای پیش‌رو

برای حل بحران انرژی در ایران، نیاز به تغییرات اساسی در سیاست‌های مدیریتی و اقتصادی وجود دارد. برخی از راهکارهای پیشنهادی عبارتند از:

 چشم‌انداز آینده

با ادامه روند فعلی، بحران انرژی در ایران در سال‌های آینده تشدید خواهد شد. پیش‌بینی‌ها نشان می‌دهد که کمبود گاز در سال ۱۴۰۴ به ۱۷۵ میلیون مترمکعب و در سال ۱۴۲۰ به ۵۷۹ میلیون مترمکعب خواهد رسید. این وضعیت نه تنها اقتصاد ایران را با چالش‌های جدی مواجه خواهد کرد، بلکه ممکن است باعث افزایش نارضایتی‌های اجتماعی نیز شود.

یکی از عوامل تشدید کننده بحران انرژی در ایران، یارانه‌های سنگین انرژی است. بر اساس گزارش‌ها، دولت ایران سالانه حدود ۱۰۰ تا ۱۲۰ میلیارد دلار یارانه انرژی پرداخت می‌کند. این یارانه‌ها باعث شده‌اند که قیمت انرژی در ایران بسیار پایین‌تر از هزینه واقعی تولید آن باشد، که این موضوع به افزایش مصرف بی‌رویه و هدررفت انرژی منجر شده است. کاهش تدریجی این یارانه‌ها و اصلاح نظام قیمت‌گذاری انرژی می‌تواند به کاهش مصرف و افزایش بهره‌وری انرژی کمک کند.

وابستگی شدید ایران به گاز طبیعی به عنوان منبع اصلی انرژی، یکی دیگر از دلایل بحران فعلی است. در حالی که کشورهای همسایه مانند ترکیه از ترکیبی از زغال‌سنگ، گاز، نفت و انرژی‌های تجدیدپذیر استفاده می‌کنند، ایران بیش از ۷۰ درصد از نیاز انرژی خود را از طریق گاز تأمین می‌کند. تنوع بخشی به سبد انرژی و سرمایه‌گذاری در انرژی‌های تجدیدپذیر می‌تواند به کاهش فشار بر شبکه گازرسانی و افزایش امنیت انرژی کشور کمک کند.

بخش خصوصی نیز می‌تواند نقش مهمی در حل بحران انرژی ایفا کند. با ایجاد شرایط مناسب برای سرمایه‌گذاری بخش خصوصی در صنعت انرژی، می‌توان به افزایش ظرفیت تولید و بهبود بهره‌وری انرژی کمک کرد. همچنین، مشارکت بخش خصوصی در توسعه نیروگاه‌های تجدیدپذیر و بهینه‌سازی مصرف انرژی می‌تواند به کاهش وابستگی به گاز طبیعی و کاهش آلودگی هوا کمک کند.

در نهایت، بحران انرژی در ایران نتیجه سال‌ها سوءمدیریت، تحریم‌ها و اولویت‌های نادرست منطقه‌ای است. بدون اصلاحات اساسی در سیاست‌های انرژی و اقتصادی، ایران ممکن است به واردکننده انرژی تبدیل شود، در حالی که دارای دومین ذخایر بزرگ گاز طبیعی جهان است. برای جلوگیری از این سناریو، نیاز به تغییرات ساختاری در مدیریت انرژی، جذب سرمایه‌گذاری خارجی و تنوع بخشی به سبد انرژی وجود دارد. تنها با اتخاذ این اقدامات می‌توان به بحران انرژی در ایران پایان داد و آینده‌ای پایدار برای نسل‌های آینده تضمین کرد.