زنان و زمانه‌ها

ناصر مهاجر و سیروس جاویدی کوشیده‌اند تا «هوشنگ کشاورز را در متن رویدادهای سیاسی ـ اجتماعی» بازشناسانند. آنچه برای من در این کتاب جالب بوده‌است، زنان کنشگر و پیشرویی هستند که در رویدادهای سیاسی ـ اجتماعی نقش ایفا کرده‌اند. آن‌ها با آگاهی و ابتکار، این زنان را به خواننده می‌شناسانند.

تأملی برکتاب یادنامه‌ی دوست

کتابِ یادنامه‌ی دوست، هوشنگ کشاورزصدر را که به کوشش ناصر مهاجر و سیروس جاویدی گردآوری و ویراستاری شده است، در دست گرفتم. در آغاز با خواندن یادهای زریون و گفتگوی او درباره‌ی همسرش، فهمیدم که چه رابطه‌ی خوبی میان آن‌ها وجود داشته است. هوشنگ کشاورز و زریون با شخصیت‌های مستقل، عشق و علاقه‌ای به هم داشتند، مثال‌زدنی و چه زیبا زیستند زندگی پُر فراز و فرود خود را. در بخش نامه‌ها، رابطه‌ی هوشنگ کشاورز با فرزندانش این حس را به خواننده می‌دهد که پُر از مهر و اعتماد و اطمینان است؛ اعتماد و مهری که به بهاره داشت، می‌توان گفت دل‌انگیز است. و همچنین علاقه و اطمینانش به مازیار. با شناخت و محبتی که به دوستانش داشت بنای دوستی را چنان محکم می‌ساخت که نه دوری راه و نه دیری دیدار، ویرانش نمی‌کرد. با انسانی آشنا شدم که دیدگاهی متفاوت همراه با احترام به زن داشت؛ حتا در دوره‌ای که زن در جامعه‌ی ایران جایگاه کمی داشت. هوشنگ کشاورز را انسانی متعهد، روشنفکر، خوش‌مشرب و پُرتلاش در زمینه‌های فرهنگی، اجتماعی و سیاسی دیدم. او با شناخت عمیقی که از جامعه‌ی ایران داشت و تفکر و پژوهش در مسائل سیاسی و اجتماعی، در تبعید نیز لحظه‌ای آرام و قرار نداشت و جستارهای خود را به پیش می‌برد. بخش بازشناسی و پژوهش‌ها و نگاره‌ها ونیز گزیده‌ی پژوهش‌ها و جستارها را با دقت بیشتری خواندم و هرچه پیش‌تر رفتم، بیشتر فهمیدم که تاریخ کشورم را کم می‌شناسم. ناصر مهاجر و سیروس جاویدی، با گردآوری مدارک، نامه‌ها و عکس‌ها، گوشه‌های تاریخ، فرهنگ و مبارزات سیاسی اجتماعی قرن بیستم کشورمان را به طور زنده‌ای نمایانده‌اند. هوشنگ کشاورزصدر این انسان‌شناس، پژوهشگر و کنشگر سیاسی را از دیدگاه دوستان، آشنایان، خویشان و خانواده‌ی او، شناسانده‌اند؛ شناساندنی همه‌ جانبه. همان‌گونه که زریون کشاورز تأکید می‌کند: «... یادنامه‌ی دوست، ستایش هوشنگ نیست؛ بیان چیستی و کیستی یک انسان است؛ با توانایی‌ها و ناتوانی‌های انسانی‌اش! »[1]

ناصرمهاجر و سیروس جاویدی، پس از سه سال تلاش برای جمع‌آوری روایت‌های خویشان و دوستان دیرینه و همراهان تبعید هوشنگ کشاورز، نیز تماس با «شماری از همرزمان و همکاران وی»، کتابی در ۷۷۵ صفحه به‌دست داده‌اند؛ با دقت و وسواس و نکته‌سنجی.

ویراستاران یادنامه‌ی دوست، زندگی هوشنگ کشاورزصدر را که «در سال ۱۳۱۱ در تهران به دنیا آمد و در سال ۱۳۹۱ در فلوریدای آمریکا چشم از جهان فروبست» به ۴ دوره تقسیم‌ می‌کنند: «دوره‌ی دانشجویی و کنشگری سیاسی، دوره‌ی کار در موسسه‌ی مطالعات و تحقیقات اجتماعی و پژوهش‌های عشایری و دهقانی، دوره‌ی ازسرگیری کنشگری سیاسی و مشارکت در انقلاب بهمن ۱۳۵۷ و سرآخر، دوره‌ی تبعید و پیکار در راه آزادی ایران...»[2]

ناصر مهاجر و سیروس جاویدی کوشیده‌اند تا «هوشنگ کشاورز را در متن رویدادهای سیاسی ـ اجتماعی» بازشناسانند. آنچه برای من در این کتاب جالب بوده‌است، زنان کنشگر و پیشرویی هستند که در رویدادهای سیاسی ـ اجتماعی نقش ایفا کرده‌اند. آن‌ها با آگاهی و ابتکار، این زنان را به خواننده می‌شناسانند.از جمله با طرح پرسش از افراد مختلف، به ویژه زریون کشاورز. با خواندن یادنامه‌ی دوست، با زنان گوناگونی آشنا شده‌ام. برخی برایم خیلی جالب بوده‌اند؛ برخی جالب بوده‌اند، برخی را احساس کردم از قبل می‌شناسم. دلم می‌خواست با این زنان برجسته که سفری به گذشته داشته‌ام، بیشتر آشنا شوم؛ با مادربزرگان و مادران نسل خودم؛ برای اینکه خودم را بهتر بشناسم. برای اینکه بدانم از جایی آمده‌ام که پیش از من بی‌شمار زنان مبارز و روشنفکر و فرهنگی‌ای بوده‌اند که با تلاش و پشتکار بر سختی‌ها‌ و فراز و فرودهایی که سر راه‌شان بود، دست و پنجه نرم کردند، مبارزه کردند، مبارزه‌ی فرهنگی، سیاسی و اجتماعی؛ برای آزادی پوشش، برای آموزش دبیرستانی، برای آموزش عالی، برای ورود به دانشگاه، برای ورود به جامعه و عرصه‌ی سیاست وفعالیت‌های اجتماعی و مدنی و برای برابری حقوقی زن و مرد.

زنان

اولین زنی را که دیدم، اصلاً نمی‌شناختم. از خانم زریون ممنون هستم که این زن را به من معرفی کردند. از نصرت‌الملوک گلسرخی، مادر زریون کشاورز می‌گویم. دیدم که این زن در «سال ۱۳۱۶ در دانشکده‌ی پزشکی دانشگاه تهران ثبت‌نام کرد.»[3] من نمی‌دانستم زن ایرانی چه مشکلاتی داشته است برای رفتن به دانشگاه، آن هم دانشکده‌ی پزشکی.

نصرت‌الملوک گلسرخی، مادر زریون کشاورز (ژیلا). وی متولد سال ۱۲۸۲ بود در تهران.

اختر کامبخش را نیز نمی‌شناختم. متوجه شدم او نیز از اولین زنان پزشک ایرانی بود که کمونیست و فمنیست نیز بود و چه نقش مهمی در سازماندهی برای باز کردن درهای دانشکده‌ی پزشکی به روی زنان داشت. زریون کشاورز این سر را هویدا کرده است: «...او و چهار زن دیگر، به‌خصوص دکتر اختر کامبخش که ما به او عمه اختر می‌گفتیم، خیلی تقلا کردند برای اینکه راه آموزش پزشکی برای زنان ایران هموار شود.»[5]

اختر کیانوری (کامبخش)

در سال ۱۲۸۶متولد شد؛ [6] در شهر نور. نوه‌ی شیخ فضل‌الله نوری بود. می‌دانیم که پدرش معمم، برخلاف شیخ فضل‌الله و از مشروطه‌خواهان بود. پدرش در سال ۱۲۹۴ در یک ترور سیاسی (به احتمالی به دستور روس‌ها) کشته شد. چه بسا پس از مرگ پدر است که او، ۸ خواهر و برادر و مادرش به تهران کوچ کردند. از نخستین زنان کمونیست ایران به شمار می‌آید و از اعضای جمعیت بیداری زنان که فعالیت دامنه‌داری داشت برای کشف حجاب و طبعاً علیه روحانیون مرتجع. در تئاتر «دختر قربانی» در سال ۱۳۰۵ شرکت داشت. یک سال پیش از این تاریخ، در سال ۱۳۰۴ با عبدالصمد کامبخش از کمونیست‌های شناخته‌شده ازدواج کرد. در سال ۱۳۰۷ با وی به شوروی رفت و در آنجا قابلگی آموخت. به سال ۱۳۱۱ به ایران بازگشتند؛ یک سال پس از تصویب قانون ضد مرام اشتراکی و معروف به قانون سیاه. چند سالی به شغل قابلگی پرداخت. در سال ۱۳۱۶ که همسرش بازداشت شد و به زندان افتاد، اوج کوشش وی و شماری دیگر از زنان پیشرو است برای ورود به دانشکده‌ی پزشکی دانشگاه تهران که از پذیرفتن زن به دلایل شرعی سر باز می‌زد. بدین‌ترتیب است که پزشکی خواند و در زمره‌ی نخستین زنان پزشک فارغ‌التحصیل دانشگاه تهران قرار گرفت. پس از خلع‌ید از رضاشاه و پایان اختناق رضاشاهی به حزب توده‌ی ایران پیوست. در تأسیس تشکیلات زنان حزب توده، نقش مؤثری ایفا کرد. در سال ۱۳۲۷ پس از ترور نافرجام محمدرضاشاه، همراه با بخش بزرگی از رهبران حزب توده بازداشت شد و به زندان افتاد. اما پس از چند ماهی آزاد شد و خیلی زود به شوروی مهاجرت کرد و به همسرش که دوسالی بود در مسکو می‌زیست، پیوست. اختر کامبخش، پس از چندی به آلمان رفت و تحصیلات دانشگاهی خود را از سرگرفت و در رشته‌ی زنان از دانشگاه لایپزیک آلمان فارغ‌التحصیل شد. در تمام سال‌های طولانی مهاجرت، از فعالیت سیاسی در صفوف حزب توده دست نشست و در هیئت‌های مختلف زنان و در کنگره‌ها و همایش‌های گوناگون مشارکت داشت. در مراسمی که به مناسبت فارغ‌التحصیلی او و هم‌دوره‌ای‌هایش برگزار شد، از سوی اولین زنان پزشک ایران سخن راند...

آنگونه که خبر مرگ اختر کامبخش در نشریات وابسته و پیوسته به حزب توده‌ی ایران بازتاب یافت، نشان‌دهنده‌ی آن است که وی در سال‌های واپسین زندگی در تنهایی و بی‌پیوند با جامعه‌ی حزبی زندگی کرد. اختر کامبخش در بهمن سال ۱۳۷۱/ ۱۹۹۳ در لایپزیک آلمان دیده بر جهان فروبست.

سومین زن این کتاب که آشنایی بیشتر با او را نیز مدیون زریون کشاورز هستم، پروین دولت‌آبادی‌ست.

خانم دولت‌آبادی، همسر دایی هوشنگ کشاورزصدر، آقای اسماعیل صارمی بود. در نگاه زریون کشاورز زنی بود که: «...شخصیت بسیار بالا و والایی داشتند. تنها فرد خانواده بودند که پس از ازدواج، من و هوشنگ را پذیرفتند و با ما رفت‌وآمد داشتند...»[9]

نامه‌ی پروین دولت‌آبادی به هوشنگ کشاورز نیز گواه یاری و دوستی‌ای به ژرفای سالیان دراز است:

پروین دولت‌آبادی در سال ۱۳۸۷ براثر سکته‌ی قلبی در تهران چشم بر جهان فروبست.

پس از پروین دولت‌آبادی با توران میرهادی روبه‌رو می‌شوم. این زن پیشرو، در ۲۶ خرداد ۱۳۰۶چشم به جهان گشود؛ در شمیرانات. پدرش سید فضل‌الله، ریشه و تبار تفرشی داشت؛ و مادرش زنی آلمانی بود به نام: گرتا دیتریش. فضل‌الله که از دانشجویان اعزامی به خارج از کشور بود و در رشته‌ی مهندسی راه و ساختمان و مکانیک درس خوانده بود، با گرتا پیوند زناشویی بست. گرتا مجسمه‌ساز و نقاش بود. این دو پس از ازدواج به ایران بازگشتند. پس از تولد سه فرزند، توران به دنیا آمد. دخترکی نیمی آلمانی نیمی ایرانی. توران میرهادی در سال ۱۳۱۱ برای شش ماه به مدرسه‌ی آلیانس رفت و سپس به دبستان آذر که در آنجا تحصیلات دبستانی را به پایان رساند. در سال ۱۳۱۷ به دبیرستان نوربخش رفت؛ دبیرستانی که در سال‌های پس از شهریور ۱۳۲۰ یکی از مراکز مهم جنب‌وجوش‌های دانش‌آموزی دختران تهران بود. سال ۱۳۲۴ از همان دبیرستان فارغ‌التحصیل شد. در این سال برای ورود به دانشگاه امتحان داد و در رشته‌ی علوم طبیعی دانشگاه تهران پذیرفته شد. پس از چندی تصمیم گرفت برای ادامه‌ی تحصیل در زمینه‌ی علوم پرورشی و روان‌شناسی به اروپا برود. در پاییز ۱۳۲۵ به پاریس رسید؛ یک سال از پایان جنگ جهانی دوم. توران خود را با وضعیت ناگوار پس از جنگ در اروپا سازگار کرد. توران میرهادی نخست رشته‌ی روان‌شناسی تربیتی را در دانشگاه سوربن به پایان رساند. سپس رشته‌ی آموزش پیش‌دبستانی را در کالج سوونیه ادامه داد. او در این دوره در کلاس‌های درس هنری والون و ژان پیاژه، دو روان‌شناس پُرآوازه در حوزه‌ی معرفت‌شناسی کودک حضور یافت. موضوع نظریه‌های رشد هنری والون و ژان پیاژه در این دوره در اروپا جدید بود. توران مصمم بود که این دیدگاه‌ها را بیاموزد و در ایران به کار بندد.

توران میرهادی در زمستان ۱۳۳۰ به ایران بازگشت. نخستین کار او در این دوره، حضور در کودکستان بهار و انتقال دانش و تجربه‌هایی بود که در اروپا آموخته بود. پس از چندی نیز در دبیرستان نوربخش که زمانی در آن درس خوانده بود، به کار آموزش زبان فرانسه پرداخت. در آغازدهه‌ی۱۳۳۰ این زن روشنفکر و شجاع، درگیر فعالیت‌های سیاسی‌ ـ اجتماعی شد. در سال ۱۳۳۱ او با سرگرد جعفر وکیلی که یکی از افسران روشنفکر حزب توده‌ی ایران بود، آشنا شد. این آشنایی به ازدواج انجامید. حاصل این زندگی، پسری به نام پیروز است. پس از کودتای ۲۸ مرداد ۱۳۳۲ و در ۱۷ آبان ۱۳۳۳ سرگرد جعفر وکیلی به همراه تعدادی دیگر از افسران حزب توده‌ی ایران اعدام شد.

توران میرهادی در سال ۱۳۳۴به نام برادر از دست رفته‌اش، کودکستان فرهاد را بنیاد نهاد. پدر و مادرش در این کار بزرگ، پشتیبان او بودند. پدر محل کودکستان را در اختیار او گذاشت و وسایل آموزشی مانند نیمکت و غیره را برای او ساخت و مادر با گرفتن پروانه‌ی کودکستان به یاری او شتافت. طولی نکشید که روش کار توران میرهادی با استقبال والدین ایرانی روبه‌رو شد و او توانست از سال ۱۳۳۶ دبستان فرهاد را در کنار کودکستان، پایه بگذارد. از این دوره به بعد همسر دومش محسن خمارلو همکار و همراه همیشگی او در اداره‌ی کودکستان و دبستان شد. مدرسه‌ی راهنمایی فرهاد نیز از سال ۱۳۵۰ آغاز به‌کار کرد. مدرسه‌ی فرهاد از همان آغاز به صورت مختلط اداره می‌شد.

کتاب جستجو در راه‌ها و روش‌های تربیت گزیده‌ای از تجربه‌های آموزشی ۲۵ ساله‌ی وی است. توران میرهادی در کلاس‌های تربیت مربی کودک در شهرهای مشهد، تبریز، رشت و تهران درس می‌داد. که طرح کلی آن را در چند کتاب به روی کاغذ آورد. با شرکت فعال توران میرهادی، سه نمایشگاه از کتاب‌های کودکان در سال‌های ۱۳۳۵، ۱۳۳۷ و ۱۳۳۹برگزار شد. در پی برگزاری این نمایشگاه‌ها شورای کتاب کودک با تلاش توران میرهادی و هم‌فکران او، برای گسترش و پیشبرد هرچه بیشتر امر ادبیات کودکان در سال ۱۳۴۱تأسیس شد. توران میرهادی همچنین بنیان‌گذار و مسئول طرح فرهنگ‌نامه‌ی کودکان و نوجوانان، اولین کتاب مرجع ایرانی برای کودکان و نوجوانان است (۱۳۵۸). کتاب گفت و گو با زمان مجموعه مصاحبه‌ها و سخنرانی‌ها یا پیام‌های توران میرهادی در یک دوره‌ی پنجاه ساله است. کتاب‌های زیادی از توران میرهادی به یادگار مانده‌است؛ از جمله کتاب مادر و خاطرات ۵۰ سال زندگی در ایران.

توران میرهادی، در سال ۱۳۹۵ جهان را بدرود گفت.[12]

اکنون به نسل مادران‌مان می‌رسم. یکی از زنان برجسته‌ی این نسل، پروانه اسکندری‌ست. چقدر دلم می‌خواست این زن را بیشتر و پیش‌تر می‌شناختم. او که بود؟ چرا او را کشتند؟ زن شجاعی که در تمام عمر بر آزادی‌خواهی و عدالت پای فشرد. شعر می‌سرود، می‌نوشت، به‌ویژه در نامه‌نگاری استعداد ادبی‌اش جلوه می‌کرد:

پروانه اسکندری، در سال ۱۳۱۷ در تهران به دنیا آمد. در خانواده‌ای رشد کرد که کانون باورهای «آزادیخواهی و ملی» بود. پروانه از خانواده‌اش چنین می‌گوید:

از پروانه فروهر شعرهای زیادی به جا مانده که پرستو فروهر به همراه علی دهباشی گردآوری کردند و کتاب شعری به نام "شاید یک روز، برگزیده‌ی اشعار پروانه فروهر" را به چاپ رساندند. سیمین بهبهانی در این کتاب نوشت:

پرستو فروهر نیز یادداشتی در این کتاب دارد:

آری پروانه فروهر تا آخرین لحظه‌های زندگی میدان مبارزه را ترک نگفت و در کنار و «دوشادوش همسر»ش برای استقلال و آزادی ایران مبارزه کرد. در سال ۱۳۷۷ در کنار هم، به دست مزدوران جمهوری اسلامی، «کاردآجین»[17] شدند و باهم به «سفری بی‌بازگشت» رفتند.

با خواندن یادنامه‌ی دوست، پی بردم پروانه فروهر دوستی داشت به نام هما دارابی. شنیده بودم که این زن در اعتراض به سیاست‌های زن‌ستیز جمهوری اسلامی دست به خودسوزی زد. اما چیزی درباره‌ی او نمی‌دانستم. یادنامه‌ی دوست مرا واداشت تا درباره‌ی این زن حساس، این پزشک حاذق و این مبارز دیرین بیشتر جستجو کنم. جامع‌ترین و کامل‌ترین اطلاعات را در بولتن آغازی نو یافتم که عیناً به نقل آن می‌پردازم.

هما در سال ۱۳۴۲ با هم‌درس و هم‌رزم خود، منوچهر کیهانی ازدواج کرد. ثمره‌ی این پیوند دو دختر است. آناهیتا و سالومه. پس از پایان دوره‌ی دانشگاه در سال ۱۳۴۴ به شمال ایران رفت و ۲ سالی در میان مردم دهکده‌ی بهمنی زیست و پزشک روستا شد. در سال ۱۳۴۶ برای تجربه‌اندوزی و دانش‌آموزی بیشتر رهسپار ایالات متحده‌ی آمریکا شد؛ با همسرش. ره‌آورد این سفر، تخصص در رشته‌های بیماری اطفال و روانپزشکی کودک بود و پروانه‌ی پزشکی؛ از سه ایالت نیویورک، نیوجرسی و کالیفرنیا. پس از ۱۰ سال دوری از میهن راهی ایران شد؛ به سال ۱۳۵۵. باز به دانشگاه تهران آمد و این‌بار به عنوان استاد روانشناسی کودکان و نوجوانان.

با پاگیری جنبش اعتراضی و گسترش مبارزات اجتماعی، هما دوباره به حرکت سیاسی جلب شد. او در جنبش همگانی‌ای که علیه دیکتاتوری شاه شکل گرفت، شرکت جست و به سهم خود به جنبش سرنگونی رژیم شاه یاری رساند. در "بهار آزادی" اما در کنار مرتجعین مذهبی و متحدین‌شان قرار نگرفت. چه مخالف استبداد و حجاب اجباری بود و جانب‌دار آزادی. به جبهه‌ی مخالفان جمهوری اسلامی پیوست و تا آغاز سرکوب فراگیر و چیرگی ارتجاع مذهبی، یار و یاور کمیته‌ی زنان جبهه‌ی دموکراتیک ملی ایران بود. به مسئله‌ی زن حساس بود. هم از این‌رو پس از آنکه یکی از رهبران جریانی که سال‌ها همگام با آن حرکت کرده بود، زن دوم گرفت، به شدت برآشفت و آزرده شد. شگفت‌انگیز نبود. سالها از جمله برای بهبود وضعیت زن ایرانی مبارزه کرده بود و اینک به چشم می‌دید فروکاستن زنان به شهروندان درجه دوم را و پاگرفتن سنت واپسمانده‌ی چند همسری را.

با فروکش جنبش مردم، هما بیش از پیش به سوی فعالیت‌های علمی و اداری روی آورد...در گروه آموزش تخصصی روانپزشکی مجتمع آموزشی و پژوهشی وزارت بهداری و نیز انستیتوی روانپزشکی تهران به عضویت درآمد و مدیریتِ گروه روان‌شناسی دانشگاه علوم "شهید بهشتی" را هم پذیرفت. حکومت خودکامه‌ی زن‌ستیز، اما آزاده زنی پرکار و کاردان را برنتابید. مکتبیون مذهبی که در هر مرحله ازتحکیم بنای حاکمیت‌شان بیشتر امور جامعه را به دست پرورندگانشان سپرده‌اند...دست به‌کار فروافکندن هما شدند. ابتدا او را به جرم رعایت نکردن حجاب اسلامی از کار در "بیمارستان امام حسین" برکنار کردند. سپس در سال آموزشی ۱۳۷۰-۱۳۶۹ از تدریس محرومش ساختند و سرآخر همه‌ی مسئولیت‌هایش را بازستاندند. هما اما ساکت ننشست و به اعتراض برخاست؛ تا آنجا که وکیل گرفت و به دادگستری شکایت برد. او که زنی باشخصیت بود و شیفته‌ی حرفه‌اش، خواستار«اعاده‌ی حیثیت از خود و انتقاد به دانشگاه علوم پزشکی» شد. تلاش‌هایش اما موجب خشم بیشتر کاربه‌دستانی شد که کارشناسان دگراندیش را سربه‌زیر می‌پسندیدند ونه سرکش. پس به آزار و اذیتش افزودند تا سرانجام عطای فعالیت اجتماعی به لقایش بخشید و مطب بست. مطبی که هستی‌بخش بود و جان‌پناه؛ هم برای او و هم دختران و زنان در جنگ و گریز با پاسداران، به آن‌جا می‌رفتند تا از دکتر دارابی گواهی دیوانگی بگیرند و از پرداخت کفاره‌ی "بدحجابی" در امان مانند. خانه‌نشین شد. گرچه اهل شعر و موسیقی و نقاشی بود، به خانه‌نشینی تن داد. سرزندگی‌اش را از دست داد، اما افسردگی و خاموشی را پذیرا نشد. به روز ۲ اسفند ۱۳۷۲ حدود ۳ بعدازظهر در حوالی میدان تجریش، فریاد شد. خود را سوزاند و صدایش ماند و مشعل سوزان مردمانی گشت که دربند حکومتی همه‌سوز گرفتار آمدند. تن سوخته‌اش را به بیمارستان آزادی رساندند. در ساعت ۱ و ۳۰ دقیقه‌ی بامداد روز ۳ اسفند ۱۳۷۲ در درد چشم بر جهان فروبست و درد مشترک‌مان شد. می‌گویند آخرین کلامی که به زبان راند، این کلام مقدس بود؛ «زنده‌باد آزادی، مرگ بر استبداد». »[18]

هما دارابی و پروانه فروهر عضو حزب ملت ایران بودند و هردو در مبارزه جان باختند. آن‌ها اما همرزم سومی هم داشتند که پس از شکست جبهه‌ی ملی سوم و فرهنگ و تلاش‌های فرهنگی را بر سیاست و مبارزه‌ی سیاسی مقدم شمرد. او شیرین صوراسرافیل نام دارد. متولد ۱۳۲۰ در تهران است؛ یک سال کوچکتر از هما دارابی و ۳ سال کوچکتر از پروانه اسکندری. او فارغ‌التحصیل دانشگاه پلی‌تکنیک تهران یا همان دانشگاه امیرکبیر امروز است در رشته‌ی مهندسی نساجی.

نمی‌دانیم در چه سالی ازدواج کرد، اما همسرش نیزعضو حزب ملت ایران بود. شیرین صوراسرافیل در سال‌های ۱۳۴۲ـ ۱۳۳۹ نماینده‌ی دانشکده‌ی پلی‌تکنیک شد. او در کار جدی بود و دارای نظر مستقل.

شیرین صوراسرافیل در انقلاب علیه حکومت پهلوی شرکت کرد و در کارهای حزبیِ حزب ملت ایران حضورداشت، ولی پس از سرکوب‌های دهه‌ی ۱۳۶۰ از فعالیت‌های سیاسی کناره گرفت و بیشتر به کار نساجی و فرش پرداخت. در این زمینه کتاب‌هایی را به انتشار رساند. گفتنی‌ست که « در اوایل شروع به کار در اداره‌ی استاندارد... از طرف اطلاعات و امنیت کشور... از کار اخراج می‌شود...» بااین حال :

شیرین صوراسرافیل به‌عنوان کارشناس با موسسه‌ی استاندارد و تحقیقات صنعتی به همکاری پرداخت و پس از آن گاه مدتی را در یکی از آموزشگاه‌ها به تدریس قالی‌بافی، رنگرزی و رفوگری گذراند. از چند سال پیش به تدریس تاریخ هنر و تاریخ فرش در چند دانشگاه ادامه می‌دهد. از شیرین صوراسرافیل چندین اثر تحقیقی درباره‌ی فرش‌های ایران به چاپ رسیده است.

با نام‌های میهن جزنی و ویدا حاجبی، دو فعال چپ آشنا بودم. میهن جزنی که امیدوارم سال‌ها زنده باشد نیازی به معرفی من ندارد. اما ویدا حاجبی سال‌هاست که دیگر در میان ما نیست. کتاب دادِ بیداد او را خوانده بودم و پی برده بودم که او زن مبارزی بود که در زمان پهلوی دوم، چند سالی را در زندان به‌سر برد. فرارفتن[21] را که خواندم فهمیدم مدتی پیش از زندان در موسسه‌ی مطالعات و تحقیقات اجتماعی کار می‌کرد و همکار هوشنگ کشاورزصدر بود. برای اینکه بیشتر درباره‌ی او بدانم بدانم، بر آن شدم که پرس‌وجو کنم و به کتاب‌ها و سایت‌های گوناگون سر بزنم. نتیجه‌ی جستارهایم را در اینجا می‌آورم:

ویدا حاجبی در سال ۱۳۱۴ در یک خانواده‌ی طبقه‌ی متوسط شهری، به‌ دنیا آمد. پدرش خرده‌مالکی بود که در تهران سکنی گزیده بود؛ مادرش خانه‌دار بود. ویدا حاجبی دبستان و دبیرستانش را در تهران گذراند. به دبیرستان انوشیروان دادگر رفت که یکی از ستادهای جنبش دانش‌آموزی دهه‌ی ۱۳۲۰ و سال‌های پیش از کودتای ۲۸ مرداد بود. اما به جنبش دانش‌آموزی آن زمان نپیوست و به ورزش روی آورد: پینگ‌پنگ و والیبال. پس از پایان دبیرستان، یک سالی آموزگاری کرد. در سال ۱۳۳۵ برای ادامه تحصیل به پاریس رفت؛ جایی که خواهر بزرگترش و شماری از دوستان او که سیاسی بودند، به دانشگاه می‌رفتند. در مدرسه‌ی عالی معماری ثبت‌نام کرد؛ اما درس را ادامه نداد. به یکی از دانشجویان چپ‌گرای ونزوئلایی (اسوالدو بارتو)، دل باخت که بعدها یکی از رهبران حزب کمونیست ونزوئلا شد. در تابستان ۱۳۳۶ همراه با اسوالدو، خواهرش و یکی از دوستانش برای شرکت در جشنواره‌ی جهانی جوانان کمونیست به مسکو سفر کرد. در سال ۱۳۳۷ همراه اسوالدو به ونزوئلا رفت و چند ماه پس از اقامت در آن کشور و آموختن زبان اسپانیولی، به سازمان جوانان حزب کمونیست پیوست. در سال ۱۳۳۹ رامین را به‌ دنیا آورد؛ در شهر مریدای ونزوئلا. رامین دوسال و نیمه بود (۱۳۴۱) که همراه ویدا، بدون اسوالدو، به ایران بازگشت. ویدا پس از ۲ سال، دگربار بدون رامین به پاریس رفت؛ هم‌زمان با اسوالدو. این دو چند ماهی را در الجزیره گذراندند که تازه انقلاب کرده بود و به استقلال رسیده بود. در سال ۱۳۴۴ همراه همسرش سفری کوتاه به کوبا کرد و با شماری از مبارزان این کشور انقلابی آشنا شد. ظاهرا در همین سفر است که به سوی مبارزه‌ی چریکی گرایش‌هایی پیدا کرد. دراوایل سال ۱۳۴۸ تنها به پاریس بازگشت و اندکی بعد به ایران. پس از مدتی در موسسه‌ی مطالعات و تحقیقات علوم اجتماعی، در بخش روستایی و عشایری استخدام شد. شخصیت‌هایی که در این موسسه کار می‌کردند، بیش‌ازپیش او را به‌سوی فعالیت روشنفکری در مخالفت با شاه، ترغیب کردند. ۲ مرداد ۱۳۵۱ به دست ماموران ساواک بازداشت شد. پس از تحمل چندین ماه شکنجه‌های سخت در «کمیته مشترک» به زندان اوین منتقل شد و ۶ سال در اوین و زندان قصر گذراند. چند ماه پیش از انقلاب ۱۳۵۷، از زندان آزاد شد. در راه‌پیمایی‌های اعتراضی علیه حکومت شاه، شرکت کرد و سپس به سازمان چریک‌های فدایی خلق پیوست. در انشعاب‌ اقلیت از اکثریت، با سازمان اقلیت جهت‌گیری نکرد و در شهریور ۱۳۵۹ همراه با شماری از اعضای جناح چپ اکثریت سازمان فدائیان، از آن سازمان انشعاب کرد. با انحلال جناح چپ در بهمن ماه ۱۳۶۰ از همراهی با فدائیان دست کشید. با اوج‌گیری اختناق در سال ۱۳۶۱، به فرانسه گریخت.

در سال ۱۳۶۴ همراه با ناصرمهاجر و شماری دیگر از مبارزان چپ‌گرای مقیم اروپا و آمریکا، مجله‌ی آغازی نو را منتشر کرد. پس از تعطیل آغازی نو در سال ۱۳۷۴ از فعالیت تشکیلاتی کناره گرفت. در اسفند ۱۳۸۱ جلد نخست داد بیداد را به انتشار رساند که نگاهی‌ست به زندان زنان دهه‌ی ۱۳۵۷-۱۳۵۰ ایران. جلد دوم این کتاب در خرداد ۱۳۸۳ منتشر شد. ویدا حاجبی در سال ۱۳۸۹ یادها را به چاپ رساند که گونه‌ای زندگینامه‌نویسی‌ست. پس از مرگ نابه‌هنگام رامین پسرش، جُنگ قصه‌ی رامین را به انتشار رساند. این آخرین کتاب او در فروردین ۱۳۹۵ به انتشار رسید. در اسفند همان سال چشم از جهان فروبست.[22]

پس از ویدا حاجبی به پوران صارمی (دختردایی هوشنگ کشاورز) می‌رسم.

پوران صارمی تحصیلات خود را در رشته‌ی جامعه‌شناسی به پایان رساند. «نسخه‌ی تایپ شده‌ی ساخت اجتماعی و نظام اقتصادی در عشایر ایران را هوشنگ کشاورزصدر در سپتامبر ۲۰۱۰ در پاریس به بانو پوران صارمی سپرد و از ایشان خواست ترتیب انتشار کتاب را در تهران بدهند. بانو صارمی در بازگشت به تهران، نسخه‌ی تایپ شده و ویراست نشده‌ی کتاب را در اختیار یکی از همکاران پیشین نویسنده قرار داد تا کتاب را آماده‌ی چاپ سازد. بانو صارمی اندکی پس از درگذشت هوشنگ کشاورز، برای بزرگداشت وی و با این گمان که کتاب به زودی چاپ خواهد شد، نوشته‌ی پیشاروی را به قلم کشید و در نقد و بررسی کتاب تهران به انتشار رساند. اما آماده‌سازی کتاب به درازا کشید و به همت یکی دیگر از دوستان و همکاران دیرین نویسنده، اینک آماده‌ی چاپ شده است.»[23]

او در این اندیشه بود که پایان‌نامه‌ی دکتری خود را به شکل فیلم ارائه کند؛ و هوشنگ کشاورز همواره او را به این کار تشویق می‌کرد.

به دلیل علاقه‌مندی پوران به کار پژوهشی بود که هوشنگ کشاورز از او خواست کتاب ساخت اجتماعی و نظام اقتصادی عشایر ایران را در تهران انتشار دهد.

نیز هوشنگ کشاورزهم در نامه‌ای به پوران صارمی از کارهایش می‌نویسد:

***

در اینجا به بازشناساندن زنانی که در یادنامه‌ی دوست از موهبت شناخت‌شان برخوردار گشتم، موقتاً بازمی‌ایستم. در خیالم زنانی ظاهر می‌شوند که در کتاب یادنامه‌ی دوست نشانی از آن‌ها ندیده‌ام: پوری سلطانی، افسر نادرشاهی، سارا عباس‌زاده، اکرم فرمهینی... را می‌بینم که در کتابی دیگر از ناصر مهاجر باقر مؤمنی، رهروی در راه بی‌پایان با آن‌ها آشنا شدم. البته این زن‌ها برخلاف بیشتر زنان یادنامه‌ی دوست از نسل مادران من نبودند؛ بلکه از نسل مادربزرگانم بودند. آن‌ها «... شخصیتی از آن خود داشتند.استوار و جسور بودند. روی پای خود می‌ایستادند و گام به گام و آگاهانه (آگاهی که به تدریج و در حد توان به ‌دست آوردند) تصمیم می‌گرفتند تا قدم در راه پُرخطر بگذراند...»[26]

باید بگویم یادنامه‌ی دوست و باقر مؤمنی، رهروی در راه بی‌پایان، شباهت‌ها و تفاوت‌هایی دارد. هر دو کتاب، علاوه بر شناساندن همه سویه‌ی هوشنگ کشاورزصدر و باقر مؤمنی، در عین‌ حال به دنبال شناساندن تاریخ مبارزات زنان و مردان یک صد سال گذشته نیز هستند. اما ویژگی مهم کتاب باقر مؤمنی، زنان پُرشمار در عرصه‌ی اجتماعی، سیاسی، روشنفکری‌ست در سال‌های ۱۳۳۵ ـ ۱۳۲۰. می‌دانیم یکی از ویژگی‌های سیاسی آن دوره، مدرنیسم است. نیروهای مدرن اجتماعی مانند کارگران، زنان، پرستاران، آموزگاران و دانشجویان به سوی حزب توده گرایش پیدا می‌کنند که در آن زمانه تنها حزب سیاسی مدرن در معنای وسیع کلمه بود. و تعجب‌آور اینکه زنان سیاسی زمانه‌ی هوشنگ کشاورز، کم‌شمارتر از زنان دوران باقر مؤمنی هستند، که میان آن دو، یک نسل فاصله وجود دارد. درست برخلاف رهروی در راه بی پایان، در یادنامه‌ی دوست متوجه شدم که جبهه‌ی ملی به جنبش زنان و شرکت آن‌ها در عرصه‌های سیاسی و اجتماعی، اهمیت زیادی نمی‌داد. اولین زنان جبهه‌ی ملی پس از ۲۸ مرداد در یادنامه‌ی دوست ظاهر می‌شوند، در جریان جنبش دانشجویی ۱۳۴۲ـ ۱۳۳۸ به عرصه‌ی مبارزه پای می‌گذارند. برجسته‌ترین آنان، پروانه اسکندری است؛ همچنین هما دارابی و شیرین صوراسرافیل. اما نقطه‌ی مشترک ارزنده‌ی این دو کتاب که ناصر مهاجر و سیروس جاویدی، گردآوری کردند، توجه و دقت آنان بر تاریخچه‌ی فعالیت‌های فرهنگی، هنری، روشنفکری، سیاسی و اجتماعی زنان پیشروی زمانه‌ی مؤمنی و کشاورزصدر است. زنانی که در لحظه‌ی تاریخی‌ای پای به میدان مبارزه‌ی سیاسی، فرهنگی و اجتماعی نهادند که جامعه‌ی مردانه آنان را به حساب نمی‌آورد. زنان حتا جایگاهی در میان برخی روشنفکران و سیاسیون نداشتند. با پایداری و عزم راسخ برای حضور در عرصه‌های اجتماعی و سیاسی و فرهنگی و روشنفکری است که الگوهایی می‌شوند برای نسل‌های پس از خود. چرا؟

در گفتگویی با ناصرمهاجر، از او می‌پرسم‌:

چرا در دوره‌ی باقر مؤمنی، زنان پُرشمارتر و فعال‌تر در عرصه‌ی مبارزه‌ی اجتماعی هستند و تنوع‌شان بیشتر است نسبت به دوره‌ی هوشنگ کشاورزصدر. ناصر مهاجر می‌گوید:

کاملاً درست می‌گویند. این حسی است که کتاب به من داده بود. هوشنگ کشاورزصدر که در جبهه‌ی ملی فعال بود به خاطر پیشینه‌ی سیاسی‌ توده‌ای‌اش، رویکرد متفاوتی با زنان پیرامون خود داشت. نخستین این تفاوت‌ها شاید، عشق و عاشقی‌اش باشد در نوجوانی به زریون ژیلا که تا آخر به او عاشق ماند. در سال ۱۳۳۴ ازدواج کردند و ساختار ازدواج‌های سنتی آن زمانه را برهم زدند.

نامه‌ها

نامه‌ی هوشنگ به زریون به مناسبت پنجاهمین سالگرد ازدواج‌شان توجه‌ام را به خود جلب می‌کند:

در آن زمان (۱۳۳۴)، به رسمیت شناختن حق طلاق از سوی زن و مرد و این بار از سوی هوشنگ کشاورزصدر، نشانه‌ی بزرگی‌ست که این انسان را متمایز می‌کند از مردان زمانه‌ی خودش. نشان دادن عشق، اطمینان و احترام به شخصیت زن است؛ به‌ویژه به یارو یاور و همراهش زریون. سپردن کارها و مسئولیت‌ها به همسرش و اعتماد و احترام به او که «بهتر از خودم انجام می‌دهد»، از ویژگی‌های هوشنگ کشاورز است و نمود عشق و کارآمدی ومسئولیت‌پذیری زریون کشاورز.

در نگارش نامه به بهاره کشاورز، نشانه‌هایی از مهر، آزاداندیشی، شناخت و روشن‌نگری هوشنگ کشاورز واقعاً چشمگیر است:

چه رابطه‌ی زیبایی! برای دخترش مقاله‌های خود را می‌فرستد. چنان با شور و هیجان از برنامه‌هایش با بهاره سخن می‌گوید که گویی با دوستی صمیمی و هم‌سن‌وسالش به گفتگو نشسته است. طوری دسترنج سال‌ها کار و تلاش خود را در طبق اخلاص پیشکش می‌کند، پنداری خود دو چندان لذت می‌برد.

در نامه‌ای دیگربه بهاره او را: «... خانمی استوار برخود، وطیفه‌شناس، بخرد و مدبر...»[29] و هربار تاکید براین دارد که: «... خب، میدانی که تو را چقدر دوست دارم...»[30] و اطمینان و محبتی در دل بهاره می‌نشاند: «...پس وقتی که خوب، خوش و موفقی، من هم سرحال و مسرورم. خوش و خوشحالم برای این‌که تو خوش و خوشحالی...»[31]

نامه به آتوشا (خواهر زریون):

خود را متواضعانه «دوست کوچک» او می‌داند؛ و می‌نویسد: «...آی آتوش، حکایت من و تو، حکایت دوستی است. حکایتی که اگر معنای خودش را پیدا کند، چیزی می‌شود جاودانه...»[32]

در نامه‌ای که هوشنگ کشاورز به ژیلا معظمی نوشته است، نشان از محبت، دوستی و احترام به دوستی به دیده‌ام آمد. با صمیمیت برایش در زمینه‌های گوناگون سیاسی، از سوسیالیسم، فضای تنفس و عرصه‌ی جولان یک نظام می‌گوید؛ از لنین، که: «آقای ولادیمیر ایلیچ لنین، با شگردی ظریف و سریع کوشید تا به "نظام" کارکرد دیگری بخشد. کارکرد "فرهنگ" را... حاصل کلام آن‌که قرن بیستم قرن جدل "فرهنگ" و "نظام" در دنیای سوسیالیسم بود که عاقبت اولی، دومی را ضربه کرد.»، [33] و از «فروپاشی در اردوگاه سوسیالیسم واقعاً موجود» با او صحبت می‌کند. دوستش ژیلا را کی‌بانو، خانم خانم‌ها می‌نامد.

و در آخر نامه: « با نوشتن این نامه به دوست عزیزم، خواستم اظهار وجودی کرده باشم. پس آنچه به عقلم رسید عرض کردم با نیت بهانه‌ای برای گفتگو با کی‌بانو، خانم خانم‌ها.»[34]

کتاب را می‌بندم. چشمانم را نیز. می‌اندیشم. کتاب یادنامه‌ی دوست، بسی بیشتر از شناساندن زنان، ما را با تاریخچه‌ی دوره‌ای از تحولات سیاسی و اجتماعی کشورمان آشنا می‌کند. با نسلی از مردانی آشنا شدم که با این زنان زندگی می‌کردند. در این کتاب شرح زندگی طیفی از مبارزان و مخالفان استبداد پهلوی دوم آمده‌است. گردآورندگان و ویراستاران این کتاب‌ها (یادنامه‌ی دوست و رهروی در راه بی‌پایان)، نوری تاباندند بر گوشه‌ها و زوایای پنهان و تاریک فرهنگ و تاریخ سرزمین‌مان. تاریخ مبارزات نسلی از مردان و زنان مبارز پس از کودتای ۲۸ مرداد ۱۳۳۲ را و همچنین شکل اعمال حکومت حاکمان را. چشمانم به روی قسمتی از تاریخ معاصر کشورمان گشوده شده است. این کتاب‌های آموزنده، به شکل زنده و جذاب، سیر تحولات سیاسی و اجتماعی و فرهنگی کشورمان را به ما نسل پس از کودتای ۲۸ مرداد می‌آموزند. ما چه در دوره‌ی پهلوی، که تاریخ را سانسور کرد و چه جمهوری اسلامی که به‌شکل تحریف‌شده‌ای، تاریخ را به خورد ملت داد، نتوانستیم تاریخ سرزمین‌مان را درست بیاموزیم. از خودم می‌پرسم اگر ما تاریخ معاصر خودمان را سال‌های ۱۳۳۲ـ۱۳۲۰، سال‌های ۱۳۴۲‌ـ ۱۳۳۸ می‌دانستیم، آیا باز مسیر انقلاب ایران به این‌سو می‌رفت؟ با خود می‌اندیشم، من که از خواندن تاریخ واقعی سرزمینم محروم بودم، رساله‌های تاریخی در دسترس نداشتم؛ چگونه آگاه می‌شدم که بر کشورم چه رفته‌است؟ اما این کتاب، تاریخ ایران را به ما و فرزندان ما می‌آموزد. باشد که فرزندان و نوه‌های ما بدانند بر کشورمان چه رفته است و چاره‌ی کار چیست؟

از ناصرمهاجر پرسیدم: انگیزه‌ی شما، به عنوان پژوهشگر تاریخ معاصر، از نوشتن این کتاب‌ها چیست؟ منظورم کتاب‌های یادنامه‌ی دوست و رهروی در راه بی‌پایان، به زبان قانون و... است. آیا همراه با شناساندن باقر مؤمنی و هوشنگ کشاورز، بیژن جزنی و دیگران شناساندن تاریخ معاصر ایران را نیز مدنظر داشتید؟ ناصر مهاجر چنین پاسخ می‌دهد:

سرآخر باید بگویم که چه باقر مؤمنی و چه هوشنگ کشاورزصدر و چه بیژن جزنی از چهره‌های درخشان روشنفکری ایران بوده و هستند. شناساندن این‌ها، به نسل‌هایی که پس از ما می‌آیند وظیفه‌ی نسل ماست. از این راه البته دوره‌ها و فضاهایی از تاریخ سیاسی ـ روشنفکری جامعه‌ی ایران نیز بهتر بررسی می‌شود.»

تاریخ‌نگاران و پژوهشگران معاصر و متعهد، با تحقیق و پژوهش، کتاب‌های ارزشمندی عرضه می‌کنند که به فرزندان من و ما یاری می‌رسانند تا گام‌های سنجیده‌تر و محکم‌تری برای آینده بردارند. در خیال و اندیشه‌های خود، می‌بینم روزی را که این نوع کارها و پژوهش‌های ارزشمند که در تبعید به انجام می‌رسد، سبب تسریع پروسه‌ی تغییر در جامعه‌ می‌شود. همان‌ طور که هوشنگ کشاورز با همه‌ی غم غربتی که داشت، یک دم از حرکت باز نایستاد. او با تمام مشکلاتی که در «سرزمین ناآشنا» داشت، خودش را از مهاجران و تبعیدیان ایرانی جدا نکرد و تحقیقاتِ خویش را در زمینه‌های انقلاب مشروطه، عشایر و روستاهای ایران و... انجام داد. او با سخنرانی‌ها و مقالات گوناگون خود در تبعید بود که تلاش کرد تا تأثیر بگذارد بر نسل جوان‌تر ایران امروز، بر فرزندان و نوه‌های خود. برای ریختن بذر آگاهی کوشش کرد؛ همان اگاهی‌هایی که دوستانش آن را به شکل کتاب درآوردند.

تبعید

و اما تبعید، یعنی «سرزمین ناآشنا»، برای هوشنگ کشاورز و هم نسلان او که با سن بالا مجبور به ترک سرزمین‌شان شدند، راه سخت‌ و دشواری بود. آن‌ها واقعاً در غربت زندگی کردند. میهن جزنی درباره‌ی غربت هوشنگ کشاورز می‌نویسد:

فخرالدین عظیمی هم چه زیبا تفسیر می‌کند غربت را:

ناصر مهاجر و سیروس جاویدی، یادنامه‌ی دوست، هوشنگ کشاورزصدر را همچون درختی پُربار خلق کردند که هر میوه‌ی آن نشانی‌ست از مبارزات زنان جسور و پیشرو، مردان شجاع و روشنفکر و حوادث مهم تاریخی، اجتماعی، سیاسی، فرهنگی و روشنفکری در یک صد سال گذشته‌ی ایران.

پانویس‌‌ها

 [1] پیش‌گفتار، یادنامه‌ی دوست، هوشنگ کشاورزصدر، نشر باران، سوئد ۲۰۲۰، ص ۱۳

 [2] پیشین، ص ۱۴

 [3] زریون کشاورز، یادهای زریون (۱)، پیشین، ص ۲۰

[4] پیشین، ص ۲۰

[5] پیشین، ص ۲۰

[6] شیوا فرهمندراد، اخگر مخالفی در میان رهبران حزب توده ایران، عصرنو، یکشنبه ۲۱ آبان ۱۳۹۶

[7] نورالدین کیانوری، خاطرات کیانوری‌ ، مؤسسه‌ی تحقیقاتی و انتشاراتی دیدگاه، انتشارات اطلاعات، تهران ۱۳۷۱؛ بنفشه مسعودی، ناصرمهاجر، مجله‌ی پیک سعادت نسوان ، نشر نقطه، زمستان ۱۳۹۰؛ نجمی علوی، ما هم در این خانه حقی داریم،انتشارات انجمن مطالعات و تحقیقات تاریخ شفاهی در برلین، بی‌تاریخ؛ نشریه بیداری ما و روزنامه‌ها و نشریات گوناگون.

[8] پوران فرخزاد، دانشنامه‌ی زنان فرهنگ‌ساز ایران و جهان، انتشارات زریاب ، چاپ اول، تهران ۱۳۷۸، جلد یکم، صص ۸۷۵ـ ۸۷۴

[9] زریون کشاورز، یادهای زریون (۱)، یادنامه‌ی دوست، پیش‌گفته، ص ۲۸

[10] نامه‌ی پروین دولت‌آبادی به هوشنگ کشاورز صدر، یادنامه‌ی دوست، پیش‌گفته، ص ۲۸۴

[11] زریون کشاورز، یادهای زریون (۱)، پیش‌گفته، ص ۲۸

[12] نامه‌های سرگرد وکیلی، به کوشش باقر مؤمنی، ناشر مؤلف، آلمان، ۱۳۸۶، صص ۱ تا ۷؛ پوران فرخزاد، کارنامه‌ی زنان کارآی ایران، انتشارات قطره، چاپ دوم، تهران ۱۳۸۲، صص ۸۲۵ تا ۸۲۶؛ توران میرهادی و سیمین ضرابی، پنجاه سال زندگی در ایران، نشر قطره، تهران ۱۳۸۳؛ مؤسسه‌ی پژوهشی تاریخ ادبیات کنونی، ۲۶ خرداد، زادروز توران میرهادی

[13] نامه‌ی پروانه فروهر به هوشنگ کشاورز، یادنامه‌ی دوست، پیش‌گفته، ص ۲۷۵

[14] گفتگوی پروانه فروهر، سایت فروهرها، گمان می‌رود مربوط به سال ۱۳۷۷ باشد.

[15] سیمین بهبهانی، شاید یک روز، دیدی که خون ناحق پروانه...، سایت فروهرها، ص ۱۵

[16] پرستو فروهر، یادداشت، پیشین، ص ۲۳

[17] این را از مقاله‌ی ناصرمهاجر با عنوان کاردآجین کردن دکتر برجیس که در فصلنامه‌ی باران شماره‌های ۱۹ و ۲۰ در بهار و تابستان ۱۳۷۸ منتشر شده است به امانت گرفتم.

[18] بولتن آغازی نو،شماره‌ی ویژه‌ی هما دارابی، سال پنجم، اردیبهشت ۱۳۷۳، صص ۲ و ۳۳

[19] هدایت متین‌دفتری، حکایتی از نسل ما، یادنامه‌ی دوست، پیش‌گفته، ص ۱۲۰

[20] پوران فرخزاد،دانشنامه‌ی زنان فرهنگساز ایران و جهان، جلد دوم،انتشارات زریاب، چاپ ۱۳۷۸، ص ۱۱۷۵

[21] ویدا حاجبی، فرارفتن، یادنامه‌ی دوست، پیش‌گفته، ص ۱۴۵

[22] از آقای ناصرمهاجر سپاسگزارم که اطلاعاتی ارزنده‌ای درباره‌ی ویدا حاجبی در اختیار من گذاشتند؛ ویدا حاجبی، داد بی‌داد، به کوشش ویدا حاجبی، چاپ اول، کلن فوریه ۲۰۰۳؛ویدا حاجبی تبریزی، یادها، چاپ اول، کلن، ژوئن ۲۰۰۱

[23] برگرفته از فصل‌نامه‌ی نقد و بررسی کتاب تهران، شماره‌ی ۴۲،بهار ۱۳۹۳، نگاهی به ساخت اجتماعی و نظام اقتصادی عشایر ایران، ص ۵۰۹

[24] پوران صارمی، آخرین دیدار، یادنامه‌ی دوست، پیش‌گفته، ص ۱۵۶ و ۱۵۵

[25] نامه به پوران صارمی، پیشین، ص ۴۶۷

[26] فتان جوکار، زنان آشنا و ناآشنای زمانه‌ی باقر مؤمنی، ۲۹ دسامبر ۲۰۱۹، سایت نقطه

[27] یادنامه‌ی دوست، فصل هشتم، نامه‌های تبعید، نامه به زریون، ص ۲۶۹

[28] نامه به بهاره، پیشین، ص ۲۷۰

[29] پیشین، ص ۲۷۱

[30] پیشین، ص ۲۷۱

[31] پیشین، ص ۲۷۱

[32] نامه به آتوش ژیلا، پیشین، ص ۲۷۳

[33] نامه به ژیلا معظمی، پیشین، ص ۴۶۳

[34] پیشین، ص ۴۶۶

[35] میهن جزنی، هوشنگی که من شناختم، یادنامه‌ی دوست، پیش‌گفته، ص ۷۸

[36] هوشنگ کشاورزصدر،دیار حبیب بلاد غریب در کتابِ گریز ناگزیر، به کوشش میهن روستا، مهناز متین، سیروس جاویدی و ناصر مهاجر، جلد اول، نشر نقطه آلمان ۱۳۸۷، صص ۵۴-۵۳

[37]  فخرالدین عظیمی،غروب در غربت، یادنامه‌ی دوست، پیش‌گفته، ص ۵۷۱

در همین زمینه