چرا اسد منصب مفتی جمهوری راملغا کرد؟

در ابتدای ماه نوامبر و در مراسم یادبود درگذشت صباح فخری خواننده پرآوازه عرب در شهر حلب، شیخ احمد حسون، مفتی جمهوری سوریه سخنانی مجادله‌آمیز در تفسیر سوره تین بر زبان آورد، سخنانی که به مذاق علمای دینی این کشور خوش نیامد. 

شیخ حسون گفت که نقشه سوریه در سوره تین قرآن آمده است و خداوند انسان را در این سرزمین خلق کرده‌است. او همچنین از پستی و فرومایگی آنهایی گفت که خاک کشور انجیر و زیتون را ترک کرده‌اند، یعنی مهاجران و آوارگان سوری که حالا از ترکیه تا اروپا پراکنده‌اند. 

در این تفسیر مجادله‌آمیز، مفتی جمهوری، سوریه را– که مرزهایش در قرارداد استعماری سایکس-پیکو در ابتدای قرن متعین شده –بنا به نص مقدس قرآن سرزمینی دانست گسترده از تا غزه تا انطاکیه، اسکندرون، قبرس و تبوک.  

اولین بار نیست که شیخ حسون تفسیرهای عجیب و قریب از قرآن می‌‌کند، این بار اما ماجرا برای او بسیار گران تمام شد. بشار اسد او را از مقامش خلع نکرد، بلکه به طور کلی منصب و عنوان مفتی جمهوری را لغو کرد.  

بنا به فرمان رئیس جمهوری سوریه، از این پس وظایف مفتی جمهوری را «مجلس علمی فقهی» انجام خواهد داد. این وظایف شامل تعیین تاریخ آغاز و پایان ماه‌های قمری و اعلام احکام فقهی مربوط به آئین‌ها و آداب اسلامی است؛ آنچه مهم است اما نه این وظایف که جایگاه نمادین چنین نهادی است. مجلس علمی و فقهی زیر نظر وزارت اوقاف کار خواهد کرد و رئیس‌ آن وزیر اوقاف یعنی محمد عبدالستار السید خواهد بود.

تا اینجا همه‌چیز به نظر منطقی می‌رسد، اما در پس این تصمیم بازی‌های قدرت بزرگتری درون بوروکراسی مذهبی سوریه و البته ورای آن وجود دارد.

شیخ حسون فرزند یکی از عالمان دینی معتبر اهل حلب است که بدواً به عنوان یک خطیب جمعه سخنور و سپس به عنوان نماینده مجلس در دهه ۱۹۹۰ نامی برای خود دست و پا کرد. او شخصیتی وفادار به رژیم اسد و از منظر طبقه حاکم، یک عالم سنی بی‌خطر است. و درست به همین‌خاطر، در سال ۲۰۰۵ به عنوان مفتی اعظم منصوب شد. حسون پس از بر تن کردن عبای مفتی جمهوری، خود را  «سکولار» معرفی می‌کرد و مداوم مشترکات میان شاخه‌های اسلام و مسیحیت را برجسته می‌کرد و خلاصه رویکردی شیعه‌پسند و مورد دلخواه حکومت داشت. شیخ حسون در جریان بهار عربی پشت اسد ایستاد و مواضعش کاملا در خط رژیم بود. اما ورق رفته رفته برای او برگشت. 

همه چیز یک شبه اتفاق نیفتاد. در سال  ۲۰۱۸ و با تصویب قانون ۳۱، دوره تصدی مادام‌العمر مفتی به سه سال کاهش یافت و همزمان اختیارات فقهی او به مجلس عملی فقهی تازه تاسیس زیر نظر وزارت اوقاف منتقل شد. ضربه بعدی رسوایی مالی شرکتی تجاری او و رامی مخلوف، تجار ثروتمند و پسر دایی اسد، در سال ۲۰۲۰ بود که به مصادره دارایی‌های این شرکت منجر شد. 

حسون و السید؛ ایران و کشور های حاشیه خلیج فارس

یکی از زمینه‌های اصلی به حاشیه رفتن و در ادامه برکناری شیخ حسون بدون شک رقابت او با علمای سنی رقیب در وزارت اوقاف است.  

گفته می‌شود محمد عبدالستار السید، که از سال ۲۰۰۷ تا امروز وزیر اوقاف است، پشت قانون ۳۱ سال ۲۰۱۸ و ماجرای لغو منصب مفتی اعظم قرار داشته است. مجلس علمی فقهی وابسته به وزارت تفسیر شیح حسون از سوره تین را به صراحت  و شدت رد کرد.

اختلافات حسون و السید همزمان قبیله‌ای و اعتقادی است. حسون از حلب می‌آید، در حالی که السید اهل طرطوس و نزدیک به علمای سنی دمشق است. علمای سنی ارتودوکس و سنتی در این رقابت البته طرف السید هستند. و او به مراتب چهره مقبول‌تری در جامعه سنی معتقد‌ است.

این رقابت البته زمینه سیاسی وسیع‌تری نیز دارد. حسون یک مهره نزدیک به ایران است و روابط ویژه‌ای با شبه‌نظامیان وابسته به سپاه پاسداران در سوریه دارد؛  او پس از کشته شدن قاسم سلیمانی، برای مثال، گفت : « دشمنان اسلام، شهید مظلوم ما سردار حاج قاسم سلیمانی را به ناحق زدند که جواب این ظلم و حرکت ناجوانمردانه خود را خواهند گرف.»

در مقابل، السید به روسیه و کشورهای حاشیه خلیج فارس نزدیک‌تر است و رویکرد سنتی او به مذهب چندان با برنامه‌های ایران در سوریه همخوانی ندارد.

از این بابت، حفظ منصف مفتی اعظم بیش از آنکه نوعی ضربه  وحمله نمادین به سنی‌ها در سوریه باشد، نشان دادن چراغ سبز به آنهاست. 

جمهوری اسلامی اخیراً تحت فشار شریک و رقیب خود یعنی روسیه مجبور به کاهش حضور خود در فرودگاه دمشق شد، و به نظر می‌رسد در سراشیبی از دست دادن جایگاه خویش در این کشور قرار دارد. پس از خروج ترامپ از کاخ سفید که مطلقاً مخالف عادی‌سازی روابط رژیم سوریه با کشورهای حاشیه خلیج فارس بود،  حالا در دوران ریاست‌جمهوری شرایط برای عادی‌سازی روابط اسد با کشورهای سنی عربی فراهم شده است. در این خصوص شنیده نشدن هیچ صدای مخالف بلندی علیه طرح انتقال گاز از مصر به لبنان از طریق خاک سوریه ، کاملاً معنا دار بود. بسیاری از کشورهای عربی با انگیزه‌های متفاوت تمایل دارند با فراموش کردن خاطره خونین سوره روابط خویش با رژیم اسد را از سر بگیرند. و اسد در مقابل نشانه‌های روشنی صادر کرده است مبنی بر اینکه دوست ندارد دیگر زیر سایه ایران باقی بماند. 

نمی‌توان قاطعانه گفت که الغا منصب مفتی جمهوری یک اقدام حساب‌شده و استراتژیک از جانب اسد است، اما مشخص است که این تصمیم کاملاً همراستا با جهت‌گیری کلی سیاسی رژیم سوریه در ماه‌های اخیر است. از یک سو، این اقدام تمرکز تمام فعالیت‌های مذهبی ذیل یک بروکرواسی واحد فرایند، فرایند کنترل و نظارت امنیتی جامعه علمای سنی سوریه را تسهیل می‌‌کند، و از سوی دیگر، به حاشیه رفتن یک شخصیت نزدیک به ایران پیام مثبتی است به جامعه سنی و کشورهای حاشیه خلیج فارس.