نوروزِ پیش‌رَس در کردستان: «چشمیدرِ» بهاری

معمولا نوروز را شبِ آخرین روزِ ماه اسفند می‌دانند. در همه جاهایی که نوروز را جشن می‌گیرند، آن را روز اول بهار می‌دانند. استثنایی هم بر این قاعده وجود دارد: در بخشِ هورامانِ «ژاوه‌رود» در کردستان هر ساله جشن‌هایی در روز پنجم اسفند به عنوان نوروز هورامان برگزار می‌شوند. روستاهای پالنگان و دیوه‌زناو در شهرستان کامیاران و چشمیدر و تفین در شهرستان سروآباد از برگزارکنندگانی اصلی این جشن‌های نوروزی هستند.

نوروز در چشمیدر

امسال میزبانی اصلی نوروزِ هورامان از آنِ روستای چشمیدر در منطقه ژاوه‌رود (۱۴ کیلومتری جاده قدیم مریوان ـ سنندج و ۳۵ کیلومتری سروآباد) بود. جمعیتِ روستا در حدود ۱۵۰۰ نفر است. مراسم از ساعت ۱۰ صبح با شعرخوانی و رقص (هه‌لپه‌رکی) زنان و مردان آغاز شد. مراسم مختصِ مردمِ روستا و حتی منطقه هورامان هم نیست. آن‌ها تلاش می‌کنند از مهمانانی که از دور و نزدیک می‌آیند پذیرایی کنند. مسافران از همه جای کردستان خود را به این مراسم رساندند. از دیگر استان‌ها و شهرهای غیرکُردنشین هم مسافرانی به آن مراسم می‌آیند. خبرنگارانِ کانال‌های تلویزیونی، پیج‌های رسمی و عکاسان هم برای پوشش رسانه‌ای مراسم حضور دارند.

امسال هم مراسم با خواندن ترانه‌های محلی و رقصِ دسته‌جمعی تا نزدیکِ ساعت ۴ بعد از ظهر ادامه یافت. سپس آتشِ نوروزی برپا شد و همراه با آن خواننده‌های محلی با خواندنِ ترانه‌های شادِ کُردی بزمِ مراسم را گرم کردند. مردم از این مراسم استقبال کردند. مراسم همچون جشن عروسی‌ای می‌ماند که به آن همه دعوت شده باشند. میزبانان همه مردمِ روستای چشمیدر هستند.

آنان هر سال، چند هفته‌ای مانده به تاریخ برگزاری مراسم، به فکر تدارکِ آن می‌افتند. هزینه‌های معمولِ برگزاری مراسم را خودِ مردم چشمیدر به صورت مشارکتی تأمین می‌کنند. آنانی که بیشتر دارند، معمولا هزینه بیشتری می‌دهند. در طولِ مراسم هم خودِ اهالی روستا تلاش می‌کنند به آن نظم ببخشند و آن را مدیریت کنند. هر چند، امسال نیروهای انتظامی هم از دور مراسم را دنبال می‌کردند.

چرا اسفند؟

اهالی منطقه معتقدند که نوروزِ آن‌ها همواره ۵ اسفند بوده است و ریشه در آیین زرتشت دارد. طبیعتِ منطقه ژاوه‌رود هم تا حدودی با این تاریخ سازگار است. معمولا نشانه‌های بهار و تازه شدنِ طبیعت در این فصل و به ویژه از اوایل اسفند تا بعد از ۵ اسفند، به وفور به چشم می‌خورد. همچنین این تاریخ متناسب با معیشتِ کشاورزی است و آغاز سالِ نو زراعی هم محسوب می‌شود.

بر اساسِ روایتی که پیرامون این نوروز وجود دارد، مبدأ حقیقی ماه‌های سال از پنجم اسفند آغاز می‌شده است. روایت‌های تاریخی هم پیرامونِ چنین روزی فراوان و گاه متناقض‌اند. از تاج‌گذاری جمشید در این روز تا شکستِ آشوری‌ها از مادها. اما شیوه برگزاری مراسم، بیشترین نزدیکی را با آموزه‌های زرتشتی دارد. همچون برپایی آتش و نورباران کردنِ آسمان در شبِ مراسم. اما دقیقا مشخص نیست که چرا تنها در روستاهای دیوه‌زناو، تفین، پالنگان و چشمیدر است که چنین روزی به عنوان مبدأ سالِ نو خورشیدی برگزیده شده است. پژوهشِ تاریخی قابل اعتمادی در این زمینه در دست نیست. اما اتفاق نظری نسبی بر سرِ این موضوع وجود دارد که اکنون سال ۲۷۲۱ طبق «تقویمِ کُردها» است. (درباره این گاه‌شماری نگاه کنید به این توضیح در ویکی‌پدیا)

نوروز و هویت روستا

مردمِ هورامی‌زبانِ چشمیدر و روستاهای تفین، پالنگان و دیوه‌زناو که ۵ اسفند را به عنوان نوروز برگزار می‌کنند، چنین روزِ متفاوتی را به عنوان سندی برای هویتِ تاریخیشان در نظر گرفته‌اند. در حدود یک قرن پیش، نوروزِ اسفند ماهی هورامان در ۲۷ روستای محورِ ژاوه‌رود برگزار می‌شد. اما اکنون محدود به همین چهار روستا شده است و مردم از روستاهای دیگر برای برگزاری نوروز هورامان به این روستاها می‌روند. آن‌ها اهمیتِ نوروزِ اول فروردین را انکار نمی‌کنند. اما معتقدند که نوروزِ هورامان که اکنون این ۴ روستا آن را نمایندگی می‌کنند، قدمتی چند هزار ساله دارد و بهتر است تداوم داشته باشد.

خودِ روستای چشمیدر یک روستای ۵۰۰ ساله است. قبل از آن دیوه‌زناو و پالنگان که روستاهایی قدیمی‌ترند این مراسم را برگزار کرده‌اند. در هر دوره کارکردِ این جشن برای مردمِ منطقه متفاوت است. در حال حاضر، وجه فرهنگی و توریستی این مراسم غالب است. اهالی چشمیدر معتقدند همانطور که هورامان تخت به عنوانِ محلِ آیینِ پیرشالیار و دیگر سنت‌های کهن شناخته شده، چشمیدر هم باید به عنوان مأوای نوروزِ هورامان شناخته شود و هویتی از آنِ خود بیابد. زبان، لباس و فرهنگِ هورامان جزو آن نمادهای اصلی‌‌‌ای هستند که فعالان فرهنگی و مسئولان برگزاری مراسم خواستارِ دیده شدن آن هستند.